Бағаналы жасуша (ағылш. Stem cell) — көпжасушалы организмдердегі дифференциаланбаған, немесе ішінара дифференциаланған жасушалар болып, олар жасушалардың әртүріне өзгере алады, немесе өзі секілді бағыналы жасаушаларғ бөлініп көбейе алады. Олар (cell lineage) жасушаның алғашқы нұсқасы есептеледі. Олар эмбриондық және жетілген организмдерде кездеседі, бірақ әр түрінің өзіне тән ерекшелігі бар. Олар әдетте, шексіз бөліне алмайтын бастауыш жасушалардан және әдетте бір жасуша түріне бөлінуге міндеттелген прекурсорлардан өзгеше болады.
Бағаналы жасуша - бұл организмдегі арнаулы жасуша түрлеріне айналу қабілеті бар жасуша. Болашақта олар аурудың салдарынан зақымдалған немесе жоғалған жасушалар мен тіндерді ауыстыру үшін қолданылуы мүмкін.
Сүтқоректілерде эмбрион дамудың бластоциста кезеңінде, шамамен 5-14 күн уақытта 50-150 жасуша ішкі жасуша массасын құрайды. Бұлардың бағаналы жасушалық қабілеті бар. Тірі ағызада (In vivo), олар соңында дененің әртүрлі жасушалық түрлеріне бөлінеді (олар плурипотентті болады). Бұл процесс гаструляция сатысында үш жыныстық қабатқа - эктодерма, мезодерма және эндодермаға дифференциациялаудан басталады. Алайда, олар оқшауланғанда және өскенде, олар бағаналы жасуша сатысында сақталуы мүмкін және эмбриондық бағаналы жасушалар (ESC) деп аталады.
Көпжасушалы ағзалардың дамуы әдетте зигота деп аталатын бір бағаналы жасушадан басталады. Көптеген бөлу циклдары мен дифференциациялау процесінің нәтижесінде, белгілі бір биологиялық түрге тән барлық клеткалардың түрлері қалыптасады. Бұл клеткалар адам ағзасында 220-ден астам болады. Бағаналы жасушалар ересектер денесінде де сақталады, соның арқасында тіндерді және мүшелерді қалпына келуі іске асады. Дегенмен, қартаю процесінде денедегі олардың саны азаяды.
Осызаман медицинасында адамның бағаналы жасушаларын трансплантациялау, яғни терапевтік мақсаттарға пайдалануға ауысты. Мысалы, гемопоэтически бағаналы жасушаларды трансплантациялау лейкемия мен емдеуде гемопоэзі процесін қалпына келтіру үшін жасалады.
Бағаналы жасушаның ерекшелігі
Біздің денеміз әралуан жасушалардан тұрады.
Көптеген жасушалар белгілі бір функцияларды орындауға арналған, мысалы, эритроциттерде денеге қажетті қандағы оттегі бар, бірақ олар бөлінуге қабілетсіз.
Бағаналы жасушалар өсу барысында организмге жаңа жасушалар беріп, зақымдалған немесе жоғалған арнаулы жасушаларды алмастыра алады. Олар мұны істеуге мүмкіндік беретін екі ерекше қасиетке ие:
- Олар жаңа жасушалар шығару үшін қайта-қайта бөлінуі мүмкін.
- Бөлінген кезде олар денені құрайтын жасушаның басқа түрлеріне ауыса алады. Яғни, бағаналы жасушалар өз-өзін жаңартып, бөлінген соң өзгермейтін фенотипті сақтау қабілетіне (дифференциациясыз) ие.
Бағаналы жасушаның типтері
Бағаналы жасушаның үш негізгі түрі бар:
- (embryonic stem cells)
- (adult stem cells)
- (induced pluripotent stem cells)
Эмбриондық бағаналы жасушалар
Эмбриондық бағаналы жасушалар адам нәрестеге айналар кезде эмбрион үшін жаңа жасушаларды береді.
Бұл бағаналы жасушалар плурипотентті деп аталады, яғни олар дененің кез-келген жасушасына ауыса алады.
Жетілген бағаналы жасушалар
Жетілген бағаналы жасушалар организм өсіп жатқанда зақымдалған жасушаларды ауыстыру үшін жаңа жасушаларға айналады.
Жетілген бағаналы жасушалар мультипотентті деп аталады, яғни олар кез-келген жасушаға емес, дененің кейбір жасушаларына ауыса алады, мысалы:
- Қан (немесе «) бағаналы жасушалар қандағы жасушалардың әртүрлі түрлерін ғана алмастыра алады.
- Тері (немесе «эпителий») бағаналы жасушалар біздің теріміз бен шашымызды құрайтын әр түрлі жасушаларды қамтамасыз етеді.
Плурипотентті жетектеуіш бағаналы жасуша
Плурипотентті жетектеуіш бағаналы жасушалар немесе ‘iPS жасушалары’ - ғалымдар зертханада жасайтын бағыналы жасушалар.
"Индукция", яғни "жетектеуіш" дегеніміз, зертханада тері немесе қан жасушалары секілді қалыпты Жетілген жасушаларды алып, оларды қайта бағдарламалап, бағаналы жасушаларға айналдыру арқылы жасалады.
Бейне Эмбриондық бағналы жасушалар секілді, олар плурипотентті, сондықтан олар кез-келген жасуша типіне ене алады.
Неліктен бағыналы жасуша пайдалы?
Бағыналы жасушалардың бірқанша жағдайда қолданылады:
- зерттеу - тірі ағза қалай жұмыс істейтіні және ауру кезінде жасушалардың әртүрлі түрлерінде не жағдай болатыны туралы негізгі биологиялық түсінікке қол жеткізу үшін.
- терапия - біздің денеміз табиғи жолмен алмастыра алмайтын жоғалған немесе зақымдалған жасушаларды алмастыру үшін.
Бағыналы жасушаны зерттеу
Зерттеулер бағаналы жасушаның ерекшелігін жақсы түсінуді көздейді, сөйтіп біз біз мына істерді істей алатын боламыз:
- * біздің денеміз қалай өсетінін, қалай дамитынын түсіну;
- * зақымдалған, немесе жоғалған жасушалар мен тіндерді ауыстыру үшін бағыналы жасушаларды пайдалану тәсілдерін табу;
- Бағаналы жасушалар арқылы жасушалардың организмде мәлім функцияға маманданғанын түсінуге болады. Әсіресе осынау процесс дұрыс жүріспей, ағыза ауруға шалдыққанда қандай жағдай болатынын зерттеуге болады.
- Егер біз бағаналы жасушалардың дамуын түсінер болсақ, онда бұл процесті жаңа жасушалар, ұлпалар мен мүшелер жасау арқылы жаңарта аламыз ба деген маңызды сұраққа жауап ізделуде.
- Біз бағыналы жасушалардан ұлпалар мен мүшелер құрылымын өсіре аламыз, сосын олардың қандай функцияға ие екенін, оларға әртүрлі дәрілер қалай әсер ететінін білуге болады.
Бағаналы жасуша терапиясы
Кейде жасушалар, тіндер мен мүшелер аурудан, жарақаттанудан және генетикалық себептерден біржола зақымдануы немесе күйреуі мүмкін.
Бағыналы жасушалар зақымдалған немесе күйреген жасушалардың орнын толдыру үшін денеге трансплантациялауға болатын жаңа жасушаларды генерациялаудың ерекше бір әдісі деуге болады.
Қазіргі уақытта Жетілген бағаналы жасушалар кейбір жағдайларды емдеу үшін қолданылады, мысалы:
- Қан бағыналы жасушалары қанында кейбір мәселелер бар кісілер үшін сау қан жасушаларымен қамтамасыз ету үшін қолданылады, мысалы, талассемия және емдеу кезінде өзіндік қан жасушаларын жоғалтқан онкологиялық науқастар.
- Терінің бағаналы жасушаларын ауыр күйікке ұшыраған адамдарға жаңа теріні қалыптастыру үшін пайдалануға болады.
(AMD) - болашақта бағаналы жасушаларды емдеудің жаңа түрі ретінде қолдануға болатын аурудың мысалы есептеледі:
- Жасына байланысты макулярлы деградациясы бар кейбір адамдардың көру қабілеті нашарлайды, өйткені көздің торқабығындағы (retina) торлы пигментті эпителий (RPE) деп аталатын жасушалар жұмысын тоқтатқан болады.
- Ғалымдар зертханада жаңа RPE жасушаларын жасап шығару үшін жетектеуіш плурипотентті бағаналы жасушаларын пайдаланады, оны зақымдалған жасушалардың орнын толдыру үшін науқастың көзіне салады.
Бағаналы жасушаларды трансплантациялауға арналған жаңа орган жасауға пайдалануға болады:
- Қазіргі уақытта донордан алынған сау органдар арқылы зақымдалған мүшелерді алмастыруға болады, бірақ донорлық органды жаңа ағза "қабылдамауы" мүмкін, өйткені иммундық жүйе оны бөгде зат деп санауы мүмкін.
- Ал, пациенттің өзінен алынған плурипотентті жетектеуіш бағаналы жасушалар ондай бас тарту қаупі төмен болған жаңа мүшелерді өсіруге пайдалы болады.
Қалай плурипотентті жетектеуіш бағыналы жасушасын түзесіз?
Ағыза сигналдары кейбір гендерді (genes) қосу және кейбір гендерді жою арқылы ағызаға мамандандырылған жасушаның қандай түрі қажет екенін білдіреді.
Плурипотентті жетектеуіш бағаналы жасушаларды қалыптастыру үшін ғалымдар әдетте жетектеуіш жасушаларына алғашқы эмбриондық бағаналық жасушалар болып қалуға шақыратын сигналдарды қайта енгізеді. Бұлар жасушаның мамандандырылғандығын білдіретін кез-келген генді өшіреді және жасушаны бағыналы жасуша болуға бұйыратын гендерді қосады.
Галерея
- Типтік ультрақұрылымдық сипаттамаларды білдіретін мезенхималық бағаналы жасушасының .
- Тышқанның (Mus musculus) бағаналы жасушасы флуоресцентті маркермен бірге.
- Тышқанның эмбрионды фибробластты қоректендіргіш қабатындағы адамның эмбриондық бағаналы жасушалар колониясы
Дереккөздер
- Handbook of Stem Cells — Academic Press. — P. 452. — ISBN 978-0-12-385943-3.
- "БАғыналы жасуша деген не?" (What is a stem cell?) https://www.yourgenome.org/facts/what-is-a-stem-cell#:~:text=A%20stem%20cell%20is%20a,or%20lost%20due%20to%20disease.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baganaly zhasusha agylsh Stem cell kopzhasushaly organizmderdegi differencialanbagan nemese ishinara differencialangan zhasushalar bolyp olar zhasushalardyn әrtүrine ozgere alady nemese ozi sekildi bagynaly zhasaushalarg bolinip kobeje alady Olar cell lineage zhasushanyn algashky nuskasy esepteledi Olar embriondyk zhәne zhetilgen organizmderde kezdesedi birak әr tүrinin ozine tәn ereksheligi bar Olar әdette sheksiz boline almajtyn bastauysh zhasushalardan zhәne әdette bir zhasusha tүrine bolinuge mindettelgen prekursorlardan ozgeshe bolady Baganaly zhasusha diagrammasy Pluripotentti embriondyk baganaly zhasushalar blastocistin ishindegi zhasusha massasy IMM retinde pajda bolady Bul baganaly zhasushalar placentany ajtpaganda denedegi kez kelgen ulpaga ajnaluy mүmkin morula dep atalatyn embrionnyn erterek satysyndagy kletkalar gana totipotentti olar organizmdegi barlyk tinderge zhәne embrionnan tys placentaga ajnala alady Baganaly zhasushalar әrtүrli ulpalyk tipterge differenciasy en zhogarydan bastap 1 2 Maj zhasushasy 3 4 5 6 7 8 Baganaly zhasusha bul organizmdegi arnauly zhasusha tүrlerine ajnalu kabileti bar zhasusha Bolashakta olar aurudyn saldarynan zakymdalgan nemese zhogalgan zhasushalar men tinderdi auystyru үshin koldanyluy mүmkin Sүtkorektilerde embrion damudyn blastocista kezeninde shamamen 5 14 kүn uakytta 50 150 zhasusha ishki zhasusha massasyn kurajdy Bulardyn baganaly zhasushalyk kabileti bar Tiri agyzada In vivo olar sonynda denenin әrtүrli zhasushalyk tүrlerine bolinedi olar pluripotentti bolady Bul process gastrulyaciya satysynda үsh zhynystyk kabatka ektoderma mezoderma zhәne endodermaga differenciaciyalaudan bastalady Alajda olar okshaulanganda zhәne oskende olar baganaly zhasusha satysynda saktaluy mүmkin zhәne embriondyk baganaly zhasushalar ESC dep atalady Kopzhasushaly agzalardyn damuy әdette zigota dep atalatyn bir baganaly zhasushadan bastalady Koptegen bolu cikldary men differenciaciyalau procesinin nәtizhesinde belgili bir biologiyalyk tүrge tәn barlyk kletkalardyn tүrleri kalyptasady Bul kletkalar adam agzasynda 220 den astam bolady Baganaly zhasushalar eresekter denesinde de saktalady sonyn arkasynda tinderdi zhәne mүshelerdi kalpyna kelui iske asady Degenmen kartayu procesinde denedegi olardyn sany azayady Osyzaman medicinasynda adamnyn baganaly zhasushalaryn transplantaciyalau yagni terapevtik maksattarga pajdalanuga auysty Mysaly gemopoeticheski baganaly zhasushalardy transplantaciyalau lejkemiya men emdeude gemopoezi procesin kalpyna keltiru үshin zhasalady Baganaly zhasushanyn ereksheligiAdam Embriondyk baganaly zhasushalary A Әli differenciyasyz B zhasushalary differenciaciyaly Bagynaly zhasushanyn bolinui men differenciyasy A bagynaly zhasusha B algashky zhasusha progenitor cell C differenciyaly zhasusha 1 baganaly zhasushanyn simmetriyaly bolinui 2 baganaly zhasushalardyn asimmetriyaly bolinui 3 algashky bolinu progenitor division 4 terminaldy differenciya terminal differentiation Bizdin denemiz әraluan zhasushalardan turady Koptegen zhasushalar belgili bir funkciyalardy oryndauga arnalgan mysaly eritrocitterde denege kazhetti kandagy ottegi bar birak olar bolinuge kabiletsiz Baganaly zhasushalar osu barysynda organizmge zhana zhasushalar berip zakymdalgan nemese zhogalgan arnauly zhasushalardy almastyra alady Olar muny isteuge mүmkindik beretin eki erekshe kasietke ie Olar zhana zhasushalar shygaru үshin kajta kajta bolinui mүmkin Bolingen kezde olar deneni kurajtyn zhasushanyn baska tүrlerine auysa alady Yagni baganaly zhasushalar oz ozin zhanartyp bolingen son ozgermejtin fenotipti saktau kabiletine differenciaciyasyz ie Baganaly zhasushanyn tipteriBaganaly zhasushanyn үsh negizgi tүri bar embryonic stem cells adult stem cells induced pluripotent stem cells Embriondyk baganaly zhasushalar Embriondyk baganaly zhasushalar adam nәrestege ajnalar kezde embrion үshin zhana zhasushalardy beredi Bul baganaly zhasushalar pluripotentti dep atalady yagni olar denenin kez kelgen zhasushasyna auysa alady Zhetilgen baganaly zhasushalar Zhetilgen baganaly zhasushalar organizm osip zhatkanda zakymdalgan zhasushalardy auystyru үshin zhana zhasushalarga ajnalady Zhetilgen baganaly zhasushalar multipotentti dep atalady yagni olar kez kelgen zhasushaga emes denenin kejbir zhasushalaryna auysa alady mysaly Қan nemese baganaly zhasushalar kandagy zhasushalardyn әrtүrli tүrlerin gana almastyra alady Teri nemese epitelij baganaly zhasushalar bizdin terimiz ben shashymyzdy kurajtyn әr tүrli zhasushalardy kamtamasyz etedi Pluripotentti zhetekteuish baganaly zhasusha Pluripotentti zhetekteuish baganaly zhasushalar nemese iPS zhasushalary galymdar zerthanada zhasajtyn bagynaly zhasushalar Indukciya yagni zhetekteuish degenimiz zerthanada teri nemese kan zhasushalary sekildi kalypty Zhetilgen zhasushalardy alyp olardy kajta bagdarlamalap baganaly zhasushalarga ajnaldyru arkyly zhasalady Bejne Embriondyk bagnaly zhasushalar sekildi olar pluripotentti sondyktan olar kez kelgen zhasusha tipine ene alady Nelikten bagynaly zhasusha pajdaly Bagynaly zhasushalardyn birkansha zhagdajda koldanylady zertteu tiri agza kalaj zhumys istejtini zhәne auru kezinde zhasushalardyn әrtүrli tүrlerinde ne zhagdaj bolatyny turaly negizgi biologiyalyk tүsinikke kol zhetkizu үshin terapiya bizdin denemiz tabigi zholmen almastyra almajtyn zhogalgan nemese zakymdalgan zhasushalardy almastyru үshin Bagynaly zhasushany zertteuZertteuler baganaly zhasushanyn ereksheligin zhaksy tүsinudi kozdejdi sojtip biz biz myna isterdi istej alatyn bolamyz bizdin denemiz kalaj osetinin kalaj damitynyn tүsinu zakymdalgan nemese zhogalgan zhasushalar men tinderdi auystyru үshin bagynaly zhasushalardy pajdalanu tәsilderin tabu Baganaly zhasushalar arkyly zhasushalardyn organizmde mәlim funkciyaga mamandanganyn tүsinuge bolady Әsirese osynau process durys zhүrispej agyza auruga shaldykkanda kandaj zhagdaj bolatynyn zertteuge bolady Eger biz baganaly zhasushalardyn damuyn tүsiner bolsak onda bul procesti zhana zhasushalar ulpalar men mүsheler zhasau arkyly zhanarta alamyz ba degen manyzdy surakka zhauap izdelude Biz bagynaly zhasushalardan ulpalar men mүsheler kurylymyn osire alamyz sosyn olardyn kandaj funkciyaga ie ekenin olarga әrtүrli dәriler kalaj әser etetinin biluge bolady Baganaly zhasusha terapiyasyBaganaly zhasusha terapiyasynda zertteletin aurular men zhagdajlar Agylshynsha Kejde zhasushalar tinder men mүsheler aurudan zharakattanudan zhәne genetikalyk sebepterden birzhola zakymdanuy nemese kүjreui mүmkin Bagynaly zhasushalar zakymdalgan nemese kүjregen zhasushalardyn ornyn toldyru үshin denege transplantaciyalauga bolatyn zhana zhasushalardy generaciyalaudyn erekshe bir әdisi deuge bolady Қazirgi uakytta Zhetilgen baganaly zhasushalar kejbir zhagdajlardy emdeu үshin koldanylady mysaly Қan bagynaly zhasushalary kanynda kejbir mәseleler bar kisiler үshin sau kan zhasushalarymen kamtamasyz etu үshin koldanylady mysaly talassemiya zhәne emdeu kezinde ozindik kan zhasushalaryn zhogaltkan onkologiyalyk naukastar Terinin baganaly zhasushalaryn auyr kүjikke ushyragan adamdarga zhana terini kalyptastyru үshin pajdalanuga bolady AMD bolashakta baganaly zhasushalardy emdeudin zhana tүri retinde koldanuga bolatyn aurudyn mysaly esepteledi Zhasyna bajlanysty makulyarly degradaciyasy bar kejbir adamdardyn koru kabileti nasharlajdy ojtkeni kozdin torkabygyndagy retina torly pigmentti epitelij RPE dep atalatyn zhasushalar zhumysyn toktatkan bolady Ғalymdar zerthanada zhana RPE zhasushalaryn zhasap shygaru үshin zhetekteuish pluripotentti baganaly zhasushalaryn pajdalanady ony zakymdalgan zhasushalardyn ornyn toldyru үshin naukastyn kozine salady Baganaly zhasushalardy transplantaciyalauga arnalgan zhana organ zhasauga pajdalanuga bolady Қazirgi uakytta donordan alyngan sau organdar arkyly zakymdalgan mүshelerdi almastyruga bolady birak donorlyk organdy zhana agza kabyldamauy mүmkin ojtkeni immundyk zhүje ony bogde zat dep sanauy mүmkin Al pacienttin ozinen alyngan pluripotentti zhetekteuish baganaly zhasushalar ondaj bas tartu kaupi tomen bolgan zhana mүshelerdi osiruge pajdaly bolady Қalaj pluripotentti zhetekteuish bagynaly zhasushasyn tүzesiz Agyza signaldary kejbir genderdi genes kosu zhәne kejbir genderdi zhoyu arkyly agyzaga mamandandyrylgan zhasushanyn kandaj tүri kazhet ekenin bildiredi Pluripotentti zhetekteuish baganaly zhasushalardy kalyptastyru үshin galymdar әdette zhetekteuish zhasushalaryna algashky embriondyk baganalyk zhasushalar bolyp kaluga shakyratyn signaldardy kajta engizedi Bular zhasushanyn mamandandyrylgandygyn bildiretin kez kelgen gendi oshiredi zhәne zhasushany bagynaly zhasusha boluga bujyratyn genderdi kosady GalereyaTiptik ultrakurylymdyk sipattamalardy bildiretin mezenhimalyk baganaly zhasushasynyn Tyshkannyn Mus musculus baganaly zhasushasy fluorescentti markermen birge Tyshkannyn embriondy fibroblastty korektendirgish kabatyndagy adamnyn embriondyk baganaly zhasushalar koloniyasyDerekkozderHandbook of Stem Cells Academic Press P 452 ISBN 978 0 12 385943 3 BAgynaly zhasusha degen ne What is a stem cell https www yourgenome org facts what is a stem cell text A 20stem 20cell 20is 20a or 20lost 20due 20to 20disease