Андий-цез халықтары — Ресейдегі халықтар тобы, Батыс Дағыстандағы жергілікті халықтар. Жалпы саны 48 мыңға жуық адам (2010). Екі топ - Анд және Цез - өздерін аварлармен туыс ретінде санайды.
- Анд тобына кіретіндер: андийлер (өз аты - кванал, куаннал), ботлихтар (буйхади), годобериндер (гибдиди), багулалдар (багулал), чамалалилер (чамалали), тиндалдар (идари, идери), каратиндер (кирди), ахвахтар (Ашвадос).
- Цез тобы: дидомдар (цеза), хваршиндер (хуани, хваршал), бежтиндер (бешитл, грузин атауы - капучино, авар - хванал), гунзебтер (хунзалылар), гинух халқы.
Андий-цез халықтары | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
48 000 | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Тілдері | |
Діні | |
Этникалық топтары | |
кванал, буйхади, гибдиди, багулал, чамалали, идари, кирди, ашвадос, цеза, хуани, хваршал, бешитл, хунзалы, гинух. |
Нәсілі
Олар үлкен европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
Сырт келбеті
Сыртқы түрінің ерекше белгілері:
- ұзын бойлы (> 170 см);
- дене бітімі қалыпты;
- шаштары түзу, қара (ашық қызыл-қоңыр және аққұбалар жиі кездеседі);
- көздері қоңыр және сұр;
- беті кең (14,6-14,8 см), маңдайы төмен;
- мұрыны ұзын, түзу және азырақ дөңес, ұшы төмен иілген.
- еріндері қалың.
- иегі төмен, үшкір, шығыңқы;
- бастың артқы жағы дөңес.
Тілі
Солтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобындағы Анд және Цез топшаларының тілдері, көпшілігі диалектілерге бөлінеді. Авар және орыс тілдері де кең таралған.
Діні
Андий-цез халықтары сунниттік исламды ұстанады. Исламға дейін олар 4-5 ғасырларда көршілес Грузия мен Кавказ Албаниясының аумағынан келген христиан діні енеді. Ислам діні 15-16 ғасырларда орнықты.
Қоныстану аймағы
Қазіргі уақытта бұл халықтар Дағыстанның қазіргі әкімшілік аймақтарында өздерінің тарихи отанында өмір сүреді: андилер, ботлихтер және годобериндер - Ботлих ауданында, каратиндер мен ахвахтар - Ахвах ауданында, ахвахтардың бір бөлігі (Тлянуб, Цекоб және Ратлуб ауылдары) - Шамиль ауданында, чамалалдар, багулалдар, тиндалдар және хваршиндер - Цумадин ауданында, дидой, гунзиб және бежта - Цунтинс ауданында және Дағыстанның жазық бөлігінің Кизляр, Хасавюрт, Кизилюрт аудандарындағы және кейбір қалаларындағы (Махачкала, Кизляр, Кизилюрт, Хасавюрт) елді мекендерінде тұрады.
Кәсібі
Цез халықтарының негізгі кәсібі мал шаруашылығы, ал Анд халықтары егіншілік пен мал шаруашылығы (ботлихтер арасында бау-бақша). Олардың бір бөлігі жазықтарға (Хасавюр, Кизилюрт және басқа аудандар) көшіп, онда шаруашылықтың жаңа салаларын, атап айтқанда жүзім шаруашылығын игерді. Дәстүрлі қолөнер - биязы маталар тігу, жүннен тоқылған аяқ киімдер жасау т.б.
Тұрмыс салты
Аумақтық туыстас қауымдар (жамағат) ауылдық қауымдардың әскери-саяси одақтарына («еркін қоғамдар») біріккен. Қауымдастықтың ең жоғарғы заң шығарушы органы ерлер жиналысы болды (15 жастан бастап). Атқарушы және сот билігі ақсақалдар қолында болды. Шағын отбасылар басым болды.
Туыстық отбасы одақтары – тухумдардың маңызы зор болды. Жамағатта 2-3-тен 7-8-ге дейін тухум болды. Тухум басшылары (көбінесе олар да қауым ақсақалдары) қауым мен одақ алдында өз тухумының мүддесін қорғады. Тухум өз мүшелеріне қолдау көрсетті, оларға ұсыныстар мен нұсқаулар берді. Отбасында патриархалдық қатынастар басым болды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Андо-цез халықтары ертеде таулы аймақтарда қоныстарын құрып, таулы ландшафтты табиғи қорғаныс бекіністері ретінде пайдаланған. Ауылға кіре берісте түнде жабылатын сенімді қақпалар салынды. Әдетте, қақпадан елді мекеннің орталығына жерасты өткелі салынды. Бүгінгі күнге дейін кейбір ауылдарда қорғаныс нысаны болған қарауыл мұнараларының қалдықтары сақталған. Мешіт көбіне ауылдың орталығында орналасқан. Ауылдарда бірнеше годекандар - ересек ер адамдардың жиналатын және демалатын орындары болған.
Дәстүрлі баспаналары тастан жасалған тұрғын үйлер (мысалы, багулалар, тиндалдар, ботлихтер екі қабатты үйлер, қалғандары көбінесе ауласы бар бір қабатты үйлер). Жоғарғы қабаттардың қабырғалары көбінесе тақтайшалармен қапталып немесе сазбен сыланған.
Дәстүрлі киімдері. Ұлттық киімдердің жалпы Дағыстандық үлгідегі халық киімінен айырмашылығы аз. Андийлерде ерлердің дәстүрлі киімдері авар үлгісінде, көйлек пен шалбар бешмет, бурка жамылып, қалпақ киеді. Әйелдер киімі алуан түрлі, олар күнделікті өмірде етегі кең және жеңі тіке, туника тәрізді көйлек киген.
Цездерде қой терісінен тігілген бас киімдер, тондар, бурка, бешмет, черкес пальто, шалбар, артқы жағында, ұзын жеңді жағасы жоқ туника тәрізді жейде. Ер адам костюмінің міндетті атрибуты қанжар болды. Аяқ киімнің ең көп тараған түрі – жүннен тоқылған етік. Әйелдер мата белдігі бар туника тәрізді көйлек киген, шалбар, тон киіп шарфтар мен орамалдар таққан. Қыздар мен әйелдердің бас киімі чухту қалпағы болды, арқадан белге дейін түсетін кішкентай сөмке асынды.
Дәстүрлі тағамдары. Дәстүрлі тағамдары әртүрлі ингредиенттермен, бай дәммен және ерекше аспаздық дәстүрлерімен ерекшеленеді. Бұл тағамдар ет және көкөніс тағамдарының элементтерін біріктіреді, тағамдарды хош иісті және бай ететін жергілікті өнімдер мен дәмдеуіштерді пайдаланады.
Негізгі азық-түлік өнімдері ұн, жарма, сұлы жармасы, кептірілген ет, майлы құйрық, сүт, май, ірімшік, жаңа және кептірілген жемістер болды. Ұннан ашытылмаған және қышқыл нан, шелпек, хинкалидің бірнеше сорттары дайындалды. Ұн мен жармалардан ботқа дайындалды, ет көбіне қайнатып, хинкал қосып, кейде қуырып жеді. Сүзбе, ет, шөптерден чуду және курзе сияқты пирогтар дайындалды.
Фольклоры. Халықтар өз мәдениетін (ертегілер, әндер) мұқият сақтаған. Олар өздерінің тарихын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жеткізетін түрлі жанрдағы әндерді орындайды. Әндері әуезді, эмоционалды және бимен сүйемелденеді.
Ауызша айтылып келе жатқан әңгімелер мен аңыздар, олардың ішінде ерлік хикаялары, махаббат хикаялары, мифтер мен салт-дәстүрлер бар. Әндері, хикаялары, ырымдары олардың сенімін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын көрсетеді. Бұл фольклорды сақтау және жеткізу олардың өзіндік болмысын сақтауға және адамзаттың мәдени мұрасын байытуға мүмкіндік береді.
Дереккөздер
- Әлем халықтары / Андий-цез халықтары http://www.etnolog.ru/people.php?id=ANDC
- Антропологиялық типтер (шолу). https://randevu-zip.narod.ru/caucase/rasa_caucase.htm
- Андий-цез халықтары https://viperson.ru/articles/ando-tsezskie-narody
- Андий-цез халықтарының наным-сенімдері https://www.kavkaz-uzel.org/articles/151598/
- Дағыстанның аз санды (андо-цез) халықтары: дәстүрлі қоныстары https://slavakubani.ru/p-service/public-service/?ELEMENT_ID=3276&ysclid=lr7c8k7ku6406862850(қолжетпейтін сілтеме)
- Ресейдің бейнелері. Хваршиндер мен Цез халықтары https://yarodom.livejournal.com/1197837.html?ysclid=lt0avlbjnq918685179
- Андийлердің ұлттық киімі https://almode.top/moda/25859-nacionalnaja-odezhda-andijcy-60-foto.html
- Цез халықтары https://topref.ru/referat/26505.html
- Андий-цез халықтары https://www.istmira.com/drugoe-razlichnye-temy/17950-ando-cezskie-narody.html
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Andij cez halyktary Resejdegi halyktar toby Batys Dagystandagy zhergilikti halyktar Zhalpy sany 48 mynga zhuyk adam 2010 Eki top And zhәne Cez ozderin avarlarmen tuys retinde sanajdy And tobyna kiretinder andijler oz aty kvanal kuannal botlihtar bujhadi godoberinder gibdidi bagulaldar bagulal chamalaliler chamalali tindaldar idari ideri karatinder kirdi ahvahtar Ashvados Cez toby didomdar ceza hvarshinder huani hvarshal bezhtinder beshitl gruzin atauy kapuchino avar hvanal gunzebter hunzalylar ginuh halky Andij cez halyktaryBүkil halyktyn sany48 000En kop taralgan ajmaktar ResejTilderiavar tili orys tiliDinisunnizmEtnikalyk toptarykvanal bujhadi gibdidi bagulal chamalali idari kirdi ashvados ceza huani hvarshal beshitl hunzaly ginuh NәsiliOlar үlken evropeoid nәsilinin balkan kavkaz tobyna zhatady Syrt kelbetiSyrtky tүrinin erekshe belgileri uzyn bojly gt 170 sm dene bitimi kalypty shashtary tүzu kara ashyk kyzyl konyr zhәne akkubalar zhii kezdesedi kozderi konyr zhәne sur beti ken 14 6 14 8 sm mandajy tomen muryny uzyn tүzu zhәne azyrak dones ushy tomen iilgen erinderi kalyn iegi tomen үshkir shygynky bastyn artky zhagy dones TiliSoltүstik Kavkaz otbasynyn Nah Dagystan tobyndagy And zhәne Cez topshalarynyn tilderi kopshiligi dialektilerge bolinedi Avar zhәne orys tilderi de ken taralgan DiniAndij cez halyktary sunnittik islamdy ustanady Islamga dejin olar 4 5 gasyrlarda korshiles Gruziya men Kavkaz Albaniyasynyn aumagynan kelgen hristian dini enedi Islam dini 15 16 gasyrlarda ornykty Қonystanu ajmagyҚazirgi uakytta bul halyktar Dagystannyn kazirgi әkimshilik ajmaktarynda ozderinin tarihi otanynda omir sүredi andiler botlihter zhәne godoberinder Botlih audanynda karatinder men ahvahtar Ahvah audanynda ahvahtardyn bir boligi Tlyanub Cekob zhәne Ratlub auyldary Shamil audanynda chamalaldar bagulaldar tindaldar zhәne hvarshinder Cumadin audanynda didoj gunzib zhәne bezhta Cuntins audanynda zhәne Dagystannyn zhazyk boliginin Kizlyar Hasavyurt Kizilyurt audandaryndagy zhәne kejbir kalalaryndagy Mahachkala Kizlyar Kizilyurt Hasavyurt eldi mekenderinde turady KәsibiCez halyktarynyn negizgi kәsibi mal sharuashylygy al And halyktary eginshilik pen mal sharuashylygy botlihter arasynda bau baksha Olardyn bir boligi zhazyktarga Hasavyur Kizilyurt zhәne baska audandar koship onda sharuashylyktyn zhana salalaryn atap ajtkanda zhүzim sharuashylygyn igerdi Dәstүrli koloner biyazy matalar tigu zhүnnen tokylgan ayak kiimder zhasau t b Turmys saltyAumaktyk tuystas kauymdar zhamagat auyldyk kauymdardyn әskeri sayasi odaktaryna erkin kogamdar birikken Қauymdastyktyn en zhogargy zan shygarushy organy erler zhinalysy boldy 15 zhastan bastap Atkarushy zhәne sot biligi aksakaldar kolynda boldy Shagyn otbasylar basym boldy Tuystyk otbasy odaktary tuhumdardyn manyzy zor boldy Zhamagatta 2 3 ten 7 8 ge dejin tuhum boldy Tuhum basshylary kobinese olar da kauym aksakaldary kauym men odak aldynda oz tuhumynyn mүddesin korgady Tuhum oz mүshelerine koldau korsetti olarga usynystar men nuskaular berdi Otbasynda patriarhaldyk katynastar basym boldy Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Ando cez halyktary ertede tauly ajmaktarda konystaryn kuryp tauly landshaftty tabigi korganys bekinisteri retinde pajdalangan Auylga kire beriste tүnde zhabylatyn senimdi kakpalar salyndy Әdette kakpadan eldi mekennin ortalygyna zherasty otkeli salyndy Bүgingi kүnge dejin kejbir auyldarda korganys nysany bolgan karauyl munaralarynyn kaldyktary saktalgan Meshit kobine auyldyn ortalygynda ornalaskan Auyldarda birneshe godekandar eresek er adamdardyn zhinalatyn zhәne demalatyn oryndary bolgan Dәstүrli baspanalary tastan zhasalgan turgyn үjler mysaly bagulalar tindaldar botlihter eki kabatty үjler kalgandary kobinese aulasy bar bir kabatty үjler Zhogargy kabattardyn kabyrgalary kobinese taktajshalarmen kaptalyp nemese sazben sylangan Dәstүrli kiimderi Ұlttyk kiimderdin zhalpy Dagystandyk үlgidegi halyk kiiminen ajyrmashylygy az Andijlerde erlerdin dәstүrli kiimderi avar үlgisinde kojlek pen shalbar beshmet burka zhamylyp kalpak kiedi Әjelder kiimi aluan tүrli olar kүndelikti omirde etegi ken zhәne zheni tike tunika tәrizdi kojlek kigen Cezderde koj terisinen tigilgen bas kiimder tondar burka beshmet cherkes palto shalbar artky zhagynda uzyn zhendi zhagasy zhok tunika tәrizdi zhejde Er adam kostyuminin mindetti atributy kanzhar boldy Ayak kiimnin en kop taragan tүri zhүnnen tokylgan etik Әjelder mata beldigi bar tunika tәrizdi kojlek kigen shalbar ton kiip sharftar men oramaldar takkan Қyzdar men әjelderdin bas kiimi chuhtu kalpagy boldy arkadan belge dejin tүsetin kishkentaj somke asyndy Dәstүrli tagamdary Dәstүrli tagamdary әrtүrli ingredienttermen baj dәmmen zhәne erekshe aspazdyk dәstүrlerimen erekshelenedi Bul tagamdar et zhәne kokonis tagamdarynyn elementterin biriktiredi tagamdardy hosh iisti zhәne baj etetin zhergilikti onimder men dәmdeuishterdi pajdalanady Negizgi azyk tүlik onimderi un zharma suly zharmasy keptirilgen et majly kujryk sүt maj irimshik zhana zhәne keptirilgen zhemister boldy Ұnnan ashytylmagan zhәne kyshkyl nan shelpek hinkalidin birneshe sorttary dajyndaldy Ұn men zharmalardan botka dajyndaldy et kobine kajnatyp hinkal kosyp kejde kuyryp zhedi Sүzbe et shopterden chudu zhәne kurze siyakty pirogtar dajyndaldy Folklory Halyktar oz mәdenietin ertegiler әnder mukiyat saktagan Olar ozderinin tarihyn salt dәstүrin әdet gurpyn zhetkizetin tүrli zhanrdagy әnderdi oryndajdy Әnderi әuezdi emocionaldy zhәne bimen sүjemeldenedi Auyzsha ajtylyp kele zhatkan әngimeler men anyzdar olardyn ishinde erlik hikayalary mahabbat hikayalary mifter men salt dәstүrler bar Әnderi hikayalary yrymdary olardyn senimin salt dәstүrin әdet gurpyn korsetedi Bul folklordy saktau zhәne zhetkizu olardyn ozindik bolmysyn saktauga zhәne adamzattyn mәdeni murasyn bajytuga mүmkindik beredi DerekkozderӘlem halyktary Andij cez halyktary http www etnolog ru people php id ANDC Antropologiyalyk tipter sholu https randevu zip narod ru caucase rasa caucase htm Andij cez halyktary https viperson ru articles ando tsezskie narody Andij cez halyktarynyn nanym senimderi https www kavkaz uzel org articles 151598 Dagystannyn az sandy ando cez halyktary dәstүrli konystary https slavakubani ru p service public service ELEMENT ID 3276 amp ysclid lr7c8k7ku6406862850 kolzhetpejtin silteme Resejdin bejneleri Hvarshinder men Cez halyktary https yarodom livejournal com 1197837 html ysclid lt0avlbjnq918685179 Andijlerdin ulttyk kiimi https almode top moda 25859 nacionalnaja odezhda andijcy 60 foto html Cez halyktary https topref ru referat 26505 html Andij cez halyktary https www istmira com drugoe razlichnye temy 17950 ando cezskie narody html