Агглютинация (лингвистика)

Агглютинация - (лат. «agglutinatio» – жабысушы, жалғанушы) – ара-жігі айқын қосымшалардың тиянақты түбірге еркін, жапсарласа жалғануы арқылы туынды сөздер мен грамматикалық формалар тудыру тәсілі. Сөз бөлшектері бір-бірімен әр тілде әрқилы байланысады. Морфемалардың бұл байланысы қопармалы тілдерде бекем, жалғамалы тілдерде босаң келеді. Соңғы құбылыс түркі тілдерінен айқын көрінеді. 1) А. қопармалы тілге керісінше, қосымшалар ара-жігін сақтап, ешқандай дыбыстық ауытқусыз, белгілі тәртіппен бірінен кейін бірі жалғанады. Түркі тілдерінде А. тәсілінің ішінара тұрақты қағидасы бар: жұрнақ жалғаудан бұрын орналасады; жалғаулар қатар келгенде, алдымен көптік, оған таяу тәуелдік, одан кейін септік жалғауы тіркеседі. жалғауы тәуелдік пен көпше жалғауынан соң келеді. 2) Тек қосымшадағы дыбыстар үндестік заңына сәйкес түбірдің жуан я жіңішке буындылығына қарай фонетикалық өзгеріске түседі. Мыс., бала+лар+ы+мыз+дың, іні+лер+і+міз+дің және т.б. Бұл құбылыс алтай мен угро-фин тілдерінің көбінен аңғарылады. А. жүйесінде белгілі бір қосымша көбіне бір мағынаға ие болады, яғни әрбір мағына дербес бір қосымша арқылы аңғарылады. Мыс., жұмысшыларымыздан: жұмыс – түбір, – шы – сөз тудырушы жұрнақ, – лар – көптік жалғауы, – ы – тәуелдік жалғауы, – мыз – жіктік жалғауы, – дан – септік жалғауы. А. осы аталған морфол. белгілері негізінде агглютинативті тілдер ажыратылады. А. сөз тіркесінің кейде тұлғалық өзгеріске ұшырап, кірігіп кетуі де жатады (алып кел > әкпел > әкел). Морфемаларды өзара байланыстыру тәсілі түрінде А. үндіеуропа тілдерінде де аңғарылады. Алайда бұл тәсілдің айтарлықтай әсері болмағандықтан А. үндіеуропа тілдерінің типологиясына тән емес.

1. https://tilalemi.kz/viewer/viewer.php?file=/books/20201237.pdf Мұрағатталған 16 қазанның 2021 жылы.