Арқалық (қала)

Арқалық — Қостанай облысының оңтүстігіндегі қала, бұрынғы Торғай облысының орталығы. Қаланың негізі 1956 жылы қаланып, қала статусына 1965 жылы ие болды.

Қала
Арқалық
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	ҚазақстанҚазақстан
Облысы	Қостанай
Әкімі
Тарихы мен географиясы
Координаттары	50°14′ с. е. 66°54′ ш. б. / 50.233° с. е. 66.900° ш. б. / 50.233; 66.900 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 50°14′ с. е. 66°54′ ш. б. / 50.233° с. е. 66.900° ш. б. / 50.233; 66.900 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	1956
Қала статусы	1965
Жер аумағы	15580 км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	28 907 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (80,91%), орыстар (12,66%), басқалары (6,43%)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 71430
Пошта индексі	110300
Автомобиль коды	10
Арқалық қаласының әкімдігі  (қаз.)
Арқалық Арқалық
Арқалық шекарасы

Гугл Карталар мәліметтеріне сәйкес, Арқалық қаласынан облыс орталығы Қостанай қаласына дейінгі қашықтық — 463 км, Астана қаласына дейінгі қашықтық — 554 км.

Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтындағы мәліметтерге сәйкес 2019 жылы 1-ші қазан күні тұрғындар саны 40690 адамды, оның ішінде: қалалықтар - 27360, ауылдықтар - 13330 құраған.

Қала облыс орталығымен теміржол арқылы байланысқан (Державинск-Арқалық темір жолының Есіл бұтағының ақырғы станциясы). Қостанай қаласынан Арқалық қаласына апаратын автожол асфальтталған, бірақ қазіргі кезде жолдың күйі мәз емес, күрделі жөндеуді қажет етеді. Жезқазған бағытындағы автожолмен жеңіл көлікпен өту қиын, тас төселінбеген, жауын-шашынды ауа-райында жүк таситын көлікпен жүрудің өзі қиын.

Тарихы

Арқалық 1956 жылы геологтер мен құрылысшылар кенті болып негізі қаланды. Қаланың салынуы соғыстан кейінгі жылдары мұнда боксит кенінің (алюминий өндірісіне арналған шикізат) ашылуына байланысты. 1956 жылы 17 мамырда қабылданған КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесінің бірлескен қаулысында: «Амангелді боксит кен орнының негізінде Торғай боксит кеніштері салынып, пайдалануға берілсін» деген бөлек жол жазылған. 1960 жылдары Арқалық Бүкілодақтық екпінді комсомол құрылысы болып жарияланып, мұнда КСРО-ның түкпір-түкпірінен жастар ағылып келе бастады. 1965 жылы Арқалық қала мәртебесін алып, 1970 жылы Торғай облысының орталығы атанды.

Қала 1980 жылы өзінің гүлдеуіне жетті: мұнда ет комбинаты, құс фабрикасы, сүт зауыты, элеватор, керамика фабрикасы, тігін фабрикасы, радиобөлшектер зауыты жұмыс істеді, авиамотор зауытының құрылысы басталды, Торғай боксит кен басқармасы (ТБРУ) КСРО-дағы боксит кенінің 20%-ын өндірді. Алайда өнеркәсіптік өндірістің жетістіктеріне қарамастан, Торғай облысының экономикасы Қазақстанның басқа өңірлерінен даму жағынан қалыс қалды, өйткені 90%-ы аграрлық бағытта болды. Облыс республикалық бюджеттен үнемі дотациялар талап етті, сондықтан 1988 жылы маусымда жойылып, аумағы Қостанай және Ақмола облыстарының арасында бөлінді. Облыс орталығы болудан қалған қаладан инфрақұрылымның бір бөлігі (мысалға, облыстық радиостанция) көшіріліп, бірқатар келешегі бар өнеркәсіптік объектілер тоқтап қалды. 1989 жылы Арқалықтың белсенді тұрғындарымен Торғай облысы қалпына келтіру бойынша оргкомитет құрылып, республика басшылығына үндеуінің арқасында Торғай облысы 1990 жылдың тамызында екінші рет құрылып, Арқалық қайтадан облыс орталығы болды.

Халқы

Тұрғыны:

• 40 690 адам (2019);
• 40 813 адам (2010);
• 46 084 адам (1999).
• 62 367 адам (1989);
• 15 108 адам (1970);

Әкімшілік құрамы

Қала әкімшілігіне 4 ауылдық округ пен 9 ауыл қарайды:

1. Аңғар ауылы
2. Ашутасты ауылдық округі
3. Әбдіғаппар хан ауылы
4. Восточный ауылы
5. Екідің ауылы
6. Жалғызтал ауылы
7. Көктау ауылы
8. Қайыңды ауылдық округі
9. Молодёжный ауылдық округі
10. Родина ауылдық округі
11. Үштөбе ауылы
12. Фурманов ауылы
13. Целинный ауылы

Географиялық орналасқан жері

Арқалық қаласы 1956 жылы құрылған, Қостанай облысының оңтүстік жағында орналасқан. Қала Қостанай облысының Амангелді ауданымен, Ақмола облысының Жарқайың ауданымен, Ұлытау облысының Ұлытау ауданымен шектеседі.

Жер бедері. Қала аумағы негізінен Қазақ жазық бедерімен сипатталады. Жергілікті жер шығысында Терісаққкан, батысында Ашутасты өзенінің арасындағы жазықта, Торғай үстірті манында орналасқан. Қаланың шығыс бөлігінде (403м) ең биік, Ақжар өзенінің жазығы бойынша негізгі абсолюттік (305м) төменгі белгілері байқалады. Ауданың абсолюттік белгісі 330-380м болып табылады.

Топырағы. Арқалық қаласы құрғақ дала аймағында орналасқан. Қаланың солтүстік (көп) бөлігі сарғылт шағын аймағына жатады, аймақтың оңтүстігі –теңбілденген сортаң ашық сарғылт топырақтан тұрады. Қаланың жалпы жерінің аумағы 1558,7 мың га құрайды. Ауылшаруашылығы жер-суының аумағы 1516,9 мың га, оның ішінде 355,1 мың га, немесе 23,4% - егістік, 1148,8 мың га (75,7%) – жайылым жерін алып жатыр. Арқалық қаласының жері өзінің табиғи ерекшелігіне қарай негізінде ауылшарушылық жерінен (97%) тұрады, орман ауданы мен көгалдандыру алаңдары қаланың жер қоры құрылымында небары 0,36%, су асты және саз батпақ 0,53%, әр түрлі қажеттіліктерге 2,11% құрайды.

Өсімдігі. Қаланың солтүстік бөлігінде көбінесе қызыл селеу және әр түрлі шөпті қара топырақ, оңтүстік бөлігінде топырағы ашық қоңыр бетегелі-селеу және жусан шөпті болып келеді.

Табиғи ауа-райы жағдайы

Ауа райы жазы ыстық және қысы суық, күрт континентальді (күрт өзгермелі). Орташа ауа температурасы қаңтарда -17 С градус, шілдеде +21...+24 С градус. Жылдық жауын-шашын мөлшері - 270 мм, Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы - 170-180 тәулік. Тұрақты қар жабынының ұзақтығы - 139 күн.

Аймақта экономиканың мамандануы

Қаланың негізгі ресурстарында өнеркәсіптік саланың рөлі басым. Қалада тау-кен қазушы, өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындары жұмыс жасап жатыр, тау-кен өңдеу өнеркәсіптері және электр энергиясын, газ және су өндіру мен тарату жөніндегі кәсіпорындар қызмет етеді. Қазіргі заманғы көп салалы өнеркәсіп заманауи ірі, орта, шағын кәсіпорындардан тұрады. Шағын Арқалық қаласының өзіндік ерекшелігі негізгі саның бар болуы, қала құрылысының және өмір салтының артықтылығы болып табылады. Жетекші қала құрушы ірі кәсіпорын – «Қазақстан Алюминийі» АҚ филиалы Торғай боксит кеніш басқармасы кәсіпорны. 2011 жылдың 1 қаңтары жағдайы бойынша кәсіпорын жұмысшыларының саны 1073 адамды құрады. Кәсіпорын бокситтерді және отқа төзімді сазбалшықтарды өндірумен айналысады. Павлодар алюминий зауытына - бокситтер, Ресейге - отқа төзімді сазбалшықтар шикізаттары жеткізіліп жатыр. Ауыл шаруашылығы – қаланың материалдық өндірісінің екінші жетекші саласы болып табылады. Ауылшаруашылық тауарларын өндірумен 30 ЖШС, 316 шаруа қожалығы, және 3 мемлекеттік заңды тұлғалар (АҚ, РМК, МҚК және т.с.с) айналысып, 2019 жылдың 01 қазанындағы жағдай бойынша жалпы - 9851,9 млн тг, оның ішінде: 4,712,8 млн тг - өсімдік шаруашылығы өнімдерін, 5136,5 млн тг - мал шаруашылығы өнімдерін өндіріп, 2,6 млн тг құызмет көрсету арқылы табыс түсірген. 2019 жылдың 01 қазанындағы жағдай бойынша қалалық аумақтағы сиырлар - 8771, жылқылар - 7477, түйелер - 23, қойлар - 22983, ешкілер - 8581, шошқалар - 5642, құстар - 719156 бас. Арқалық қаласы бойынша 2019 жылғы 01 қазанындағы реси мәліметтерге сәйкес орташа еңбекақы мөлшері 2018 жылға қарағанда (95554 теңге) 14,5% өсіп, 109406 теңгені құрады.

Қаладағы оқу орындары

Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтының мәліметтеріне сәйкес, 2018 жылдың 1 қаңтарында қалада жалпы білім беретін 26 мектеп жұмыс жасаған. Оның ішінде 16 – орта, 8 – негізгі, 2 –бастауыш мектептер. 12 мектепте білім мемлекеттік тілде, 13 мектепте – қазақ және орыс тілдерінде, ал 1 мектепте – орыс тілінде беріледі. 2018 жылдың 1 желтоқсанындағы мәліметтерге сәйкес қала мен оған қарасты ауылдық аймақтарда орта білім алушылар саны - 6700 оқушыны құраған .

• Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
• Торғай гуманитарлық колледжі
• Торғай агро-техникалық колледжі
• Арқалық медицина колледжі
• "Қазтұтынуодағы" Арқалық экономика және құқық колледжі
• Ы.Алтынсарин атындағы гимназия
• №1 Ш. Уәлиханов атындағы орта мектеп
• №2 орта мектеп
• №3 Б.Майлин атындағы орта мектеп
• №4 Кейкі батыр атындағы орта мектеп
• №5 М.Әуезов атындағы орта мектеп
• №6 А.Құнанбайұлы атындағы орта мектеп
• №8 орта мектеп
• №10 орта мектеп

2000 жылға дейін №7,9,11 орта мектептер жабылған.

Дереккөздер

1. Арқалық қаласы әкімінің интернет-ресурсы
2. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
3. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
4. СПРАВКА о социально - экономическом развитии города Аркалыка, по состоянию на 1 октября 2019 года
5. Қазақ энциклопедиясы. I том
6. Арқалық қаласы әкімнің интернет-ресурсы(қолжетпейтін сілтеме)
7. Природно-климатические условия г. Аркалык
8. Информация О развитии системы образования г. Аркалыка на 1 января 2018 года

Сыртқы сілтемелер

• Арқалық қаласының ресми сайты Мұрағатталған 4 қыркүйектің 2011 жылы.
• Арқалық қаласының фотоальбомы Мұрағатталған 8 наурыздың 2008 жылы.