Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Бiлге қаған ( -{Arslan Bilge qaγan}-; қыт. 毗伽可汗 — Бике кыхан, Могилян) (683—734) — Түрік Елінің 717—734 жж. билік құрған қағаны.
Білге қаған        | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 717—734 | ||
| Тәж кигізу жорасы | 717 | |
| Ізашары | Инел қаған | |
| Ізбасары | Йоллығтегін | |
| Өмірбаяны | ||
| Дүниеге келуі | 683 | |
| Қайтыс болуы | 734 | |
| Династия | Ашина үйі | |
| Әкесі | Құтлық қаған | |
| Анасы | ||
өңдеу  | ||
Ол 683 ж. бойындағы Өтүкенде туған. Құтлық қағанның (Елтерістің) үлкен ұлы, Күл-тегіннің ағасы. Шешесі Елбілге қатұн. «Ашина» текті.
Түрiк Елінің бiрегей тұлғасы атанған ол iнiсi Күлтегiнмен бiрге елдің қамы, жердің тұтастығы үшін күресіп, көшпелiлер тарихында ұлы империяның іргесін бекітті. Ол күллi көшпелiлер империясының тұғырын сомдап, түрiк тектес этностардың бiрлiгiн сақтай отырып, елдiң мұңы, жердiң қамы үшiн «түнде ұйықтамай, күндiз отыра алмай» күресті.
Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық (680—692 жж.) қайтыс болады. Түрік Елінің тағын оның iнiсi Қапаған (Қабаған) (692—716 жж.) иеленеді.
Қапағанның iнiсi Бөгүден (716 ж.) кейiн таққа отырған Бiлге қаған 19 жыл билік етеді. Бiлге қаған 13 жасында шад атағын алады.
17 жасында Таңғұтқа, 18 жасында алты чұб, табғач, он тұтыққа жорық жасап жеңiске жеткен. Одан қырғыз, түргеш, қарлық, тоғыз оғыз және т.б. елдерге жорық шабуыл жасаған. Білге қаған (шамамен 685-734) - Екінші Шығыс Түрік қағанатының қағаны. Күлтегіннің ағасы. Күлтегін Қапаған қаған ушықтырған тайпа ішілік соғысты тоқтату үшін 716 ж. әскери төңкеріс жасап, қағандыққа ағасы Білгені қойды. Ал Білге Күлтегінді әскербасы, ал қайын атасы Тоңыкөкті мемлекеттік кеңесші етіп тағайындайды. Осылайша билік басында Тан империясының саяси үстемдігіне қарсы үштік отырды. "Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл табысып, елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде тарихта қалды. Ал, Білге қағанның тұсында тек қана бейбіт дәурен орнады" (Т.Жұртбай. "Дулыға", 131 б.). Бірақ бұл құт-береке өздігінен келмеп еді. «Жалаңаш халықты тонды, аз халықты көп қылу» құны неге түскені Күлтегін үлкен жазуында былай баяндалған: «Әкеміз, ағамыз құраған халықтың атақ-даңқы жоқ болмасын деп, түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Інім Күлтегінмен, екі уәзіріммен өліп-тіріліп құрадым... Мен өзім қаған болғанда жер-жерге тарап кеткен халық өліп жітіп, жаяу жалаңаш қайта келді. Ең бірінші болып телес тайпасы оралды. Түргештер, қырғыздар бөрілі байрақ астына жинала бастады. Бұлардың бірқатарын ақыл-айламен, бірқатарын әскери күшпен қаратуға тура келді. Терістікте оғыз халқына қарсы, ілгері қатаң, татабы халықтарына қарсы, бергері табғашқа қарсы үлкен әскермен он екі рет соғыстым», - дейді Білге қаған (Күлтегін үлкен жазуы).
Түркі қағанаты күшейгенін мүлде қаламайтын «Ұлы Аспан» империясы Білгенің бейбіт келіссөзге келу жөніндегі ұсынысын ұнатпады. Қытай соғысқа дайындалып жатты. Бірақ, бұл жоспар іске асырылмады. Өйткені оларға 714 ж. Тибеттіктер шабуыл жасады. Түркілер біраз тыныстады. Әйтсе де, империялықтар ұсақ тайпаларды бір-біріне айдап салып, арандатып отырды. Білге қаған өздерін үнемі сатып кетіп, қауіп төндіре берген ұйғырларға қарсы жорыққа аттанып, оларды бағындырды. Одан соң Білге қаған татабтардың аттарын тартып алып, ойсырата жеңіліске ұшыратты. Осыдан кейін түркі әскері жұмылған күшке айналды. Осы кезде Тар түмен қарлықтарды талқандады. Солтүстік Жоңғария түркілердің қоластына кірді. 717 жылдың аяғында қала қағанатқа бағынды.
Енді қағанаттың алдында не істеу керек деген сауал туды. Сол кезде Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін сансыз көп ұрыстардан кейін түркі халқы өз-өзіне келуі үшін бейбіт өмірді қалпына келтіру керек деп шешті. «Уақыт ұтқылары келіп тұр» деп, Қытай Білге қағанның бейбітшілік жайындағы ұсынысын қабылдамай тастады. Түркілердің сол уақыттағы стратегиялық мұраты қорғаныс болды да, ол саясат пен идеология астарында өзін Қытайға қарсы қоюшылық жатқан еді. «ұлы үштіктің» арқасында түркілер 722 ж. Қытайларды талқандады.
Л.Н.Гумилев: «Жеңіске тек сыртқы ғана емес, ішкі жауларын жеңумен де келді. Елде тыныштық орнады. 716 ж. Жеңіскер түркілердің жағдайлары соншалықты мәз болмады. Білге қаған: «Мен бай халыққа хан болып отырмадым. Ішерге тамағы, киерге киімі жоқ, аянышты, төмен халыққа хан болып отырдым», - дей келе, халықпен қатынасу әдісін өзгерткендігін айтады. «Сонша құрап, біріккен халықтарды от пен су етпедім, олармен тіл табысуға ұмтылдым. Адал халқы мен адал қоғамы бар жерде мен жақсылық жасадым. Әлемнің төрт бұрышындағы халықты бейбітшілікке шақырдым, жауластырмадым, олардың бәрі маған бағынды»... Оның еңбегі құрудың аз-ақ алдында қалған халқын тірілтті, киіндірді, ештеңесі жоқ халықты байытты, аз халықты көбейтті деп бағаланады, - деп жазған. – Білге қаған түбінде Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Оны Қытайлықтар қаншалықты құптамаса да, мәмілеге келуге мәжбүр болды. Осылайша Білге қаған халқын 722-741 жылдар арасында 20 жыл бейбіт өмірмен қамтамасыз етті. Екі ел арасындағы бұл тыныштық Білгенің алғыр саясатшың арқасында орнықты.
722 ж. Кездесуде Қытайдың бұрынғы елшісі, түркіден шыққан сатқын 734 ж. Қытай жағының өтінішімен Білге қағанға у беріп өлтіреді. Ал Қытай императоры өзіне сезік түсірмес үшін қағанды жерлеу рәсіміне елші жібереді. Түркі тағына Білге қағанның ұлы Иоллығтегін отырды.
Сыртқы сілтемелер
- Білге қаған ескерткіш кешені, бітіктасы, мәтіні, транскрипциясы, қазақша сөзбе-сөз салыстырмасы, суреттері, сызбалары
Тасқа қашалған таспалы ой орамдарынан елдік пен ерлік жайлы даналық сарындары сезіледі.
Ел болып бірігуден асқан бақыт жоқ. Ынтымақ-бірлік, татулық туралы
Түркіні бұзар - тәтті сөз. Асыл сөз туралы
Дарақылық үмітіңді үзіп, қанатыңды қияды. Мінез-құлық туралы
Әсіре даңқ пен асыра байлық ұятсыздық пен бұзақылық құшағында тұншықтырады. Мінез-құлық туралы
Дүниеқоңыздық пен тойымсыздық есіңді алып, еркіңнен айырады. Мінез-құлық туралы
Егер ел басшысы тоңмойын һәм сатқын болмаса - елдің бағы. Отан, туған жер туралы
Жауыңнан бұрын қимылда - жеріңе жамандық келмейді. Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы
Тастағы жазудан тағлым алғайсың. Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы
Нағыз ер «дүние-мал» деп дірілдемес болар. Батырлық, ерлік туралы
Бақ болмайды басқа бақ - есің барда елің тап. Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы
Дереккөздер
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.ISBN 9965-32-491-3
- Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары мен ескеркіштерінің жинағы// «Қазақстан тарихы VIII-XX ғғ түрік тілді деректерде» атты сериясы бойынша. II том. — Алматы: Дайк-пресс, 2005.
- Әдебиеттер: Бичурин И. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – А., 1998.; Гумилев JI.H. Древние тюрки. –М„ 1993.
Тағы қараңыз
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — Қазақстан тарихы бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bilge kagan Arslan Bilge qagan kyt 毗伽可汗 Bike kyhan Mogilyan 683 734 Tүrik Elinin 717 734 zhzh bilik kurgan kagany Bilge kaganLauazymyShygys Tүrik kaganatynyn kagany717 734Tәzh kigizu zhorasy 717Izashary Inel kaganIzbasary JollygteginӨmirbayanyDүniege kelui 683Қajtys boluy 734Dinastiya Ashina үjiӘkesi Қutlyk kaganAnasyondeu Ol 683 zh bojyndagy Өtүkende tugan Қutlyk kagannyn Elteristin үlken uly Kүl teginnin agasy Sheshesi Elbilge katun Ashina tekti Tүrik Elinin biregej tulgasy atangan ol inisi Kүlteginmen birge eldin kamy zherdin tutastygy үshin kүresip koshpeliler tarihynda uly imperiyanyn irgesin bekitti Ol kүlli koshpeliler imperiyasynyn tugyryn somdap tүrik tektes etnostardyn birligin saktaj otyryp eldin muny zherdin kamy үshin tүnde ujyktamaj kүndiz otyra almaj kүresti Bilge kagan 9 zhas kezinde әkesi Қutlyk 680 692 zhzh kajtys bolady Tүrik Elinin tagyn onyn inisi Қapagan Қabagan 692 716 zhzh ielenedi Қapagannyn inisi Bogүden 716 zh kejin takka otyrgan Bilge kagan 19 zhyl bilik etedi Bilge kagan 13 zhasynda shad atagyn alady 17 zhasynda Tangutka 18 zhasynda alty chub tabgach on tutykka zhoryk zhasap zheniske zhetken Odan kyrgyz tүrgesh karlyk togyz ogyz zhәne t b elderge zhoryk shabuyl zhasagan Bilge kagan shamamen 685 734 Ekinshi Shygys Tүrik kaganatynyn kagany Kүlteginnin agasy Kүltegin Қapagan kagan ushyktyrgan tajpa ishilik sogysty toktatu үshin 716 zh әskeri tonkeris zhasap kagandykka agasy Bilgeni kojdy Al Bilge Kүltegindi әskerbasy al kajyn atasy Tonykokti memlekettik kenesshi etip tagajyndajdy Osylajsha bilik basynda Tan imperiyasynyn sayasi үstemdigine karsy үshtik otyrdy Olar Akyldyn Adaldyktyn Қajrattyn ozara til tabysyp elin zherin kogertken uly үshtik retinde tarihta kaldy Al Bilge kagannyn tusynda tek kana bejbit dәuren ornady T Zhurtbaj Dulyga 131 b Birak bul kut bereke ozdiginen kelmep edi Zhalanash halykty tondy az halykty kop kylu kuny nege tүskeni Kүltegin үlken zhazuynda bylaj bayandalgan Әkemiz agamyz kuragan halyktyn atak danky zhok bolmasyn dep tүrki halky үshin tүn ujyktamadym kүndiz otyrmadym Inim Kүlteginmen eki uәzirimmen olip tirilip kuradym Men ozim kagan bolganda zher zherge tarap ketken halyk olip zhitip zhayau zhalanash kajta keldi En birinshi bolyp teles tajpasy oraldy Tүrgeshter kyrgyzdar borili bajrak astyna zhinala bastady Bulardyn birkataryn akyl ajlamen birkataryn әskeri kүshpen karatuga tura keldi Teristikte ogyz halkyna karsy ilgeri katan tataby halyktaryna karsy bergeri tabgashka karsy үlken әskermen on eki ret sogystym dejdi Bilge kagan Kүltegin үlken zhazuy Tүrki kaganaty kүshejgenin mүlde kalamajtyn Ұly Aspan imperiyasy Bilgenin bejbit kelissozge kelu zhonindegi usynysyn unatpady Қytaj sogyska dajyndalyp zhatty Birak bul zhospar iske asyrylmady Өjtkeni olarga 714 zh Tibettikter shabuyl zhasady Tүrkiler biraz tynystady Әjtse de imperiyalyktar usak tajpalardy bir birine ajdap salyp arandatyp otyrdy Bilge kagan ozderin үnemi satyp ketip kauip tondire bergen ujgyrlarga karsy zhorykka attanyp olardy bagyndyrdy Odan son Bilge kagan tatabtardyn attaryn tartyp alyp ojsyrata zheniliske ushyratty Osydan kejin tүrki әskeri zhumylgan kүshke ajnaldy Osy kezde Tar tүmen karlyktardy talkandady Soltүstik Zhongariya tүrkilerdin kolastyna kirdi 717 zhyldyn ayagynda kala kaganatka bagyndy Endi kaganattyn aldynda ne isteu kerek degen saual tudy Sol kezde Bilge kagan Tonykok Kүltegin sansyz kop urystardan kejin tүrki halky oz ozine kelui үshin bejbit omirdi kalpyna keltiru kerek dep sheshti Uakyt utkylary kelip tur dep Қytaj Bilge kagannyn bejbitshilik zhajyndagy usynysyn kabyldamaj tastady Tүrkilerdin sol uakyttagy strategiyalyk muraty korganys boldy da ol sayasat pen ideologiya astarynda ozin Қytajga karsy koyushylyk zhatkan edi uly үshtiktin arkasynda tүrkiler 722 zh Қytajlardy talkandady L N Gumilev Zheniske tek syrtky gana emes ishki zhaularyn zhenumen de keldi Elde tynyshtyk ornady 716 zh Zhenisker tүrkilerdin zhagdajlary sonshalykty mәz bolmady Bilge kagan Men baj halykka han bolyp otyrmadym Isherge tamagy kierge kiimi zhok ayanyshty tomen halykka han bolyp otyrdym dej kele halykpen katynasu әdisin ozgertkendigin ajtady Sonsha kurap birikken halyktardy ot pen su etpedim olarmen til tabysuga umtyldym Adal halky men adal kogamy bar zherde men zhaksylyk zhasadym Әlemnin tort buryshyndagy halykty bejbitshilikke shakyrdym zhaulastyrmadym olardyn bәri magan bagyndy Onyn enbegi kurudyn az ak aldynda kalgan halkyn tiriltti kiindirdi eshtenesi zhok halykty bajytty az halykty kobejtti dep bagalanady dep zhazgan Bilge kagan tүbinde Қytajmen bejbit karym katynas ornatty Ony Қytajlyktar kanshalykty kuptamasa da mәmilege keluge mәzhbүr boldy Osylajsha Bilge kagan halkyn 722 741 zhyldar arasynda 20 zhyl bejbit omirmen kamtamasyz etti Eki el arasyndagy bul tynyshtyk Bilgenin algyr sayasatshyn arkasynda ornykty 722 zh Kezdesude Қytajdyn buryngy elshisi tүrkiden shykkan satkyn 734 zh Қytaj zhagynyn otinishimen Bilge kaganga u berip oltiredi Al Қytaj imperatory ozine sezik tүsirmes үshin kagandy zherleu rәsimine elshi zhiberedi Tүrki tagyna Bilge kagannyn uly Iollygtegin otyrdy Syrtky siltemelerBilge kagan eskertkish kesheni bitiktasy mәtini transkripciyasy kazaksha sozbe soz salystyrmasy suretteri syzbalary Taska kashalgan taspaly oj oramdarynan eldik pen erlik zhajly danalyk saryndary seziledi El bolyp biriguden askan bakyt zhok Yntymak birlik tatulyk turaly Tүrkini buzar tәtti soz Asyl soz turaly Darakylyk үmitindi үzip kanatyndy kiyady Minez kulyk turaly Әsire dank pen asyra bajlyk uyatsyzdyk pen buzakylyk kushagynda tunshyktyrady Minez kulyk turaly Dүniekonyzdyk pen tojymsyzdyk esindi alyp erkinnen ajyrady Minez kulyk turaly Eger el basshysy tonmojyn һәm satkyn bolmasa eldin bagy Otan tugan zher turaly Zhauynnan buryn kimylda zherine zhamandyk kelmejdi Tәlim tәrbie osiet taglym turaly Tastagy zhazudan taglym algajsyn Tәlim tәrbie osiet taglym turaly Nagyz er dүnie mal dep dirildemes bolar Batyrlyk erlik turaly Bak bolmajdy baska bak esin barda elin tap Tәlim tәrbie osiet taglym turalyDerekkozderSayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 N Bazylhan Kone tүrik bitiktastary men eskerkishterinin zhinagy Қazakstan tarihy VIII XX gg tүrik tildi derekterde atty seriyasy bojynsha II tom Almaty Dajk press 2005 Әdebietter Bichurin I Ya Sobranie svedenij o narodah obitavshih v Srednej Azii v drevnie vremena A 1998 Gumilev JI H Drevnie tyurki M 1993 Tagy karanyzBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul Қazakstan tarihy bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz