Кесеқап көші қонда шыны қыш кәрлен кеселер сынбас үшін салынатын ағаштан теріден киізден жасалатын қап ыдыс Кесеқап Нұрс

Кесеқап – көші-қонда шыны, қыш, кәрлен кеселер сынбас үшін салынатын, ағаштан, теріден, киізден жасалатын қап, ыдыс.

Кесеқап. Нұрсан Әлімбайдың материалынан.

Қолданыста пайда болуы

Кесеқаптар ертеректе пайда болып, ХVІІІ ғасырда қазақ арасына Қытайдың фарфор ыдыстары кеңінен тарай бастағанда, аталмыш ыдысты сындырмай алып жүру қажеттілігінен молая түскен. Адольф Янушкевич қазақ даласына жер аударылып, ел аралағанда жазған күнделігінде 1846 жылы қазақтар қымызды Қытай ыдысына құйып бергендігін келтіруі осының дәлелі болса керек. Халық арасында кесеқап тәркешқап, тәркеш, теркеш, қалмақбас деп түрліше аталған. Мұндай ыдысты өзбектер теркеш, түрікмендер серкеш, қарақалпақтар шынықап, қырғыздар пиалақап деп атаған. Қалмақбас деп аталуының себебі кесеқап теріден тігіліп, арнаулы қалыптан шыққан соң, жарты шар тәрізді доп-домалақ күйге енеді. Төбесіндегі қарқарасы (қайыс шашағы) шашын тықырлап қырып, төбесіне айдар қалдырып қойған басқа ұқсайды. Кесеқаптардың "сыңар емшек", "қос емшек", "үш емшек" деген де түрлері бар.

Түрлері және жасалуы

Кесеқапты қазақтар мен Орта Азия шеберлері ағаштан, шиден, тобылғыдан иіп, тоқып, сонымен бірге теріден, көннен тігіп жасаған.

Айталық кесеқапты теріден жасағанда ірі қараның жаңа сойылған терісін жібітіп, түгін ұстарамен қырады. Теріні жарты ағаштан жасалған шар тәрізді қалыпқа керіп жайып, қалыптың сыртына біркелкі етіп қалыңдығы 4-5 мм мүм жағады. Оған ортасында алғашқы қалыптың диаметрінен 7-8 мм кеңірек ойығы бар екінші қалыпты киігізіп, бұрап, қысады. Тері тобарсығаннан кейін сүмсуірмен терінің бетіне батыра бедерлеп өрнек салады. Тері қалыпта тұрып әбден кепкен соң, қалыпты шығарғанда шикі тері қатайып, көнге айналып, бастапқы қалпын сақтап қалады. «Көн қатса, қалыбына тартады» деген сөз осыдан шықса керек. Қалыптан шыққан теріні ыстап, майлайды. Оған қайыстан шашақ тағып, кесеқапқа ағаш қақпақ бекітеді. Қақпақтың теріден, киізден, қайыңның тозынан жасалатын қалпақты, құбыр тәрізді түрлері де болады.
Кесеқаптың ағаштан жасалған түрі (ҚР ҰМ қорынан) екі бөліктен тұрады. Төменгі бөлігі дөңгелек, тегіс, ал үстіңгі бөлігі киіз үйдің шаңырағы тәрізді дөңес. Сыртқы бетіне үшбұрыш және төртбұрыш түрінде тұмарша оюы оймышталған. Екі бөлігінің екі бүйірінде бір-біріне сәйкес келетін екі құлақшасы бар. Бір бүйіріндегі тесігі бар екі құлақшадан бас жағы түйінделген ұзын былғары бау өткізіледі. Кеселерді кесеқапқа салған соң үстіңгі бөлігі мен астыңғы бөлігін біріктіріп, баудың ұзын бөлігімен кесеқаптың екінші бүйіріндегі құлақшаларын қосып байлайды.
ҚР ҰМ қорында сақталған кесеқаптың келесі түрі бір-бірімен айқастырылған шиден жасалған. Олар екі жалпақ құрсаулар арқылы бекітілген. Бетінде айқас орналасқан, екі жағы дөңестеліп бітетін тақтайшалардан тұратын ши қақпағы бар. Олардың түйіскен жеріне металл дөңгелек қойып, дәл орта тұсынан металл шегемен бекітілген. Тақтайшалардың беті ромб тәрізді өрнекпен көмкерілген. Кесеқаптың қақпағын жауып, бекітіп байлайтын былғары бауы бар. Былғары бау қақпақтың бір жағындағы тесігіне көктеп өткізілген. Қақпағының екінші жағындағы тесігі арқылы былғары баудың екінші басы байланады.
Киізден жасалған кесеқаптың түбі ағаштан цилиндр тәрізді ойылған. Ішкі жағы киізден астарланып, сырты қызыл қоңыр түсті қалың жүннен тоқылған матамен қапталған. Оның сыртынан ақ киізден қошқар мүйіз оюы сырылып, қара түсті сәндік шегелермен бекітілген. Кесеқаптың қақпағы да ағаштан жасалып, дәл солай қапталған. Қақпағының сыртынан дәл ортасына сәндік ретінде қара түсті шеге қағылған. Кесеқаптың мойын тұсына өріліп жасалған тұтқа орнатылған. Сонымен бірге осы мойын тұсының екі жағынан шашақты бау тағылған. Бау бойымен шашақтың жоғарғы жағына екі-екіден моншақтар өткізілген. Ұзындығы 38 см, ал диаметрі 16 см. Мұндай кесеқапқа бір-біріне кигізіп, он шақты кесе салып қоюға болады.

Кесеқаптарды теріден жасағанда байырғы шеберлер төрт немесе бес қиықтан пішіп, құрап тігетін. Оның бетін күміс сымдармен зерлеп, асыл тастан көз орнатып, күміс шытыралармен безендірген.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Шоқпарұлы Д. Теріден жасалатын бұйымдарды құрастыру технологиясы. Алматы: Кітап, 2005;
Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматыкітап, 2007. 107-109 бб.;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9