Бірлік (зират)

Бірлік — көне зират. Солтүстік Қазақстан облысы Сергеев ауданындағы осы аттас ауылдың маңында, Есілдің солтүстік жағасында. 1978 — 1980 ж. , зерттеді. Үлкен алқапта орналасқан ескерткіштер қола, ерте темір дәуірлеріне және орта ғасырларға жатады. Қазба жұмыстары, негізінен, екі топтан тұратын қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштеріне жүргізіледі. Бірлік-1 тобындағы ерте темір дәуірінің обалары тас пен топырақтан үйілген (б.з.б. 8 — 4 ғ-лар). Мұнда мүрдені жер бетіне қою, сонымен қатар тереңге ақымдап қойып (катакомбалы камера), ағаш табытқа салып, үстіне оба үйіп жерлеу тәсілдері қолданылған. 1-обадағы қайың бөренелерді қиюластырып, қабырғасын төрт қабат етіп жасаған тікбұрышты табыттың аум. 34 м, төбесі екі қабат бөренемен жабылған, батыс қапталынан ұз. 2 м дәліз шығарылған. Бірлік-2 тобындағы қола дәуірінің обаларынан ежелгі арбалы жауынгерлерді жерлеу дәстүрі анықталды. 1-, 2-, 3-обалардың орта тұсында төртбұрышты үлкен шұңқыр қабірлер бар. Қабірдің екі қапталына 2 аттың толық қаңқасы, бірнеше аттың бас сүйектері, басқа да түліктердің әр түрлі сүйектері табылды. Қабірдің едені мен қабырғаларында қалыңд. 30 см балшық қабаты бар. Ғалымдардың пікірі бойынша, бұл балшықтан құйылған кірпіштердің қалыңдығы болуы мүмкін. Мүрделер батысқа қаратыла, сәл бүгілген күйде сол бүйіріне жатқызылған. Алынған заттай деректердің ең құндысы — жауынгерлік арбалардың бөлшектері. Қазақстанның солт. өңірінде арбалы жауынгерлер көне дәуірде өмір сүрген. Қола дәуірінің екінші жартысына қарай олардың орнына салт атты жауынгерлер дәстүрі орнықты. Қола дәуірінің алғашқы (Петров) кезеңіне жататын мұндай жерлеу ғұрпы б.з.б. 17 — 16 ғ-ларда болған.

Бірлік — көне зират. Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы осы аттас ауылдың маңында. 1988 — 92 ж. Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі А. Бейсенов) зерттеді. Құрамында қола дәуірінің соңғы кезеңіне, ерте темір дәуіріне және ішінара орта ғасырларға жататын 40-тан аса ескерткіштер тобы бар. Оның 29-ы зерттелді. Екеуі орта ғасырларға, қалғандары ерте темір дәуірінің Тасмола мәдениетіне (б.з.б. 7 — 1 ғ-лар) жатады. Мұның 10 обасы мәдениеттің ерте сатысына, қалған 17 оба Қорғантас кезеңіне жатады. Алғашқылары толық зерттелген. Екі кезеңнің обалары да тас пен топырақтан дөңгелене үйіп жасалған. Мүрделер қарапайым шұңқыр қабірлермен қатар 2 — 3 м тереңдікте орнатылған жәшік тәрізді тас қабірлерге де жерленген. Ерте кезеңге (б.з.б. 7 — 4 ғ-лар) жататын 15-, 16-обалардан табылған жұптасқан үлкен тас жәшіктердің ұз. 3 м, ені 2 м. Ортасы тас қабырғамен бөлінген бұл жәшіктерге балалы әйелдер жерленген. Қорғантас кезеңінің (б.з.б. 3 — 1 ғ-лар) обаларынан алынған деректер мәдениеттің соңғы сатысына қарай орын алған өзгерістерден хабар береді. Бұл кезеңде жерлеу ғұрпында біраз жаңалықтар пайда болды, темірден жасалынған бұйымдар көбейді. Бірлік зиратынан қоладан, темірден, тастан жасалған бірнеше заттар табылды. Сонымен бірге обалардың құрылысы мен жерлеу ғұрпы және жерленген адамдардың антропол. сипаты туралы құнды ғыл. деректер алынды. Бірлік зиратынан алынған бас сүйектерді зерттеу Тасмола мәдениеті тұсындағы жергілікті тұрғындардың шығыстық () белгілері бар еуропалық үлкен нәсілге жататынын көрсетті. Мұндай белгілер Қорғантас сатысына қарай жақындаған сайын көбейе түскен.

Пайдаланылған әдебиет

1. “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том