Жергілікті ағынды (Сток) —
- атмосфералық жауын-шашын суларының қайсыбір беттен (беткі ағынды), қайсыбір көлемнен, жер қабығының бір қалындығынан (соның ішінде жер асты ағынды) немесе жиынтық түрде қайсыбір аумақтан (алаптан және т.б.) бастапқыда бұлақтар мен өзендерге, одан соң мұхитқа немесе тұйық континенттік суқоймаларына ағып баруы; ол жерден су өз айналымын басқа жолдармен жалғастырады (негізінен бу түрінде);
- құрлықтың белгілі бір өңірінен (су жиналымнан) белгілі бір уақыт (төулік, ай, жыл) ішінде ағып шыққан су мөлшері. Судың орташа шығынымен (м³/с), ағынды қабатымен (мм не см), ағынды көлемімен (м³), ағынды модулімен (л/с * км² не м³/с * км²), ағынды коэффициентімен (бірлік үлесі) өрнектеледі;
- жаңбыр мен еріген қар суының суқоймаларға және жер бедерінің ойыстарына ағып жиналуы. Жер үсті ағындысы және жер асты ағындысы болып бөлінеді. Ағынды процесі жер бетіндегі су айналымының құрамдық буыны болып табылады. Ағынды мөлшерінің (у, мм) алап бетіне түскен жауын-шашын (х, мм) мөлшеріне катынасы (у/х) Ағынды коэффициент (һ) деп аталады және % арқылы көрсетіледі, һ = у/х,
- өзен арнасымен белгілі бір уақыт аралығында ағып өткен су көлемі, текше метрмен, млн. м3, км3- мен өлшенеді.
Ағынды көлемі
Ағынды көлемі (Объем стока) — белгілі бір уақыт аралығында ағып өткен немесе суқоймаға (бөген, көл) ағып жиналған су ағыңдысының көлемі, м3/тәулік, млн.м3/ай, км3/жыл және т.б. бірліктерімен өлшенеді. Мыс., Іле өзеннің Қытай Халық Республикасы шекарасындағы тұстамадағы ағынды көлемі жылына орта есеппен 12,65 км3 (км3/жыл). Қаратал өзенінің Балқашқа құятын ағынды көлемі — 3,2 км3/жыл және т.б.
Ағынды факторлары
Ағынды факторлары — қарастырылып отырған алаптағы ағындының шамасы мен қалыптасу ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы физикалық географиялық ортаның элементтері. Ағынды факторларын климаттық деп (жауын шашын, булану, ауаның температурасы) және төсеніш беттің (топырақ геологиялық жағдайлар, ормандану, батпақтану дәрежесі және т.б.) ерекшеліктерін көрсететін физикалық географиялық деп бөледі. Сонымен бірге ағынды факторлары зоналық (климаттық), бейзоналық (алап ауданы, өзен үзындығы және т.б.) және интрозоналық немесе осы зонамен байланысты зонаішілік болып бөлінеді. Ағынды шығыны табиғи және антропогендік әрекеттер әсерінен болатын су шығындары.
Ағынды фазалары
Ағынды фазалары (Фазы стока) ағынды гидрографының қалыптасу процесінің элементтері. Олар қоректену жағдайының өзгеруіне орай: 1) су тасу кезеңі; 2) тасқындар кезеңі; 3) судың сабасына түсу кезеңі болып сараланады.
Су тасу кезеңі жыл бойындағы ең көп сулылығымен, су деңгейінің биік әрі ұзақ көтерілуімен және, әдетте, судың жайылмаға тығуымен сипатталады. Басты қоректену (толысу) көзіне тікелей тәуелді (жазық өзендері үшін — қар еруі, биік тау өзеңдері үшін — мұздықтар мен қарлар еруі, муссондық және тропиктік аймақтар үшін — жазғы ұзақ жаңбырлар). Бір климаттық белдеудегі өзендер үшін су тасу кезеңі жыл сайын тұрақты қайталанып, тек ұзақтығы мен күші өзгеріп отырады. Іле өзені су тасу фазасы көктем жаз болса (мұздықтар мен жауыншашын), Нұра өзені үшін жазғытұрымғы бір ай (көктемгі қар еруі). Тасқын су фазасы жыл сайын қайталан байды және су деңгейінің тез әрі қысқа мерзімде көтерілуімен сипатталады. Таскындар ұзақ нөсер немесе қысқы жылымықта қар еру барысында қалыптасады. Кей жағдайларда (әсіресе кішігірім алаптарда) тасқынның биіктігі су тасуының биіктігінен асып түсуі мүмкін. Судың сабасына түсу кезеңі өзен сулылығының аздығына және жер беті ағындысының азаюына немесе сарқылуына байланысты су деңгейінің төменгі қалыпта ұзақ уақыт сақталуымен сипатталады. Бұл фазада өзен негізінен жер асты суымен қоректенеді. Көпшілік өзендерде судың сабасына түсуінің кезеңдері жазғы және қысқы кезеңдер болып бөлінеді.
Түрлері
Беткейлік ағынды — беткей шегінде калыптасатын, арнасыз, жер бетіндегі және грунттық ағынды. Арналық ағындыдан гидравликалық айырмашылықтары бар және ағындының негізгі шығындары (сүзілуге, булануға) су жинау алабының бетіңде тегіс үлестіріледі. Б.а. алаптың барлық беткейін де тұтас жүреді.
Реттелген ағынды — тасқын ағысы тегістеліп (сыланып), өзен сабасына түскен кезде ағыс көбейтілетіндігімен сипатталатын ағынды. Инженерлік шаралар (мыс., бөген мен гидротехникалық имараттар салу) нәтижесінде және өзең суының табиғи қоймасының (көл) болуынан қалыптасады.
Тұрмыстық ағынды су — коммуналдық шаруашылықтың сұйық қалдықтары.
Ағынды жиналу аймағы
Ағынды жиналу аймағы (Область формирования стока) — кез келген өзен, көл, теңіз алабының негізінен ағынды қалыптасатын, жауын-шашын булануға, топыраққа сіңуге шығындалудан артық жауатын аймағы. Аридтік аймақтарда ағынды жиналу аймағы негізінен таулы аймақтар болып табылады. Мыс., Төңіртау жоталары Балқаш көлі алабының ағынды жиналу аймағы болып табылады. Іле, Қаратал, Шелек және т.б. өзендер ағындылары тауларда қалыптасып, тау баурайындағы жазықтарда суаруға, булануға шығындалады. Ал гумидті аймақтарда ағынды жиналу аймағына су жиналу алабы түгел кіреді.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5
Тағы қараңыз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhergilikti agyndy Stok atmosferalyk zhauyn shashyn sularynyn kajsybir betten betki agyndy kajsybir kolemnen zher kabygynyn bir kalyndygynan sonyn ishinde zher asty agyndy nemese zhiyntyk tүrde kajsybir aumaktan alaptan zhәne t b bastapkyda bulaktar men ozenderge odan son muhitka nemese tujyk kontinenttik sukojmalaryna agyp baruy ol zherden su oz ajnalymyn baska zholdarmen zhalgastyrady negizinen bu tүrinde kurlyktyn belgili bir onirinen su zhinalymnan belgili bir uakyt toulik aj zhyl ishinde agyp shykkan su molsheri Sudyn ortasha shygynymen m s agyndy kabatymen mm ne sm agyndy kolemimen m agyndy modulimen l s km ne m s km agyndy koefficientimen birlik үlesi ornekteledi zhanbyr men erigen kar suynyn sukojmalarga zhәne zher bederinin ojystaryna agyp zhinaluy Zher үsti agyndysy zhәne zher asty agyndysy bolyp bolinedi Agyndy procesi zher betindegi su ajnalymynyn kuramdyk buyny bolyp tabylady Agyndy molsherinin u mm alap betine tүsken zhauyn shashyn h mm molsherine katynasy u h Agyndy koefficient һ dep atalady zhәne arkyly korsetiledi һ u h ozen arnasymen belgili bir uakyt aralygynda agyp otken su kolemi tekshe metrmen mln m3 km3 men olshenedi Agyndy kolemiAgyndy kolemi Obem stoka belgili bir uakyt aralygynda agyp otken nemese sukojmaga bogen kol agyp zhinalgan su agyndysynyn kolemi m3 tәulik mln m3 aj km3 zhyl zhәne t b birlikterimen olshenedi Mys Ile ozennin Қytaj Halyk Respublikasy shekarasyndagy tustamadagy agyndy kolemi zhylyna orta eseppen 12 65 km3 km3 zhyl Қaratal ozeninin Balkashka kuyatyn agyndy kolemi 3 2 km3 zhyl zhәne t b Agyndy faktorlaryAgyndy faktorlary karastyrylyp otyrgan alaptagy agyndynyn shamasy men kalyptasu erekshelikterin anyktajtyn syrtky fizikalyk geografiyalyk ortanyn elementteri Agyndy faktorlaryn klimattyk dep zhauyn shashyn bulanu auanyn temperaturasy zhәne tosenish bettin topyrak geologiyalyk zhagdajlar ormandanu batpaktanu dәrezhesi zhәne t b erekshelikterin korsetetin fizikalyk geografiyalyk dep boledi Sonymen birge agyndy faktorlary zonalyk klimattyk bejzonalyk alap audany ozen үzyndygy zhәne t b zhәne introzonalyk nemese osy zonamen bajlanysty zonaishilik bolyp bolinedi Agyndy shygyny tabigi zhәne antropogendik әreketter әserinen bolatyn su shygyndary Agyndy fazalaryAgyndy fazalary Fazy stoka agyndy gidrografynyn kalyptasu procesinin elementteri Olar korektenu zhagdajynyn ozgeruine oraj 1 su tasu kezeni 2 taskyndar kezeni 3 sudyn sabasyna tүsu kezeni bolyp saralanady Su tasu kezeni zhyl bojyndagy en kop sulylygymen su dengejinin biik әri uzak koteriluimen zhәne әdette sudyn zhajylmaga tyguymen sipattalady Basty korektenu tolysu kozine tikelej tәueldi zhazyk ozenderi үshin kar erui biik tau ozenderi үshin muzdyktar men karlar erui mussondyk zhәne tropiktik ajmaktar үshin zhazgy uzak zhanbyrlar Bir klimattyk beldeudegi ozender үshin su tasu kezeni zhyl sajyn turakty kajtalanyp tek uzaktygy men kүshi ozgerip otyrady Ile ozeni su tasu fazasy koktem zhaz bolsa muzdyktar men zhauynshashyn Nura ozeni үshin zhazgyturymgy bir aj koktemgi kar erui Taskyn su fazasy zhyl sajyn kajtalan bajdy zhәne su dengejinin tez әri kyska merzimde koteriluimen sipattalady Taskyndar uzak noser nemese kysky zhylymykta kar eru barysynda kalyptasady Kej zhagdajlarda әsirese kishigirim alaptarda taskynnyn biiktigi su tasuynyn biiktiginen asyp tүsui mүmkin Sudyn sabasyna tүsu kezeni ozen sulylygynyn azdygyna zhәne zher beti agyndysynyn azayuyna nemese sarkyluyna bajlanysty su dengejinin tomengi kalypta uzak uakyt saktaluymen sipattalady Bul fazada ozen negizinen zher asty suymen korektenedi Kopshilik ozenderde sudyn sabasyna tүsuinin kezenderi zhazgy zhәne kysky kezender bolyp bolinedi TүrleriBetkejlik agyndy betkej sheginde kalyptasatyn arnasyz zher betindegi zhәne grunttyk agyndy Arnalyk agyndydan gidravlikalyk ajyrmashylyktary bar zhәne agyndynyn negizgi shygyndary sүziluge bulanuga su zhinau alabynyn betinde tegis үlestiriledi B a alaptyn barlyk betkejin de tutas zhүredi Rettelgen agyndy taskyn agysy tegistelip sylanyp ozen sabasyna tүsken kezde agys kobejtiletindigimen sipattalatyn agyndy Inzhenerlik sharalar mys bogen men gidrotehnikalyk imarattar salu nәtizhesinde zhәne ozen suynyn tabigi kojmasynyn kol boluynan kalyptasady Turmystyk agyndy su kommunaldyk sharuashylyktyn sujyk kaldyktary Agyndy zhinalu ajmagyAgyndy zhinalu ajmagy Oblast formirovaniya stoka kez kelgen ozen kol teniz alabynyn negizinen agyndy kalyptasatyn zhauyn shashyn bulanuga topyrakka sinuge shygyndaludan artyk zhauatyn ajmagy Aridtik ajmaktarda agyndy zhinalu ajmagy negizinen tauly ajmaktar bolyp tabylady Mys Tonirtau zhotalary Balkash koli alabynyn agyndy zhinalu ajmagy bolyp tabylady Ile Қaratal Shelek zhәne t b ozender agyndylary taularda kalyptasyp tau baurajyndagy zhazyktarda suaruga bulanuga shygyndalady Al gumidti ajmaktarda agyndy zhinalu ajmagyna su zhinalu alaby tүgel kiredi Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Su sharushylygy Almaty Mektep baspasy 2002 zhyl Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Ekologiya zhәne tabigat korgau Zhalpy redakciyasyn baskargan tүsindirme sozdikter toptamasyn shygaru zhonindegi gylymi baspa bagdarlamasynyn gylymi zhetekshisi pedagogika gylymdarynyn doktory professor Қazakstan Respublikasy Memlekettik syjlygynyn laureaty A Қ Қusajynov Almaty Mektep baspasy ZhAҚ 2002 zhyl 456 bet ISBN 5 7667 8284 5Tagy karanyzAgyndy kalyby Zhyldyk agyndy Agyndy retteu Agyndy stanciyasy