Есет би

Есет Қараұлы (1779, Атырау облысы Қызылқоға ауданы Қарабау ауылы. — 1869, Атырау облысы Махамбет ауданы ) — жырау. Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Беріш руынан шыққан. Исатай мен Махамбет бастаған Кіші жүз қазақтарының қатысқан. Көтеріліс басылғаннан кейін Ресей әкімш. тарапынан қуғын көріп, біраз жыл Маңғыстау, Хорезм жағында болады. Одан Жайық бойына оралып, тоқсанға келіп дүние салған. Махамбет, Абыл ақындармен достық байланыста болған. Е-тен Мұрат Мөңкеұлы, т.б. көптеген ақындар өнеге алған. 1908 ж. Қазанда басылған М.Бекмұхамбетұлының “Жақсы үгіт” жинағында Е-тің “Тауға біткен қайыңның” деп басталатын қартайған шағында айтқан толғауы жарық көрді. Толғаудағы өзекті мәселе — ерлікке, елдікке үндеу. Бұл толғау — игілік пен ізгілік туралы тегеурінді сөздермен әдемі бейнелеген тебіреніс, өмір туралы жастарға айтқан өнегелі сөздер. Е. толғауы 1908 жылдан кейін “Шайыр” (Орынбор, 1910 — 1912), “Мұрат ақынның сөздері” (Таш., 1924), “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (А., 1967), “Ақберен” (А., 1972), “Өсиетнама” (А., 1982), “ХҚХ ғасырдың қазақ поэзиясы” (А., 1985), “Бес ғасыр жырлайды” (Қ-том, А., 1984, 1989) жинақтарында жарық көрген.

Қысқаша өмірбаяны

Тарихта бұл атамыз Есет би, Есет ақын, Есет батыр атымен таныс.Батырлар, ақындар сияқты, билердің де түр-түрі болған, күнкөріс үшін бірде оған, бірде бұған бұратын, бұқпантай жалтақ билер, әкімдерден аса алмай, әділ төресін бере алмай қалтақтайтын, тағасы жоқ тайғанақ билер, қарсы алдында хан тұрса да қаймықпай, қара қылды қақ жарып турасын айтып қасқайып қарап тұратын ата билер болған. Сол аздардың бірі - Есет би.

18 - ғасырдың аяқ кезінен бастап хандар кеңесінің құрамына билер сайланатын болды. Осы кезден бастап билер халық таразысына түсті. Ханның қамын ойлаған жасқаншақ жалтақтар ұмытылып, қара басы кетсе де, халықтың қамын көздейтіндер әрі би, әрі батыр атанып, елдің есінде қалды, халықтың құрметінде болды. Сол әрі би, әрі батыр атанғандар екеу болса, соның біреуі осы Есет, ал біреу болса - онда өзі.

Есет 1779 жылы Қарабау деген жерде (осы күнгі Қызылқоға ауданы, Атырау облысы) туды.

Он екі ата Байұлының бір баласы Беріш. Осы Беріштің бір бұтағы Қаратоқай. Бұлардан тарағандар өздерін «Қаратоқай берішпіз» дейді.

Қаратоқайдан - Андағұл, Сасыған, Айтқожа, Бөкен туады. Андағұлдан - Айтболат, Айтболаттан - Бекбаулы, Есболай, Жолболды, Құттыбай, Өтебай. Есболайдан Итемген, Көтен, Күшік, Қоныс, Мәймен.

Итемгеннен - Қара, Табылды, Қабыл, Қалдыбай, Мәтен. Қарадан - Есет, Дәрі, Сары, Жанғұтты, Бөкенбай, Қамбар.

Есеттің қайда оқығаны белгісіз, білім, билік жағынан алдына жан салмаған, төбе би атанған адам. Есет заманы астарлы, кедір-бұдыры көп, қарағай басын шортан шалған қилы кезең болатын. Е.Пугачев көтерлісінің желісі үзілмей жатып, шылбырды Сырым алып кетті. Сырымның қызуы басылмай жатып Исатай-Махамбет тұтанды. Мұның ізі суымай жатып Бекет бас көтерді. Есет Көтібаров атқа мінді. Тұрлан Асауов қол жинады. Оның бәрі елге, елім деп еңіреген ерлерге, халыққа, халқым деп қан жұтқан азаматтарға шарпуын тигізбей қойған жоқ. Соның ішінде ата-бабасы ежелден хан тұқымымен төбелесіп өткен Есетке оңай түскен жоқ. Есеттің әкесі Қара, хан тұқымымен сиыспай, қақтығысып өткен. Жасы алпыстан асқанда Исатай-Махамбетке жақтасып, одан қуғын-сүргінге ұшыраған Есет тоқсан жасаса да, күн тыныш отырып, бел шешіп тамақ ішпеген адам . Түн ұйқысын төрт бөліп, қысқа күнде қырық рет дауға түсті, шыбындай жанын шүберекке түйіп, шырылдап барып жауға да түсті. Бірақ даудан ығып саспады, жаудан бұғып қашпады. Өмірінің қандай болып өткенін өзінің:

-Замандында өзімнің

Еңсеріскен ер көрдім,

Белсеніскен бел көрдім,

Жасанысқан жау көрдім,

Тізелескен дау көрдім,

Үрікпедім, саспадым,

Бір өтірік болмасын

Табаным тайып қашпадым.

Қанды көйлек жолдасты

Сары алтындай сақтадым...

-деген сөзінен айқын көреміз. Есет біреуді басынып талтаңдамаған, өзі біреуден қорқып жалтаңдамаған, ешкімнен қиянат көрмеген, біреуге қиянат істемеген, ешкімнен артық сөз естімеген, өзі біреуді балағаттап даттамаған, ешкімге білімсініп ақыл айтпаған, ал өзі білгеннің ақылын алуға әрдайым құштар болған. Әрине, мұндай парасатты жандар сирек кездеседі.

Есет 1869 жылы 90 жасында бақи дүниеге аттанды. Бейіті осы күнгі Махамбет ауданы, Малайсары деген жерде, Дәрі деп аталатын қауымда. Дәрі мен Есет бір ата, бір анадан туған бауырлас адамдар.

Есеттің сөздері мен өсиет - өлеңдері алғаш рет Мақаш Бекмұханбетовтың көзі тірісінде тапсырып, 1908 жылы Қазанда шыққан, «Жақсы үгіт» деп аталатын кітапқа енді. Одан кейін Халел Досмұханметов құрастырып, Ташкентте бастырған «Аламан» жинаққа енді. Сәкен Сейфуллиннің 1931 жылы шыққан «Қазақ әдебиеті оқулығына», Сәбит Мұқановтың қазақ әдебиетінің тарихы жайында әр жылдарда жазылған ғылыми - зерттеу еңбектеріне енді. 1972 жылы «Ақберен» жинағына, 1977 жылы С.Садырбаев құрастырған «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» кітабына, 1981жылы Х.Сүйінішәлиевтің «18 - 19-ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегіне, «Бес ғасыр жырлайды» жинағының бірінші томына кірді. Әдебиет зерттеушісі ғалым Қ.Сыдиқовтың «Ақын-жыраулар» атты еңбегінде тереңірек қамтылып жазылды.