Алаштану – Алаш партиясы, Алаш автономиясы және Алаш орда үкіметі деген ұғымдарды қамтитын Алаш қозғалысының тарихнамасы немесе зерттелу жағдайы.
Алаштануға арналған алғашқы пікірлер мен зерттеулер 1919–1920 жылдарда мерзімді баспасөз беттерінде жарияланды. Осы мәселе бойынша алғашқы қалам тартушылар көшінің басында Алаш қозғалысы жетекшілерінің бірі Ахмет Байтұрсынұлы пен қоғам және мемлекет қайраткері, ақын Сәкен Сейфуллин тұрды. 1919 жылы тамызда «Жизнь национальностей» апталығында (Ресей ұлт істері жөніндегі комиссариатының органы) Байтұрсыновтың «Революция және қазақтар» атты мақаласы жарияланды. Онда Алаш қозғалысының бастау көздері, Алаш автономиясын жариялау мен оның үкіметін құрудағы себептер ашып көрсетілді. Алаш орданың құрылуын 1917 жылғы Қазан төңкерісінің жеңісі әкелген анархияға қарсы тосқауыл болған еді деп бағалады. Мұны Байтұрсынов қазақтар арасында «таптық жіктелудің жоқтығына және жеке меншіктік заттарда белгілі меже болмауына байланысты ... оларға әзірше социалистік қоғамға деген қажеттіліктің жоқтығымен» түсіндірді. Байтұрсыновтың мақаласы жарияланысымен және сол «Жизнь национальностей» апталығында Сейфуллиннің «Манап Шамиль» деген бүркеншік атпен «Қырғыз интеллигенциясы туралы» атты мақаласы жарық көрді. Өз тағдырын, сан қырлы қоғамдық және шығармашылық қызметін социализм мен коммунизм идеяларымен тығыз байланыстырған ақын бұл мақаласында Алаш қозғалысы жалпы алғанда қазақ халқының мақсат-мүддесіне жат құбылыс деген ойдың ұшығын аңғартады. 20-жылдардың басынан Қазақстанның мерзімді баспасөзінде Алаш қозғалысы туралы белгілі бір дәрежеде пікірталас орын алды. Бұл пікірталас «Ш.» деген лақап есімімен жасырынған автордың «Шығыс Киргизиядағы (Қазақстандағы) революциялық қозғалыстың тарихына» («Степная правда», Орынбор, 1922, 26–27 шілде), Ә.Байділдиннің «Шығыс Киргизиядағы революциялық қозғалыс жөнінде», А.Кенжиннің «Киргизиядағы революциялық қозғалыс» атты мақалаларын жатқызуға болады. Байділдин мен Кенжин Алаш орда тарихын біржақты жамандауға қарсы шықты. 1925 жылы Қазақстанды басқаруға Ф.Голощекин келгеннен кейін Алаш қозғалысына қатысқан адамдарды саяси қудалаумен қатар, ол қозғалыстың тарихын бұрмалау да басталды. 1926 жылы 25–30 қарашада өткен БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің ІІ пленумы республикалық партия ұйымдарын «Алаш орда идеологиясына қарсы күресті күшейтуге» шақырды. Жекелеген зерттеушісымақтарға Алаш орданың «контрреволюциялық ұлтшылдық мәнін» әшкерелейтін еңбектер жазуға арнайы тапсырмалар берілді. Осындай тапсырмамен жазылған еңбектің бірі А.К.Бочаговтың 1927 ж. Қызылордада жарық көрген (орыс тілінде) «Алаш орда» атты кітапшасы еді. Автор кейбір дұрыс пікірлер айтқанына қарамастан, жалпы алғанда Алаш орданы жамандап, оның тарихының әр түрлі кезеңдері мен қызметіне әділ баға бере алмады. Арнайы тапсырмамен дайындалған екінші еңбек 1929 ж. Н.Мартыненконың құрастыруымен Қызылордада жарық көрген «Алаш орда» атты құжаттар жинағы еді. Кітап сол кездегі Қазақстан үкіметінің басшысы О.Исаевтың редакциясымен шықты. Жинақтың алғы сөзінде және оған енген құжаттарға берілген құрастырушының түсініктемелерінде комм. идеология мен таптық принцип тұрғысынан Алаш қозғалысы теріс бағаланғанына қарамастан, онда жарияланған деректер Алаш тарихының жекелеген кезеңдері мен оның қызметі туралы нақтылы мәліметтер береді. 1935 ж. БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті жанындағы партия тарихы институтының қызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро «Алаш орда тарихының очерктері» деген кітап жариялады. Авторлар Алаш қозғалысының жетекшілері мен оған қатынасушыларды орыс патшалығы мен Уақытша үкіметтің қолшоқпарлары, қазақ халқының қас жаулары деп бағалап, Алаш ордаға ұлтшыл контрреволюцияның үкіметі деген анықтама берді. Осыған қарамастан кітаптың негізгі мәтініне қосымша ретінде Алаш қозғалысының тарихы жөнінде берілген құжаттар тізбегі ойлы оқырманның осы тарихтан шындыққа сай мәліметтер алуына көмектесті. 1930–1932 ж. әміршіл-әкімшіл жүйе ұйымдастырған сот процестерінің үкімі бойынша бұрынғы Алаш қозғалысы белсенділерінің басым бөлігі сотталды. Одан елге оралғандары «халық жаулары» деген айыппен 1937–1938 ж. атылып кетті. Сол 30-жылдардың ортасынан 80-жылдардың соңына дейін отандық тарихнамада Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілген жоқ. 20 ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегі қоғамдық-саяси өмір тарихы, оның ішінде Алаш қозғалысының да мәселелері жөнінде шет елдерге эмиграцияға кеткен ресейлік, ортаазиялық, қазақстандық және кавказдық халықтардың, сол сияқты шет елдерде өмір сүріп, қызмет істеп жүрген отандастарымыздың еңбектерінде молынан кездеседі (А.Ф.Керенский, М.Шоқай, З.У.Тоған, А.Авторханов, Х.Оралтай, т.б. еңбектерінде). ҚР өз тәуелсіздігін жариялаған 1991 жылдан кейінгі кезеңде зерттеуге ондаған жылдар тыйым салынған Алаш тақырыбы жөнінде тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған талпыныстар жасалды. 1989 жылғы шілдеде Қазақстан КП ОК жанындағы партия тарихы институты «Алаш орда: пайда болуының, қызметі мен күйреуінің тарихы» деген тақырыпта пікірталас ұйымдастырды. Пікірталасқа қатысушылардың ойлары көп жағдайда әр қилы болғанына қарамастан, басқосу жаңа тарихи кезеңде бұл тақырыптың бірінші кезекте зерттелуі қажет мәселелерінің басын ашуда оңды рөл атқарды. Алаш қозғалысына жаңа көзқарас қалыптастыруда соны пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков белсенділік көрсетті. Кейін Алаштану мәселелері жекелеген моногр. зерттеулерге арқау болды. 1994–1995 ж. осы тақырыпқа арналған К.Нұрпейісовтің, Қойгелдиевтің монография еңбектері жарық көрді.
Ішкі сілтеме
Сыртқы сілтемелер
- Алаш орда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы(қолжетпейтін сілтеме)
- "Жас Алаш" республикалық газеті Мұрағатталған 10 наурыздың 2008 жылы.
- Алаш тарихи-зерттеу орталығы Мұрағатталған 22 маусымның 2011 жылы.
- Ержұман Смайыл. Алаш идеясы және «ЕСЕП» партиясы
- Р.К. Нурмагамбетова. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990-е жж. XX века. Мұрағатталған 23 ақпанның 2007 жылы. (орысша)
- "Жизнь национальностей" Мұрағатталған 19 наурыздың 2011 жылы. (орысша)
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alashtanu Alash partiyasy Alash avtonomiyasy zhәne Alash orda үkimeti degen ugymdardy kamtityn Alash kozgalysynyn tarihnamasy nemese zerttelu zhagdajy Ahmet Bajtursynuly Әlihan Bokejhanuly Mirzhakyp Dulatuly Alashtanuga arnalgan algashky pikirler men zertteuler 1919 1920 zhyldarda merzimdi baspasoz betterinde zhariyalandy Osy mәsele bojynsha algashky kalam tartushylar koshinin basynda Alash kozgalysy zhetekshilerinin biri Ahmet Bajtursynuly pen kogam zhәne memleket kajratkeri akyn Sәken Sejfullin turdy 1919 zhyly tamyzda Zhizn nacionalnostej aptalygynda Resej ult isteri zhonindegi komissariatynyn organy Bajtursynovtyn Revolyuciya zhәne kazaktar atty makalasy zhariyalandy Onda Alash kozgalysynyn bastau kozderi Alash avtonomiyasyn zhariyalau men onyn үkimetin kurudagy sebepter ashyp korsetildi Alash ordanyn kuryluyn 1917 zhylgy Қazan tonkerisinin zhenisi әkelgen anarhiyaga karsy toskauyl bolgan edi dep bagalady Muny Bajtursynov kazaktar arasynda taptyk zhikteludin zhoktygyna zhәne zheke menshiktik zattarda belgili mezhe bolmauyna bajlanysty olarga әzirshe socialistik kogamga degen kazhettiliktin zhoktygymen tүsindirdi Bajtursynovtyn makalasy zhariyalanysymen zhәne sol Zhizn nacionalnostej aptalygynda Sejfullinnin Manap Shamil degen bүrkenshik atpen Қyrgyz intelligenciyasy turaly atty makalasy zharyk kordi Өz tagdyryn san kyrly kogamdyk zhәne shygarmashylyk kyzmetin socializm men kommunizm ideyalarymen tygyz bajlanystyrgan akyn bul makalasynda Alash kozgalysy zhalpy alganda kazak halkynyn maksat mүddesine zhat kubylys degen ojdyn ushygyn angartady 20 zhyldardyn basynan Қazakstannyn merzimdi baspasozinde Alash kozgalysy turaly belgili bir dәrezhede pikirtalas oryn aldy Bul pikirtalas Sh degen lakap esimimen zhasyryngan avtordyn Shygys Kirgiziyadagy Қazakstandagy revolyuciyalyk kozgalystyn tarihyna Stepnaya pravda Orynbor 1922 26 27 shilde Ә Bajdildinnin Shygys Kirgiziyadagy revolyuciyalyk kozgalys zhoninde A Kenzhinnin Kirgiziyadagy revolyuciyalyk kozgalys atty makalalaryn zhatkyzuga bolady Bajdildin men Kenzhin Alash orda tarihyn birzhakty zhamandauga karsy shykty 1925 zhyly Қazakstandy baskaruga F Goloshekin kelgennen kejin Alash kozgalysyna katyskan adamdardy sayasi kudalaumen katar ol kozgalystyn tarihyn burmalau da bastaldy 1926 zhyly 25 30 karashada otken BK b P Қazak olkelik komitetinin II plenumy respublikalyk partiya ujymdaryn Alash orda ideologiyasyna karsy kүresti kүshejtuge shakyrdy Zhekelegen zertteushisymaktarga Alash ordanyn kontrrevolyuciyalyk ultshyldyk mәnin әshkerelejtin enbekter zhazuga arnajy tapsyrmalar berildi Osyndaj tapsyrmamen zhazylgan enbektin biri A K Bochagovtyn 1927 zh Қyzylordada zharyk korgen orys tilinde Alash orda atty kitapshasy edi Avtor kejbir durys pikirler ajtkanyna karamastan zhalpy alganda Alash ordany zhamandap onyn tarihynyn әr tүrli kezenderi men kyzmetine әdil baga bere almady Arnajy tapsyrmamen dajyndalgan ekinshi enbek 1929 zh N Martynenkonyn kurastyruymen Қyzylordada zharyk korgen Alash orda atty kuzhattar zhinagy edi Kitap sol kezdegi Қazakstan үkimetinin basshysy O Isaevtyn redakciyasymen shykty Zhinaktyn algy sozinde zhәne ogan engen kuzhattarga berilgen kurastyrushynyn tүsiniktemelerinde komm ideologiya men taptyk princip turgysynan Alash kozgalysy teris bagalanganyna karamastan onda zhariyalangan derekter Alash tarihynyn zhekelegen kezenderi men onyn kyzmeti turaly naktyly mәlimetter beredi 1935 zh BK b P Қazak olkelik komiteti zhanyndagy partiya tarihy institutynyn kyzmetkerleri S Brajnin men Sh Shafiro Alash orda tarihynyn ocherkteri degen kitap zhariyalady Avtorlar Alash kozgalysynyn zhetekshileri men ogan katynasushylardy orys patshalygy men Uakytsha үkimettin kolshokparlary kazak halkynyn kas zhaulary dep bagalap Alash ordaga ultshyl kontrrevolyuciyanyn үkimeti degen anyktama berdi Osygan karamastan kitaptyn negizgi mәtinine kosymsha retinde Alash kozgalysynyn tarihy zhoninde berilgen kuzhattar tizbegi ojly okyrmannyn osy tarihtan shyndykka saj mәlimetter aluyna komektesti 1930 1932 zh әmirshil әkimshil zhүje ujymdastyrgan sot procesterinin үkimi bojynsha buryngy Alash kozgalysy belsendilerinin basym boligi sottaldy Odan elge oralgandary halyk zhaulary degen ajyppen 1937 1938 zh atylyp ketti Sol 30 zhyldardyn ortasynan 80 zhyldardyn sonyna dejin otandyk tarihnamada Alash kozgalysyna bajlanysty zertteuler zhүrgizilgen zhok 20 gasyrdyn bas kezindegi Resejdegi kogamdyk sayasi omir tarihy onyn ishinde Alash kozgalysynyn da mәseleleri zhoninde shet elderge emigraciyaga ketken resejlik ortaaziyalyk kazakstandyk zhәne kavkazdyk halyktardyn sol siyakty shet elderde omir sүrip kyzmet istep zhүrgen otandastarymyzdyn enbekterinde molynan kezdesedi A F Kerenskij M Shokaj Z U Togan A Avtorhanov H Oraltaj t b enbekterinde ҚR oz tәuelsizdigin zhariyalagan 1991 zhyldan kejingi kezende zertteuge ondagan zhyldar tyjym salyngan Alash takyryby zhoninde tarihi shyndykty kalpyna keltiruge bagyttalgan talpynystar zhasaldy 1989 zhylgy shildede Қazakstan KP OK zhanyndagy partiya tarihy instituty Alash orda pajda boluynyn kyzmeti men kүjreuinin tarihy degen takyrypta pikirtalas ujymdastyrdy Pikirtalaska katysushylardyn ojlary kop zhagdajda әr kily bolganyna karamastan baskosu zhana tarihi kezende bul takyryptyn birinshi kezekte zerttelui kazhet mәselelerinin basyn ashuda ondy rol atkardy Alash kozgalysyna zhana kozkaras kalyptastyruda sony pikirler ajtyp dәleldi tuzhyrymdar zhasauda M Қojgeldiev T Omarbekov belsendilik korsetti Kejin Alashtanu mәseleleri zhekelegen monogr zertteulerge arkau boldy 1994 1995 zh osy takyrypka arnalgan K Nurpejisovtin Қojgeldievtin monografiya enbekteri zharyk kordi Ishki siltemeAlash Alash partiyasy Alash autonomiyasy Alash kozgalysySyrtky siltemelerAlash orda kajratkerlerinin pedagogikalyk murasy kolzhetpejtin silteme Zhas Alash respublikalyk gazeti Muragattalgan 10 nauryzdyn 2008 zhyly Alash tarihi zertteu ortalygy Muragattalgan 22 mausymnyn 2011 zhyly Erzhuman Smajyl Alash ideyasy zhәne ESEP partiyasy R K Nurmagambetova Dvizhenie Alash i Alash Orda Istoriografiya problemy 1920 1990 e zhzh XX veka Muragattalgan 23 akpannyn 2007 zhyly oryssha Zhizn nacionalnostej Muragattalgan 19 nauryzdyn 2011 zhyly oryssha DerekkozderҚazak enciklopediyasy