Гаскон тіл-диалектісі (Gascon, [gasˈku] ; фр. '[gaskɔ̃]) — окситан тілінің диалектісі. Кейде жеке роман тілі ретінде қарастырылады.
Гаскон диалектісі | ||
---|---|---|
Елдер | Франция, Испания | |
Сөйлеушілер саны | шамамен 250 000 (саны) | |
Санаты | Еуразия тілдері | |
Лингвистикалық класификация | ||
Әліпбиі | латиница | |
Ресми мәртебе | ||
Ресми тіл | Испания, Каталония |
Гаскон тілі Гаскония мен Беарнде (Францияда: Атлантикалық Пиреней, Жоғарғы Пиреней, Ландтар, Жер, Жоғарғы Гаронна, Ло және Гаронна және Арьеж департаменттерінің бір бөлігінде, Жиронданың көп бөлігінде; Испанияда — Каталонияның солтүстік-батысындағы шағын Валь-д'Аран аңғарында) сөйлейді.
Испанияда Гасконның оңтүстік нұсқасы ғана кең таралған — каталан және испан тілдері қатты әсер еткен Аран диалектісі. Осы әсердің нәтижесінде аран диалектінің француздық Гаскон диалектілерінен алшақтап кету тенденциясы байқалады. Аран тілі Валь-д'Аранда (испан және каталан тілдерімен бірге) ресми тіл мәртебесіне ие.
И.И.Челышеваның айтуынша, қазіргі уақытта гаскон тілінің/диалектінің қолданылу аясы азайып келеді. Қалаларда тіл іс жүзінде қолданылмайды. Гаскон диалектілері Пиренейде және ауылдық жерлерде жақсы сақталған, ауызша және күнделікті қарым-қатынас саласына қалдырылады. Оның Францияда ресми мәртебесі жоқ. Кейбір мәліметтер бойынша әлемде 250 мыңға жуық адам сөйлейді, дегенмен сөйлейтіндердің саны анықталмаған. Романистикадағы гаскон тілінің/диалектісінің мәртебесі әлі де талас тудыруда.
Баск субстраты
Рим билігіне дейін Гасконияда сөйлеген тіл баск диалектінің континуумының бөлігі болды (аквитан тілін қараңыз). «Гаскония» сөзінің өзі латынның vasco/vasconem түбірінен шыққан және «баск» (Vasconēs, [v] → [gw] → [g] көшуімен) туыстас. Бұл сол кездегі ана тілінде сөйлейтіндердің өздерін басктар деп танығанын көрсетуі мүмкін. Гаскон тілінің дамуында баск субстратының болуы ғылыми түрде дәлелденген. Бұл теория гасконды басқа оккитандық тілдерден ерекшелейтін кейбір белгілерді түсіндіреді.
Гасконның субстрат тілінен алынуы мүмкін сипаттамасы «f»-тен «h»-ке өзгеруі болып табылады. Латын тілінде бастапқыда [f], (мысалы, festa - «салтанат») арқылы басталған сөздерде бұл дыбыс аспирациялық [h] деңгейіне дейін әлсіреді, содан кейін кейбір жерлерде мүлдем жоғалып кетті (гаскон тілінде hèsta [ˈhɛsto] немесе [ˈɛsto]). Субстрат теориясына сәйкес, бұл баск диалектілерінде /f/ фонемасының болмауына байланысты болуы мүмкін. Осыған ұқсас өзгеріс материктік испан тілінде де орын алды: латынша facere испандық hacer-ге айналды (айтылуы: [a.ˈθer], ал кейбір шалғай аудандарда, әсіресе оңтүстік-шығыс Андалусияда — [haˈθɛɾ]).
Алайда кейбір лингвистер субстрат теориясын қате деп санайды және осы және басқа өзгерістерді интралингвистикалық процестерге жатқызады. Баск тілінде сөйлейтін аймақтарда дамыған гаскон және испан тілдеріндегі [f]-дан [h]-ге көшу кездейсоқтық болуы мүмкін, бірақ бұл екіталай.
Қазіргі баск тіліне сондай-ақ, мысалы beira («әйнек»), polit («сүйкімді», гаскон polit/polida) сөздері сияқты, гаскон жағынан лексикалық әсер еткен.
Ағымдағы позиция
1982 жылы Беарн қаласында жүргізілген сауалнамада халықтың 51 % сөйлейді екені анықталды, оны халықтың 70 % түсінді және 85 % тілді қорғау керектігін жақтаған. Алайда, соңғы кездері тілдің қолданысы күрт төмендеді – бұл негізінен тілдің кейінгі ұрпаққа берілмейтіндігінен. Қалаларда және аумақтың солтүстік-шығысында тілдің қолданылуы әсіресе қатты қысқарды.
Францияда жалпы жергілікті диалектіні білдіретін гаскон тілі үшін «патуа» термині қолданылады. Беарнде гасконның жергілікті түрлері XVI ғасырдан бері «Béarnais» (беарн) деп аталды. Бұл 1347 жылдан 1620 жылға дейін егемен мемлекет болған Беарннің саяси өткеніне байланысты.
Лингвистикалық тұрғыдан біртұтас Беарн диалектісі жоқ және провинцияның әртүрлі аймақтарында тіл айтарлықтай өзгереді. Айтылу ерекшеліктерін шығыс, батыс және оңтүстік (таулы аймақтарда) деп бөлуге болады. Мысалы, сөз соңындағы «а» батыста [a], шығыста — [o], оңтүстікте — [œ] болып оқылады.
Субдиалектілер
Гаскон диалектілердің үш тобын қамтиды:
- Жазық диалектілер («Garonnais Gascon») — Гаронна өзенінің аңғарында. Гасконның ең аз оқшауланған түрі. Окситан тілінің лангедок диалектімен тығыз байланысты.
- Пиреней диалектілері — ареалдың оңтүстігі мен оңтүстік-батысында. Олар кейбір архаикалық және ерекше белгілері бойынша ерекшеленеді.
- Кейде аралық топ бөлінеді, олар, атап айтқанда, Беарн диалектілерін қамтиды.
Жазушылар
Әдебиет гаскон тілінде ортағасырлық дәуірден бері бар. Жаңа кезеңдегі ең ұлы ақын — Жаку Жансемин.
Гасконнан басқа тілдерге алынған кірмелер
Кейбір француз сөздері гаскон тілінен шыққан. Мысалы, француз cadet (-te) - «кіші», бастапқыда «кіші (ұл)», «әскери немесе рухани мансапқа тағайындалған жас дворян» дегенді білдіреді, Гаскон тілінде capdèt - «қолбасшы, бастық». Гаскондық berret — «қалпақ» Беарнге, содан кейін әдеби француз тіліне түсті: beret — «баск қалпағы». Француз тілі арқылы бұл сөздер басқа тілдерге де енген: мысалы, қазақша «кадет» және «берет» сөздері. Ағылшынша cep атауы ақ саңырауқұлақ cep — «дің» және izard - француз тілінен «пиренейлік таукиік» немесе гаскондық isard сөзінен шыққан.
Сөздер
Сөз | Аударма |
---|---|
жер | tèrra [терро] |
аспан | cèu [сеу] |
су | aiga [айго] |
от | huec [(x)уек] |
адам | òmi/òme [оми/омэ] |
әйел | hemna [хенно] |
жеу | minjar/manjar [минжа/ман(д)жа] |
ішу | béver [беве] |
үлкен | gran [гран] |
кішкентай | petit [петит] |
түн | nueit [нуейт] |
күн | dia/jorn [дийо/жур(н)] |
Дереккөздер
Сілтемелер
- Per Noste сайтындағы гаскон тілі
- Institut Occitan сайтындағы гаскон тілі - Аквитания
- Гаскон — окситан тілі Ethnologue17-да, 2014
- Гаскон — окситан тілі Ethnologue 16-да, 2009
- Son d'aquí, Окситандық Аквитания аймағының материалдық емес мәдени мұрасының орны Мұрағатталған 5 наурыздың 2017 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Gaskon til dialektisi Gascon gasˈku fr gaskɔ oksitan tilinin dialektisi Kejde zheke roman tili retinde karastyrylady Gaskon dialektisiElder Franciya IspaniyaSojleushiler sany shamamen 250 000 sany Sanaty Euraziya tilderiLingvistikalyk klasifikaciya Үndieuropalyk otbasy Roman toby dd dd Әlipbii latinicaResmi mәrtebeResmi til Ispaniya Kataloniya Gaskon tili Gaskoniya men Bearnde Franciyada Atlantikalyk Pirenej Zhogargy Pirenej Landtar Zher Zhogargy Garonna Lo zhәne Garonna zhәne Arezh departamentterinin bir boliginde Zhirondanyn kop boliginde Ispaniyada Kataloniyanyn soltүstik batysyndagy shagyn Val d Aran angarynda sojlejdi Ispaniyada Gaskonnyn ontүstik nuskasy gana ken taralgan katalan zhәne ispan tilderi katty әser etken Aran dialektisi Osy әserdin nәtizhesinde aran dialektinin francuzdyk Gaskon dialektilerinen alshaktap ketu tendenciyasy bajkalady Aran tili Val d Aranda ispan zhәne katalan tilderimen birge resmi til mәrtebesine ie I I Chelyshevanyn ajtuynsha kazirgi uakytta gaskon tilinin dialektinin koldanylu ayasy azajyp keledi Қalalarda til is zhүzinde koldanylmajdy Gaskon dialektileri Pirenejde zhәne auyldyk zherlerde zhaksy saktalgan auyzsha zhәne kүndelikti karym katynas salasyna kaldyrylady Onyn Franciyada resmi mәrtebesi zhok Kejbir mәlimetter bojynsha әlemde 250 mynga zhuyk adam sojlejdi degenmen sojlejtinderdin sany anyktalmagan Romanistikadagy gaskon tilinin dialektisinin mәrtebesi әli de talas tudyruda Bask substratyRim biligine dejin Gaskoniyada sojlegen til bask dialektinin kontinuumynyn boligi boldy akvitan tilin karanyz Gaskoniya sozinin ozi latynnyn vasco vasconem tүbirinen shykkan zhәne bask Vascones v gw g koshuimen tuystas Bul sol kezdegi ana tilinde sojlejtinderdin ozderin basktar dep tanyganyn korsetui mүmkin Gaskon tilinin damuynda bask substratynyn boluy gylymi tүrde dәleldengen Bul teoriya gaskondy baska okkitandyk tilderden erekshelejtin kejbir belgilerdi tүsindiredi Gaskonnyn substrat tilinen alynuy mүmkin sipattamasy f ten h ke ozgerui bolyp tabylady Latyn tilinde bastapkyda f mysaly festa saltanat arkyly bastalgan sozderde bul dybys aspiraciyalyk h dengejine dejin әlsiredi sodan kejin kejbir zherlerde mүldem zhogalyp ketti gaskon tilinde hesta ˈhɛsto nemese ˈɛsto Substrat teoriyasyna sәjkes bul bask dialektilerinde f fonemasynyn bolmauyna bajlanysty boluy mүmkin Osygan uksas ozgeris materiktik ispan tilinde de oryn aldy latynsha facere ispandyk hacer ge ajnaldy ajtyluy a ˈ8er al kejbir shalgaj audandarda әsirese ontүstik shygys Andalusiyada haˈ8ɛɾ Alajda kejbir lingvister substrat teoriyasyn kate dep sanajdy zhәne osy zhәne baska ozgeristerdi intralingvistikalyk procesterge zhatkyzady Bask tilinde sojlejtin ajmaktarda damygan gaskon zhәne ispan tilderindegi f dan h ge koshu kezdejsoktyk boluy mүmkin birak bul ekitalaj Қazirgi bask tiline sondaj ak mysaly beira әjnek polit sүjkimdi gaskon polit polida sozderi siyakty gaskon zhagynan leksikalyk әser etken Agymdagy poziciya1982 zhyly Bearn kalasynda zhүrgizilgen saualnamada halyktyn 51 sojlejdi ekeni anyktaldy ony halyktyn 70 tүsindi zhәne 85 tildi korgau kerektigin zhaktagan Alajda songy kezderi tildin koldanysy kүrt tomendedi bul negizinen tildin kejingi urpakka berilmejtindiginen Қalalarda zhәne aumaktyn soltүstik shygysynda tildin koldanyluy әsirese katty kyskardy Franciyada zhalpy zhergilikti dialektini bildiretin gaskon tili үshin patua termini koldanylady Bearnde gaskonnyn zhergilikti tүrleri XVI gasyrdan beri Bearnais bearn dep ataldy Bul 1347 zhyldan 1620 zhylga dejin egemen memleket bolgan Bearnnin sayasi otkenine bajlanysty Lingvistikalyk turgydan birtutas Bearn dialektisi zhok zhәne provinciyanyn әrtүrli ajmaktarynda til ajtarlyktaj ozgeredi Ajtylu erekshelikterin shygys batys zhәne ontүstik tauly ajmaktarda dep boluge bolady Mysaly soz sonyndagy a batysta a shygysta o ontүstikte œ bolyp okylady SubdialektilerGaskon dialektilerdin үsh tobyn kamtidy Zhazyk dialektiler Garonnais Gascon Garonna ozeninin angarynda Gaskonnyn en az okshaulangan tүri Oksitan tilinin langedok dialektimen tygyz bajlanysty Pirenej dialektileri arealdyn ontүstigi men ontүstik batysynda Olar kejbir arhaikalyk zhәne erekshe belgileri bojynsha erekshelenedi Kejde aralyk top bolinedi olar atap ajtkanda Bearn dialektilerin kamtidy ZhazushylarӘdebiet gaskon tilinde ortagasyrlyk dәuirden beri bar Zhana kezendegi en uly akyn Zhaku Zhansemin Gaskonnan baska tilderge alyngan kirmelerKejbir francuz sozderi gaskon tilinen shykkan Mysaly francuz cadet te kishi bastapkyda kishi ul әskeri nemese ruhani mansapka tagajyndalgan zhas dvoryan degendi bildiredi Gaskon tilinde capdet kolbasshy bastyk Gaskondyk berret kalpak Bearnge sodan kejin әdebi francuz tiline tүsti beret bask kalpagy Francuz tili arkyly bul sozder baska tilderge de engen mysaly kazaksha kadet zhәne beret sozderi Agylshynsha cep atauy ak sanyraukulak cep din zhәne izard francuz tilinen pirenejlik taukiik nemese gaskondyk isard sozinen shykkan SozderSoz Audarmazher terra terro aspan ceu seu su aiga ajgo ot huec x uek adam omi ome omi ome әjel hemna henno zheu minjar manjar minzha man d zha ishu bever beve үlken gran gran kishkentaj petit petit tүn nueit nuejt kүn dia jorn dijo zhur n DerekkozderChelysheva 2001 Chelysheva 2001SiltemelerPer Noste sajtyndagy gaskon tili Institut Occitan sajtyndagy gaskon tili Akvitaniya Gaskon oksitan tili Ethnologue17 da 2014 Gaskon oksitan tili Ethnologue 16 da 2009 Son d aqui Oksitandyk Akvitaniya ajmagynyn materialdyk emes mәdeni murasynyn orny Muragattalgan 5 nauryzdyn 2017 zhyly