Зәки Уәлиди Тоған

Зәки Уәлиди Тоған, Ахмед Заки Валиди Туган (10.12.1890, Башқортостан, бұрынғы Уфа губ., Стерлитамак уезі – 26.7.1970, Түркия, Стамбұл) – мемлекет және қоғам қайраткері, түркі халықтарының азаттығы жолындағы күрескер, түркітанушы ғалым.

Зәки Уәлиди Тоған.

Өмірбаны

Туған ауылында әкесі Уәлид бай ашқан медресе және Утяк атындағы Хабид Наджар медресесінде бастауыш білім алған. 1908 жылы Қазан қаласындағы Ш.Маржани медресесінде оқыған. 1909 жылы “Қасымия” медресесіне мұғалім болып орналасып, түркі тарихынан, араб және түрік әдебиетінен дәріс берген. 1912 жылы “Түрік-татар тарихы” атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек сол кездегі жәдидтік мектеп-медреселерде негізгі оқулық ретінде оқытылып, 1915 және 1917 жылы қайта басылып шықты. Зәки Уәлиди Тоған осы еңбегі арқылы түркі халықтарының рухын көтеріп, олардың бірлігі мен еркіндік алуы идеясын ұсынды. Ол 1912 жылы Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамына мүше болып қабылданды. 1913 жылы осы қоғамның тапсырмасымен Ферғанаға сапар шегіп, аймақ халқының тарихына, әдет-ғұрпына қатысты материалдар жинап қайтты. 1914 жылы Ресей ғылым академиясы, Халықаралық Орта Азия мен Қиыр Шығысты зерттеу қоғамы Зәки Уәлиди Тоғанды Бұхар хандығына ғыл. іссапармен жіберді. Ол 1916 жылы Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясында хатшылық қызмет атқарды. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін Башқортостанның Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі атқару комитетінің мүшесі болды. 1917 жылы 29 қарашада Башқортостан автономиясы жарияланғаннан кейін Зәки Уәлиди Тоған Башқортостан үкіметінде соғыс министрі қызметін атқарды, кейін Башқортостан үкіметінің төрағасы болды. 1918 жылы Кеңес өкіметі әскерлерімен болған шайқастарға қатысты. Башқортостан автономиясын Кеңес өкіметінің мойындауын талап етіп, оның басшылары – Ленин, Лев Давидович Троцкий, Сталиндермен келіссөздер жүргізді. Башқортостан үкіметі қарулы күшпен таратылған соң, 1920 жылы Түркістан өлкесіне қоныс аударды. Мұнда Энвер Пашамен бірге басмашылар қозғалысына көмектесті. Энвер Паша қаза тапқаннан кейін, 1923 жылы наурызда Иранға өтіп кетті. Онда Мешхед қаласы кітапханасынан түрік халықтарының ортағасырлық тарихы бойынша құнды дерек болып табылатын ибн Фадланның “Саяхат кітабының” көшірмесін тапты. Осы жылы сәуірде Ауғанстанда, қыркүйекте Үндістанда болып, желтоқсанда Парижге қоныс аударды. 1924 жылы Берлинде Ресейлік түркі эмигранттарының ұйымын құрды. 1925 жылы Түркия азаматтығын қабылдап, 31 шілдеде Ататүрікпен кездесті. 1925 – 32 жылы Стамбұл университетінде түрік тарихынан дәріс оқыды. 1935 – 37 жылы Бонн университетінде, 1938 – 39 жылы Геттинген университетінде қызмет етті. 1939 жылы Түркияға оралып, Стамбұл университетінің әдебиет ф-тіне тарих пәнінің проф-ы болып орналасты. 1953 жылы Стамбұл университеті жанынан Ислам зерттеу институтын құрып, оған өмірінің соңына дейін жетекшілік етті. Ауыр науқастан қайтыс болған Зәки Уәлиди Тоған Стамбұлдағы Қараджа Ахмет зиратына жерленген.

Шығармалары

• Түрік-татар тарихы, Қазан, 1912;
• Bugunku Turkіstan ve Yakіn Mazіs, Istanbul, 1928;
• Turkіstan Tarіhі, Қstanbul, 1969; Kuran ve Turkler, Istanbul, 1971;
• Oguz Destanі, Istanbul, 1972;
• Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Кн. 1, Уфа, 1994.

Дереккөздер

2. «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7
4. "Қазақ Энциклопедиясы",4 том 3 бөлім