Гауһаршад тат Gəwhərşat Гәүһәршат 1481 1546 Қазан ханбикесі 1531 1545 жылдардағы Қазан хандығында қоғамдық саяси оқиғала

Гауһаршад (тат. Gəwhərşat, Гәүһәршат; 1481—1546) — Қазан ханбикесі, 1531-1545 жылдардағы Қазан хандығында қоғамдық-саяси оқиғалардың белсенді қатысушысы, кәмелетке толмаған хан Жанғалидің (1531-1533) кезіндегі регент. Ибраһим хан мен Нұрсұлтан бикенің қызы, Мұхамметәмин мен Ғабделлатиф Қазан хандарының қарындасы.

Гауһаршад
тат. Gəwhərşat, Гәүһәршат

Лауазымы

Қазан ханбикесі

Өмірбаяны

Дүниеге келуі

Қайтыс болуы

Әкесі

Анасы

Қазан қаласында тұрды. 1519 жылы Мұхамметәмин қайтыс болғаннан кейін және әулеттің ерлер желісі тоқтағаннан соң оның билікке қатысуы туралы мәселе талқыланбады.

Өмірбаяны

Ханбике саяси аренада кем дегенде 50 жасында Қырым әулетінің өкілі Сафа Герей хан ханның кезінде пайда болды. Оның билікке келуі Қазанға қарсы бірнеше сәтсіз жорықтар жасаған Мәскеу кінәзі Василий III көңіліне жақпады. Сонымен қатар, Ресей үкіметі Қазан хандығымен сауданы шектеді. Соғыс пен шектеу шаралары сауданы қатты бұзып, ресейліктерге де, қазандық көпестерге де зиян келтірді, бұл наразылық тудырды. Ресеймен қалыпты қатынастарды қалпына келтіру қажеттілігі туралы сана өсті. Қазан ақсүйектерінің көптеген көрнекті өкілдері билікке жаңадан келген қырымдық мәртебелі адамдардың болуына наразы болды. Бұл қастандықты Кіші Әли мырза, бек және елші басқарды, (басқа мәліметтер бойынша ) және Меньшой Путятин орыс дипломаттары қастандықта белсенді рөл атқарды. Ұлық Мұхаммедтен тараған ескі әулеттің жалғыз өкілі Гауһаршад ханбикенің айналасына қастандық жасаушылар топтасты. 1531 жылы мамырда Қазан қаласында төңкеріс болды. Сафа Герей хан әйелімен бірге оның әкесіне, ноғай мырзасы Мамайға қашып кетеді. Уақытша үкімет құрылып, оның басында Гауһаршад ханбике тұрса, онда құрамына Кіші Әли мен Болат Шырын кірді. Шығысшыл партияның көрнекті өкілдері - Сібір бегі Раст, Сафа Герей хан ханның аталығы, Әли Шаһқұл және басқалары өлім жазасына кесілді.

Ресей үкіметі бұрын құлатылған Шаһғалиді таққа қайта отырғызғысы келді, бірақ Қазан үкіметі табанды қарсылық көрсетті және Мәскеу Шаһғалидің інісі, жас Қасым ханзадасы Жанғалидің ұсынылған кандидатурасымен келісті. Жас хан тек номиналды мемлекет басшысы болды. Регент ретінде үкіметті Гауһаршад ханбике басқарса, грамоталарда аталған Болат пен Танай бектер билікте болды. Үкімет Ресей үкіметімен тығыз қарым-қатынаста болды. 1533 жылы маусымда Гауһаршадтың көндіруімен Жанғали хан жаңа сайланған ноғай биі қызы Сүйімбике бегімге үйленді. Неке жайлы Мәскеумен келісу үшін Аппақ оғлан, Қадыш бек (Өтіс бектің бауыры), Қасым бегі Құтлы Болат және елші Еутектен тұратын елшілік жіберілді. Шамасы, ханның үйленуі оның кәмелет жасына толуын және ресми регентіктің аяқталуын білдірсе керек, бірақ Гауһаршад ханбике өзінің регенттігі аяқталғаннан кейін де, мемлекет істеріне ықпалын жоғалтпай, оны тағы 12 жыл сақтап қалды.

1535 жылы III Василий қайтыс болғаннан кейін үкіметтің ауысуы Қазанда да байқалды, Ресей елшілері өздерінің беделінің едәуір бөлігінен айрылып, Шығыс партиясының ықпалы артты. Гауһаршад ханбикенің үкіметі, мүмкін, өзін орыс қамқорлығынан босатып, тәуелсіз саясат жолына түсуге шешім қабылдады. Қазан саясатының бұрылысы сарай төңкерісімен бірге жүрді, Жанғали 1535 жылы 25 қыркүйекте түсініксіз жағдайда өлтіріліп, Сафа Герей хан хан тағы да таққа отырды.

Ханбике мен Болат бек бастаған саяси шеңбер билікте қала берді, бірақ билікке келімсек Қырым басшылары да келді. 1541 жылы Қазаннан келген елшілер ықтимал төңкерісті қолдау туралы Мәскеуде құпия келіссөздер жүргізді. Алайда, Мәскеуде мықты үкімет болған жоқ - 1542 жылы қаңтарда кінәз Ф. Бельскийдің құлауымен және Шуй кінәздерінің билікке келуімен Қазанға қарсы жоспарланған жорық кейінге қалдырылды. Гауһаршад шеңбері ханмен ымыраға келіп, Мәскеумен татуласуды талап еткен сияқты. Алайда, 1545 жылы Ресей үкіметі Қазанға қарсы үлкен және нәтижесіз жорық жасады. Мүмкін, орыстар оппозицияның ішкі қолдауына сенген шығар, бірақ оның орындалуы орын алған жоқ. Соған қарамастан, орыстардың жорықтарынан кейін ханбике шеңбері жеңіліске ұшырады. Осыдан соң, Гауһаршад ханбике пен Болат бек туралы айтылмайды. Бұлардан кейін үкіметке қарсы оппозицияны Бейұрған сейіт, Қадыш бек және Шора Нәрікұлы басқарды.

Аңыз

Ол татар халқының жадында ақылды және білімді әйел ретінде қалды.

Дәреже кітабында Гауһаршад татар әрпін білетіндігі және «оған Қазан қаласында, Мәскеу елшілерінің алдында, Қазанды жақын арада орыстар иемденеді деп алдын ала болжаған көптеген жын-перілер сиқыры үйретілген» делінген. Аңыз бойынша, Гауһаршад ханбике Қазан патшалығының тізе бүккенін көргісі келмеді және орыстардан кек алуға бел буып, көліне қарай ұмтылды, сонда әлі күнге дейін жүзушілерді көл түбіне тартады.

Әдебиет

Худяков М. Г. Қазан хандығы тарихының очерктері. «ИНСАН», Мәскеу, 1991.
Баженов. «Қазан тарихы» (Қазан, 1847 жыл, III, 25);
Шпилевский С. М. «Қазан губерниясындағы ежелгі қалалар және басқа бұлғар-татар ескерткіштері» (Қазан, 1877, бет. 73