Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Күлтегін, 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤 (көне түркі тілі), كۇلتەگىن (төте), (685-731жж) — Шығыс Түрік Қағанатының мемлекеттік қайраткері, Білге қағанның кеңесшісі, саяси және әскери қолбасшысы, Білге-қағанның тең билеушісі, Құтлұғ-Елтеріш-қағанның ұлы.
| Күлтегін 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤 | |
| | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Мемлекет | |
| Әскер түрі | атты әскер |
| Атағы | Басқолбасшы |
Өмірбаяны
Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ашина тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Он алты жасына келгенде.... алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. (Күлтегіннің) сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты.... Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...
Осылай жалғаса береді. Қарап отырсаңыз, Күлтегін батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанша соғыссыз өткен жылы болмапты. Соның бәрінде ол жау қолына жасындай тиіп, түрік қолын жеңіске жеткізіп отырыпты.
Әкесі Құтылығ (Елтеріс) қаған Екінші Шығыс Түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында, Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Батыр бабаның бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы Ерлікке тағзым етеді, ата рухына адалдықтарын білдіреді.
Дереккөздер
- Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары мен ескеркіштерінің жинағы// "Қазақстан тарихы VIII-XX ғғ түрік тілді деректерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005.
- Тараз Энциклопедиясы
Сыртқы сілтемелер
- Күл-тегін ескерткіш кешені мен бітіктасы туралы толық мәлімет
- Күл-тегін бітіктасының мәтіні
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kүltegin 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤 kone tүrki tili كۇلتەگىن tote 685 731zhzh Shygys Tүrik Қaganatynyn memlekettik kajratkeri Bilge kagannyn kenesshisi sayasi zhәne әskeri kolbasshysy Bilge kagannyn ten bileushisi Қutlug Elterish kagannyn uly Kүltegin 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤 Tugan kүni4 nauryz 685 0685 03 04 Tugan zheriShygys Tүrik kaganatyҚajtys bolgan kүni27 akpan 731 0731 02 27 45 zhas MemleketShygys Tүrik kaganatyӘsker tүriatty әskerAtagyBaskolbasshyӨmirbayanyҚutlyk Elteris kagannyn ekinshi uly Bilge kagannyn Mogilyan tugan inisi Sheshesi Elbilge katun Ashina tekti Kүltegin 7 zhas kezinde әkesi Қutlyk 680 692 zhzh bilik kurgan kajtys bolady Қagan tagyna onyn inisi Қapagan 692 716 zhzh otyrady Kүltegin men Bilge Қapagannyn inisi Bogүni 716 zh taktan tajdyryp kagandyk bilikti Bilge kolyna 716 734 zh alady Ekinshi Shygys Tүrik kaganaty әskerinin bas kolbasshysy kok tүriktin kok semseri atangan atakty batyry Әkesinen zhastaj zhetim kalyp agasy Қapagan kagannyn tәrbiesinde osken Kүltegin tym erte esejip kabyrgasy katyp buganasy bekimej zhatyp zhau zharagyn asynyp tүrik eline tus tustan tongen baskynshy zhauga karsy үlkender katarynda turyp erlikpen kүresedi Bul rette tүriktin atakty Bilge kagany Kүltegin batyrdyn basyna kojylgan eskertkishi taska ojyp zhazdyrgan gumyrnamasynda әkem kagan olgende inim Kүltegin zheti zhasta kaldy On zhasta Ұmaj tekti sheshemnin bagyna inim Kүltegin er atandy dep zhazdy Tarihi derekterdi salystyra zerdelesek budan Kүlteginnin on zhasynda er atanyp algash kozge tүsken sogysynyn tabgash elinin әjel patshasy U hyudyn Қapagannyn basyna aksha tigip kimde kim ony oltirse sogan Zhan cho Chony oltirushi yagni Mocho Қapagandy oltirushi degen atpen birinshi dәrezheli kinәz atagyn beremin degen uәdesin arnajy zharlykpen bekitip tүrik eline zhazalau zhorykka kalyn kol attandyrgannan kejingi 694 zhylgy Zhau zhyu zhәne Din zhyu ajmaktarynda bolgan sogys ekeni anyk korinedi Қapagan osy sogysta 90 myn tutkyndy kolga tүsirgen Mine osydan bylaj Kүlteginnin erlik zholy bastalady Tarihi derekter sol kezdegi el tәuelsizdigin saktap kalu zholynda bolgan kyrgyn sogystardyn birde bireuinin Kүlteginsiz otpegenin dulygasy zharkyrap zhauyn zhapyryp kan majdannyn ortasynda zhүrgenin tamsana bayandajdy Bul arada sol derekterdi tizip zhatpaj ak batyrdyn ozine arnap ornatylgan eskertkishtegi myna zhazulardan da biraz zhajdy angaruga bolady Tas zhazudyn avtory Jolyg tegin Kүltegin erligin bylajsha tizbelejdi On alty zhasyna kelgende alty chub sogdylarga karsy attandyk Kүltegin zhauga zhalgyz umtyldy Ol tutykty karuly basshylarmen kolga tүsirdi Ol әskerdi sonda talkandady Zhiyrma bir zhasynda Chacha Senүnmen ajkastyk Kүltegin әueli Tadykan shoranyn Boz atyn minip shapty Ol at sonda oldi Ekinshisinde Yshbyr Zhamtardyn boz atyn minip shapty Ol at ta sonda oldi Kүlteginnin sauytyna kalkanyna zhүzdegen ok tidi birak biri de denesine darygan zhok Kүltegin zhiyrma alty zhaska kelgende kyrgyzdarga karsy attandyk Kүltegin Bajyrkynyn Akboz ajgyryna minip shabuylga umtyldy Bir batyryn okka ushyrdy eki batyryn najzamen tүjrep tүsirdi Akboz ajgyrdyn beli үzildi Қyrgyz kaganyn oltirip elin aldyk Togu kalasynda shajkastyk Kүltegin Azban agyn minip umtyldy Alty batyryn shanshyp tүsirip zhetinshisin kylyshpen shapty Togyz batyryn kuyp zhetip takymga basty Ogyzdarmen sogystyk Kүltegin Zhetimek Өgsiz atka minip shauyp togyz erin shanyshty Tүrgesh halky zhau boldy Kүltegindi shagyn kolmen zhiberdik Zhojkyn sogys zhasapty Қara tүrgesh halky sol zherde olim tauypty Osylaj zhalgasa beredi Қarap otyrsanyz Kүltegin batyr 47 zhaska zhetip kaza tapkansha sogyssyz otken zhyly bolmapty Sonyn bәrinde ol zhau kolyna zhasyndaj tiip tүrik kolyn zheniske zhetkizip otyrypty Әkesi Қutylyg Elteris kagan Ekinshi Shygys Tүrik kaganatynyn irgesin kalap shanyragyn koterse artynda kalgan eki balasy үlkeni Bilge kagany el bastap kishisi Kүltegini kol bastap sol kaganattyn ajbynyn asyryp merejin tasytypty Agajyndy eki ulan akyl kosyp birge kimyldap elinin biri altyn tutkasyna biri ajbarly asyl tiregine ajnalypty Azhal altyn tutkasyna biri ajbarly asyl tiregine ajnalypty Azhal zhetip sol asyl tirek kulaganda Ұly Dala kүnirenip tortkүl dүnieden tүgel elshiler kelip Kүltegin ruhyna tagzym etipti Basyna el tarihyn zhazyp alyp eskertkish ornatypty Sol eskertkishtin gylymi koshirmesi bul kүnde tәuelsiz elimizdin astanasynda Euraziya ulttyk universiteti bas gimaratynyn torinde tur Batyr babanyn bakytty urpagy kүn sajyn eskertkish kasyna kelip uly Erlikke tagzym etedi ata ruhyna adaldyktaryn bildiredi DerekkozderN Bazylhan Kone tүrik bitiktastary men eskerkishterinin zhinagy Қazakstan tarihy VIII XX gg tүrik tildi derekterde atty seriyasy bojynsha II tom Almaty Dajk press 2005 Taraz EnciklopediyasySyrtky siltemelerKүl tegin eskertkish kesheni men bitiktasy turaly tolyk mәlimet Kүl tegin bitiktasynyn mәtini