Дегдарлық мораль және құлдық мораль ағылш master and slave morality идеясы master slave morality Фридрих Ницшенің жақсы

Дегдарлық мораль және құлдық мораль (ағылш. master and slave morality) - идеясы (master–slave morality) Фридрих Ницшенің «жақсы мен жаман сыртында» және «Мораль шежіресі» кітаптарында кең көлемде айтылып, жан-жақтылы тұжырымдалған негізгі этикалық идеясы есептеледі. Дәстүрлі этика ережелеріне аяусыз соққы беріп, ауыр сын айтқан Ф.Ницше дәстүрлі христиандық этика мен ақылға сену бағытын түгел сынап, түрлі этикалық образдарға талдау жасай келе екі түрлі мораль болады деген қорытынды шығарды, олар: үстемдердің, қожайындардың, таңдаулыларды Дегдарлық этикасы және әлсіздердің, бейшаралардың, топас-тоғышарлардың Құлдық этикасы. Бұл жерде Мендік құндылық, өмірлік ұстаным, адамаралық байланыс және болашақ секілді төрт негізгі түйін тұрғысынан этикаға талдау жасап, Дегдарлық пен құлдықтың моралдық өзгешелігін айқындаған.

Құлдық және дегдарлықтың белгілері

Дегдарлық мораль іс-әрекетті өлшеуі Құлдық моральдың іс-әрекетті өлшеуіне ұқсамайтын өлшем қолданады. Дегдарлық моралдың ережесі - өзін кесету (менмендік), асқақтық, белсенділік; Құлдық моральдың ережесі өзін терістеу (өзін қор санау) кішпейілдік, ерегесу, жанашырлық. Кімнің қандай моральда болуын оның тегі мен әлеуметтік орны белгілемейді, оның өз әрекетіне қарата ұстанған көңіл-күй мағынасы белгілейді. Үлкен бір тиран да құлдық моральдың адамы болуы мүмкін, егер оның бүкіл іс-әрекеті өшпенділік пен кектенуге құрылса. Ф.Ницше дегдарлық моральды дәріптегенімен, құлдық моральды ілікке алғысыз деген жоқ, ол құлдық моральдың қайсарлығы мен кейбір рухынан үйрену керек деп есептеді.

"Құлдар кісен дауысын сағынады. (Ф.Ницше)

Моральдың Ницшелік мағынасы

Ф.Ницше қаламындағы "Мораль" сөзі де жалпылық түсініктен сәл өзгеше. Негіздік морал бүкіл дүниетанымға сіңген және бүкіл дүниетанымыңды түсіндіретін нәрсе. Ол өзінің ерекшелігімен бүкіл мәдениеттің өзгеше тірегін құрайды. Ондағы тіл, оның ережесі, оның дағдысы, оның пайымдау-суреттеу тәсілі, оның құру-құрастыру амалы түгелдей мәдениет үшін метафизикалық құрамдар есептеледі, - осының бәрі дегдарлық және құлдық моралдар ортасындағы қайшылық пен күрестің нәтижесі есептеледі.

Дегдарлық мораль мен Құлдық моральдың айқын айырмашылығы

Құлдық мораль ————————— Дегдарлық мораль
Өшпенділік (кек сақтау) ————— тіке ашулану
ырықсыз ыңғайлану —————— белсенді сайлану
басқалардың жетектеуі ————— өз-өзін жетелеу
о дүниелік ——————————— осы дүниелік
өз-өзін алдау —————————— өз-өзін ояту
кішпейіл (бойсұнғыш) —————— асқақ (жасанды емес)
өзге үшін (өзгешіл) ———————— өзі үшін (өзімшіл)
ағынға ілескіш —————————— тың жол іздегіш, тың нысана ашқыш
күйкі тірлік ———————————— шығармашылық
тобырлық ———————————— Ақсүйектік
басқалармен бірдей——————— жоғары дәрежеге талпынады
өкінгіш ————————————— мақсат қойғыш
қағидалы этика ————————— жеке өзіндік этика
еркі әлсіз ———————————— Еркі күшті

Мәселенің Ницше жағынан қойылуы

Ф.Ницше батыс философиясындағы гуманизм дәстүріне талдау жасап, әлсіздерге күш көрсету мен оларды бөзек етуге барша адам, тіпті Ф.Ницшенің де келіспейтінін ашық айтты. Ф.Нитцшенің моральды сынауы бұл түрдегі жабайылық пен зұлымдыққа қаратылған емес. Дегенмен, моралдың салыстырмалылығы ф.Ницше үшін негізгі арқау болды.

Ф.Ницше Дегдарлық моральдың басты ерекшелігі ретінде құрметтілік, асқақтық, керемет болу және өз-өзіне сенімділікті алды. Бұл Ницшенің басқа идеяларымен астасып жатыр: Кемел тіршілік қуаты, құдіретті үстемдік еркі, ерекше Мендік құндылық, адал өмір мәмілесі және тасқындаған жасампаздық-шығармашылық!

Дегдарлық моральдың көзімен қарағанда әлсіздер, жалаңдар, бейшаралар, көз алдағы мүддесін ғана ойлаушылар, күдікшілдер, өзін қор санаушылар, топас-тоғышарлар мен жалқау-масылдар, бұралқылар, жағымпаздар түгелдей көзге ілуге тұрмайтын нашар нысандар есептеледі. Дегдарлар үшін осындай қара бұқара түкке тұрғысыз, тек өздері ғана сенімді және адам деген атқа лайық есептеледі.

Құлдар көзімен қарағанда бұның бәрі керісінше көрінеді. Олар бүкіл өмірге пессимизмдік (түңілу және торығу) көңілмен қарайды, тіршілкке сенбейді, күштілердің күшінің жақсылық әкелетініне күдіктенеді, күшті, ықпалды, жігерлі адамдарға өшігеді, оларды "жамандар", "жамандық туғызушылар" деп балағаттайды, сөйтіп жақсылық-жамандық өлшемінің құлдық нұсқасы пайда болады.

Дегдар мен құлды жай ғана Маркстік мағынадағы "тап" деп түсінуге болмайды. Құлдық моральдың пайда болуын қаузағанда, Ф.Ницше көбінесе көне еврейлердің Рим империясына құл болып жүрген кезінде қалыптастырған құлдық көзғарастарын мысал ретінде алғанымен, бірақ бір адамның шындап құл, не дегдар болуын оның дәрежесі, табы, келіп шығуы емес, оның өз ісіне қарата мәмілесі белгілейтінін, қандай өлшеммен өмірді және өзін өлшейтіні белгілейтінін анық айтады. Ницшенің ойынша, дегдарлық мораль қазіргі замандық идея негізіндегі моральды көрсетпейді, тіпті оны қазіргі тұрмыс ерекешелігімен бірлестіру үшін іздену керек. Ал, құлдық мораль қоғамның барлық табы мен жігіне түгел жалпыласқан, әсіресе қалалықтардың негізгі ұстанымы есептеледі. Демек, міндетті түрде Дегдарлық мораль ғана дұрыс, Құлдық мораль қате деген сөз жоқ. Бірақ құлдық мораль қоғамды дендеп кетсе ол қоғам шіри бастайтыны сөзсіз.

Екі түрлі моральдың негізгі төрт ерекшелігі

Ф.Ницшенің бұл екі түрлі мораль идеясы сыни түрде этиканың жаңа көкжиегіне жол сілтейді. Ал, бұл екі түрлі этикалық ұстанымның төрт түрлі ерекшелігі бар:

1) Өздік, адамдық құн тұрғысынан: өзін растау, немесе өзін терістеу;

Дегдарлық морал бойынша, дегдар өзін құндылықтың жаратушысы ретінде сезінеді, өзін растау және "Мен Менмін" дегенге негізделіп асқақ рух қалыптастырады. Ал, құлдар "Құдайдың өмір сүруін этикалық арқау етіп", егер "Құдай болмаса, өмірді елестету мүмкін емес" деп есептейді. Олардың өздік құндылығы "сыртқы" нәрсе арқылы анықталады, олар басқаға (Құдайға, не басқаға) және "Мен емеске" негізделіп өзін айқындайды. Олар айналасына өшпенділік танытады; құндылыққа өз себебінен емес, ішкі құштарлық бойынша емес, мәжбүрленіп талпынады; олардың өмірі біреу үшін өмір сүріп жүргендей жүк болып сезіледі және айналасынан өш алу арқылы рухани жайсыздығын азайтып, өмір себебін алдамшы жауапбен қанағаттандырады. Құлдық моральдың қалыптасуына қарама-қайшы сыртқы орта ілесіп жүреді, физикалық тұрғыдан алғанда ол (құлдық мораль иесі) сыртқы өзі жеңе алмайтын қарсы күштің себебінен болады. Ал, Дегдарлық мораль өз себебінен өзі қалыптасады, ол адам баласы асқақ, биік және жігерлі түрде қалай болуы керек болса, солай болудың нәтижесі, ол өзін жеке, дербес, тәуелсіз еркін адам сезінудің нәтижесі. Дегдарлық этиканың өзін растауы ішкі күшті тіршліік еркі мен қоздыруының нәтижесі болып, ішкі тұғыры берік болғандықтан, ол үздіксіз ізденеді, бейшараларды көзге ілмейді, биіктен өз асын іздейді, өзін "Мен мен едім, мен едім" деп растайды, кесетеді! 2) Өмірге мәмілесі: адал, не жасанды

Өмірге мәмілесі тұрғысынан Құлдық моральдың ең басты ерекшелігі — жасандылық! "Әлсіздер міндетті түрде жасанды болады" — дейді Ф.Ницше, "олар өйткені ештеңеге де шынайы қарауды қаламайды", шынайы қарауға қауқары да бола бермейді. Жақсы көрінгісі келушілердің жасандылығын санап тауысу қиын, олар бейшара көрініп, мейірбан көрініп, береген көрініп саналы-санасыз түрде барлық ойынды ойнайды ... Ф.Ницше қиялы бойынша Дегдарлар этикасы адалдықтың шынайы үлгісі. Әрине, шынайы адал болу өмірде қиын, мысалы Ф.Ницшенің сөзі бойынша "Адалдық сөзін Сократтың, христиан дінінің этикасынан таба алмайсың; ол біздің ең негізгі кейінгі мораль талабымыздың өзі, әрине кемелденген жоқ және ылғи қате түсініліп, бұрмаланып жатады, тіке жолықтырып сезіну де қиын! Қайткен күнде де ол енді талап етіліп жатқан нәрсе. Біз оны кейде суарамыз, кейде оны тұншықтырамыз, бәрі де біздің қалауымыздағы нәрсе". Ф.Ницшенің Адалдыққа сонша мән беріп, соған қарсыларға аяусыз сын айтқаны оның барлық кітабынан, әсіресе «Заратуштра осылай деген» кітабынан да көрінеді. Тіпті рухани жақта адал, бірақ әркекетте ағымға ілесіп, жұртқа бейімделіп кеткендерге де Ф.Ницше қатал сын айтады. Өйткені бұл ағымға ілесіп жүргендерге қарағанда өмірге әлдеқайда залалды деп түсіндіреді.

3) Адамаралық байланыс: Құрметтеу, немесе мүсеуреу

Ницше не үшін мейірбандықты құлдық моральға жатқызды және оған ауыр сын айтады? Алдымен, Ф.Ницшенің пікірінше, азаптар ұқсамайды, бірдей шамадағы жағдайда болмаса, сен басқалардың азабын негізінен сезіне алмайсың, сен тек өз азабың мен мұңыңды ғана шындап түсінесің, демек сенің мейірбандық арқылы басқаларадың азабына ортақтасуың айналып келгенде өз азабыңа жаның ауыруы ғана, немесе өтірік жасандылық қана! Сосын, Ницше ойынша, басқа бір адамға жанашырлық өзін жәні соны бейшара, әлжуаз сезіну болып, тек сол азапқа төтеп бере алу қабілеті болмаған кезде, оны рухани жігері әлсіз қортық ретінде жанашырлық, мейірбандық танытып, соны мүсеурей бастайды. Мұнда мүсеуреу мен жанашырлық бір түрлі садақа секілді нәрсе, бірақ оны сен бере алмайсың, тек басқалардың құрметін қолға келтіру үшін оған жанашырлық жасағандай, жаның ашығандай, мейірбан болғандай қалып танытасың. Бұл егер қарсы жақ жігерлі адам болса намысын тырнайды. Үшіншіден, мейірбандық делінген көмек-жәрдем істері адамдардың өз қуанышын паш етуінің бір амалы ғана. Өзіміздің жақсылығымыз бен көмегіміз арқылы өзімізді рахат сезінеміз және қуанамыз, бұл айналып келгенде өзімшілдіктің, қарсы жақты пайдаланып өзінің рахатын іске асыру амалы, қарсы жақты бір түрлі жақсылықпен қорлау амалы. Егер жанашырлығымызды ол қабылдамаса, онда көңіліміз түсіп, өшпенділігіміз басталады, "мен сөйтіп тұрғанда оның былай болуы не деге жаман" деп. Мұнда Ф.Ницше мейірбандықтың өзіне емес, оның жасанды түріне, оның адалсыз ауыру түріне, оның әсіреленген түріне, оның қарсы жақтың намысын тырнайтын өшпенділік түріне қарсы тұрады. Басқаларды құрметтемей, сыйламай тұрып өзін керемет санап жанашырлық танытудай жалған көмек амалына қарсы сын айтады. Ф.Ницше былай деген болатын: "Мен сыйлықты жақсы көремін, достарыма сыйлық жасауға құштармын. Бөтендер мен кедейлер менің ағашымдағы жемісті өзі үзіп алғысы келеді, бұл әрине менің олардың алдында қымсынбауыма көмектеседі. Ал, қайыршыларды қуып жіберу керек," оларға еш құрмет жоқ.

4) Болашақ тұрғысынан: Жарату, немесе дағдылану

Дегдарлық мораль салауатты да, салиқалы тіршілік күшіне негізделеді. Оның үстемдік еркі толық, кемел Мендік болмыстық негізі бар және адал адамаралық ұстанымы бар. Бұл қасиеттер оның болашақты керемет көркем елестетуге, ертеңге үміткер қарауға, жасампаздықпен, шығармашылықпен, жаратумен айналысуға мүмкіндік береді. Ал, қорқақ, ұялшақ, тартыншақ, жасанды, кекшіл, ерегескіш құлдар шындықпен бетпе-бет келуге жүрексінеді, болашаққа үмітсіз қарайды, ертеңін қараңғы елестетеді. Осылардың бәрі олардың рухани әлемін шырмап, бейне апиын секілді мастандырып, салдандырып, белсенділігі мен құштарлығын тонап, оңайға, арзанға жүгіртіп, жайлыға еміндіріп, бейне кәртейген диқан секілді кезектегіге өле қанағаттанып, көнелікке тастай бекінеді. Ф.Ницше құлдық моральға назаланады, өйткені ол тобырлық этиканың үстемдігіне илектеніп, шектемеге арқандалып, ештеңеге адамдық, азаматтық таныта алмайды. Ол бейне арқасына Айқыш арқалап, айқышқа шегеленген күйде өмір сүріп жүргендей бейшара күй кешеді. Жасампаздар, жаратымпаздар маужырлыққа қарсы тұрып, тасқындаған рухпен өз құштарлығына берілгенде, санасын азат еткенде жаңағылар оларды "жаман" деп қарғай бастайды, жамандай бастайды. Сондықтан Жаратымпаз адамдар, дегдар адамдар тәуекелшіл болуы, түрлі қатер мен қауіптен қорықпауы, түрлі өсек пен қаралаудан именбеуі, жеңімпаз түрде өзін өз ісінің құрбаны етуге төзе білуге тиіс. Жеңіс төзгендікі, әркез арқасына айқыш асқан құлдардікі емес.

Құлдық санадан арылып Дегдарлыққа өту үшін

Әрине, Ф.Ницшенің Дегдарлық моралы білгенін істеу этикасы емес, тежемді, адал, жігерлі этикалық жол ұстану, ол түрлі кедергілерге батыл қарсы шығатын, әділетсіздікпен айқасатын адамдық қасиетке бай мораль. Ол мына төрт мағынада айтылады:

1) Жұртшылық пікірі үшін өз жеке пікірінен баз кешетін елқалайкөштікке қарсы мораль

Құлдық моральдың ең басты ерекшелігі жеке пікірге жол бермей, баршаға ортақ жаттанды пікірлердің дес алуы үшін ыңғай беру, бөтен пікірге өле өшігу. Ол әркімнің "өзі болуына" қарсы, әркім сол ортақ жаттанды түсінік бойынша жүруі керек деп есептейді. Жекені мойындамайды, тобырлық бірлікті дәріптейді.

2) Ойы мен сөзі, іші мен ісі бірдей болу Дегдарлық моральдың басты талабы

Ішінде бір түрлі, сыртында бір түрлі, тек формашылдыққа салынған, өзін де, өзгені де алдау құлдық моральдың – дендеп кеткенінің көрінісі. Дегдарлардың ең басты ерекшелігі — олар сөзінде тұрады, іші мен сыртында жасанды бөтендік болмайды, сөзі ойын айтады, ісі ішіне түйгенін іске асырады. "Керемет жасанды алдамшылықтан келіссіз шынайылық артық". Қай жерде бармақ басты, көз қысты, жең ұшынан жалғасқан жасандылық дәурендейді, сол жерде құлдардың өзара иек сүйеген, шындықты бұрмалаған, ақиқатты бұзған, адамдықты бүлдірген сұрқиялығы мәреге жетеді.

3) Шынайы жанашырлықты жасандылыққа айырбастмайық

Басқалардың қайғысы мен қиыншылығын өзінің шай ішетін ыдысына айналдырып алудан өткен сұрқиялық жоқ қой, әлемде. Көмегі арқылы сені өзіне тәуелдейтін, әлсіз кезіңді пайдаланып сенің көңіліңді алып, сол арқылы бір өмір өзіне бұралқы ит секілді ертіп жүргісі келетіндерді шынайы жанашырлар деуге бола ма? Мейірбандықтың өзі саудагерлердің мейірбандығына айналған қоғамда тағы да мейірбандық деп ода оқудың қажеті жоқ, ең дұрысы адалдық, егер көмектессе адал көмектесу, болмаса аулақ жүргені де жақсы. Әрине, жұрт ақымақ емес, халық бейшара емес, бірақ олардың әлсіз нүктесін ұстап алғандар, оларды өздерінің арзан жақсылықтары арқылы меңгеріп алғандар оларды ойыншық етуде.

4) Жаратымпаздық —Тәңірінің адамзатқа сыйлаған ең ұлы сыйы

Есікті бекітіп алып көне тәпсірді жаттай беруге болмайды, басқалардан үйрену керек, төңіректе қандай жақсылық болып жатқанын, басқалардың не жасап, не шығарып жатқанын байқау керек. Бірақ тек үйренумен шектелмей, ең маңыздысы өзінікін шығару керек. Өмірдің мағынасы өзіңе тән шығармашылықпен айналысу. Кім өзінікін жасайды, сол дамиды, (мысалы "made in china" қытайды дамытқаны секілді). Өзіне тән нәрсені жасауға құлшынбаған халықтың болашағы жоқ, өзіне тән жаңалық ашпаған адамның ғұмыры өзінің өлуімен ғана шектеледі. Тек жасампаздық, шығармашылық, жарату ғана адамды ұлы етеді, биік етеді, дұрыс етеді. Ал, қалғанының бәрі масылдықтың бір түрі ғана.

Дереккөздер

Solomon, Robert C. and Clancy Martin. 2005. Since Socrates: A Concise Sourcebook of Classic Readings. London: Thomson Wadsworth. ISBN 0534633285.

[1] Solomon, Robert C. and Clancy Martin. 2005. Since Socrates: A Concise Sourcebook of Classic Readings. London: Thomson Wadsworth. ISBN 0534633285.