Аустралия (лат. 'australis' — оңтүстік) — оңтүстік жарты шардағы құрлық. Ауданы 7 659 861 км². Материктің ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке дейін 3200 км-ге жуық, ені батыстан шығысқа қарай шамамен 4000 км, жағалау сызығының ұзындығы(аралдарсыз) - 35 877 км. Ол 10°41' оңтүстік ендіктегі Йорк мүйісінен 39°11' оңтүстік ендіктегі оңтүстік-шығыс мүйіске дейін және 113°05' шығыс бойлықтағы Стип-Пойнт мүйісі мен 153°34' шығыс бойлықтағы Байрон мүйісі аралығында орналасқан. Батысы мен оңтүстігін Үнді мұхиты, шығысы мен солтүстігін Тынық мұхиттың Тасман, Маржан, Тимор және Арафур теңіздері қоршаган. Жағалаулары аз тілімделген. Ірі шығанақтары — солтүстігінде — Карпентария, оңтүстігінде — Австралияның үлкен шығанағы.
Австралия | |
7 659 861 км² | |
Халық саны | ▲ 23 130 931 адам |
Тығыздығы | 3,01 адам/км² |
Этнохороним | австралиялық, австралиялықтар |
Енеді | 1 мемлекет |
Тілдері | Австралия ағылшыны |
Уақыт белдеулері | +8 … +11 |
Интернет үйшігі | |
Ірі қалалары | Сидней, Мельбурн, Брисбен, , Аделаида |
Австралия Ортаққорда |
Құрлықның солтүстігінде Кейп-Йорк түбегі, шығыс, солтүстік-шығыс жағалауын бойлап (ұзындығы 2300 км) Үлкен тосқауыл рифі жатыр. Оңтүстігінде Тасмания аралынан Құрлықты Басс бұғазы бөлген. Оңтүстігін бойлай Үлкен Құрлық шығанағы орналасқан. Еуропалықтар үшін Құрлық құрлығын 1606 ж. голландиялық теңіз саяхатшысы В. Янсзон ашқан.
Жер бедері
Құрлық жерінің басым көпшілігі жазық және оның 95%-тен астамының биіктігі 600 м-ден аспайды. Орографиялық ерекшеліктеріне қарай жер бедерін 3-ке бөлуге болады.
- Батыс Құрлық таулы үстіртінің орташа биікт 400—500 м, үстірттің шығысында (кұрлықтың орталық тұсында) Макдоннелл жотасы (1.510 м), солтүстігінде Кимберли алқабы (биіктігі 936 м), оңтүстік-батыста Дарлинг (582 м) жоталары жатыр.
- Орталық ойпаттың биіктігі 100 метрден аспайды, ал Құрлықтағы ең темен жер — Эйр көлінің маңы (мұхит деңгейінен 12 м төмен орналасқан). Ойпаттың оңтүстік-батысында Флиндерс, Маунт-Лофти жоталары бар.
- Құрлықтың бүкіл шығыс бөлігін ұзына бойы созылған Үлкен суайрық жотасы алып жатыр. Оның тау беткейлері жадағай келген, шығыс беткейі тік құлама және қатты тілімделген, батыс беткейлері біртіндеп төбелерге және көлбеу жазықтарға ұласқан. Құрлықта ең биік жер — Косцюшко тауы (2.230 м) құрлықтың осы тұсында орналасқан.
Климаты
Құрлықтың басым бөлігін тропиктік (18°—30° оңтүстік ендік), ал солтүстігі мен оңтүстігін субтропиктік белдеу алып жатыр. Шығыс жағалауының климаты — тропиктік теңіздік, Күн радиациясы үнемі жоғары, ашық күндер басым. Сондықтан Құрлықтың барлық аймағында темп-pa жоғары және тұрақгы (20 -28 °C ға дейін), тек қыс айларында (шілде - тамызда 12 -20°С температуpa төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы 40 °C болатын аудан құрлықтың солтүстік-батысында, абс. максимум — Клонкарриде (53,1 °C). Тұрақты аяз тек оңтүстік-шығыстағы Құрлық Альпісінде (-22°С-қа дейін) байқалады. Үлкен суайрық жотасының Тынық мұхиттан соғатын ылғалға бөгет жасауы, құрлықтың бүкіл орталық аймағының климатының кұрғақ болуына әсерін тигізеді. Құрлық жерінің 40%-ке жуығында жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден аспайды. Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы тауларда жауын-шашын мөлшері 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді. Бұл аймаққа экватордан келетін ылғалды муссонның әсері бар.
Геологиялық құрылысы және кен байлықтары
Құрлықтың іргетасын, негізінен, құрлық платформасы мен Шығыс құрлық геосинклинальді белдеуі құрайды. Платформа құрлықтың батысын, Сент-Винсент шығанағына дейінгі орталығын және оның Арафур т. астындағы бөлігін, Жаңа Гвинея аралының оңтүстігін қамтиды. Геосинклиналь белдеуі Кейп-Йорк түбегінен басталып, бітеді. Құрлық платформасының түпкі негізі (архей-төм. протерозой) күшті метаморфтану салдарынан гнейс пен гранитке айналған жанартаулық жыныстар мен терригенді шөгінділерден тұра-ды. Архей жыныстары Пилбара мен Калгури жақпарларында, солтүстікте Кимберли үстірті мен Антрим тауларында және Арнхемленд түбегінің солтүстік-батысында кездеседі. Протерозой шөгінділері Батыс құрлықтың Наллагайн, Кимберли үстірті ойыстарында, Карпентария шыганағының оңтүстік-батысында көп ұшырасады. Платформаның солтүстік-батысындағы Үлкен құмды шөлде триас, юра шөгінділеріне толы Каннинг ойысы, Үлкен шығанақтың солтүстік жағасында палеоген жыныстары басып жатқан кайнозой дәуірінің Юкла ойысы бар. Шығыс Құрлық геосинклиналь белдеуі батыстан шығысқа қарай біртіндеп алмасатын каледондық (Аделаида) және герциндік (Жаңа Англия) жүйелерден құралған. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Карпентария шығанағы, Үлкен Артезиан және Муррей алаптары сияқты бірнеше ойыс жатыр.
Құрлықтың архей, протерозой, кембрий, ордовик жыныстарында, алтынның (Калгури, Кулгари, Бендиго, Балларат), уранның (Рам-Джангл, Мэри-Катлин, Радиум-Хилл), түсті металдардың (Брокен-Хилл, Маунт-Айза, Клонкар-ри) ірі кен орындары, оңтүстік мен бат-ндағы протерозой шөгінділерінде темір мен марганецтің, ал солтүстігіндегі Уайпа кен орнында боксит кен тасы бар. Үлкен артезиан алабы мен Амадея ойысында, Виктория жағалауындағы әр түрлі геологиялық жүйелерде мұнай мен газ мол. Құрлықтың шығысы мен батысында титан мен цирконийдің аса ірі кен орындары орналасқан.
Ішкі сулары
Аустралияда өзен, көлдер аз. Материктің 60%-ын қамтитын ішкі тұйық алапқа уақытша кебетін өзен арналары - криктер тән. Олар қалдық көлге құяды. Өте таяз, суы тұзды болып келетін, жағалаулары қалың тұз қабыршақтарымен жабылған көлдер – қалдық көлдер. Көлдер құрғақ кезеңде тартылып қалады. Қалдық көлдер материктің батысы мен орталығында көп. Ең ірісі – Эйр көліне бағытталған Куперс-Крик. Аустралия өзендері жаңбыр және жер асты суларымен қоректенеді. Үнді мұхиты алабына Аустралияның ең үлкен өзені – Муррей жатады. Муррей мен оның ірі саласы Дарлинг Үлкен Суайрық жотасынан басталып, Үнді мұхитына құяды. Муррей өзені жыл бойы Аустралия Альпісінен келетін сулар есебінен толығады. Құрғақ кезеңде Муррейдің деңгейі күрт төмендейді, ал Дарлинг төменгі ағысында мүлде тартылып қалады. Аустралияда 33 артезиан алабы (жер асты сулар) бар. Мұнда дүние жүзіндегі ең ірі Үлкен Артезиан алабы орналасқан. Жер асты суларының көпшілігі тұзды болып келеді. Қабат аралық жер асты сулары 2000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқандықтан, оларды бұрғылап, жер бетіне шығару көп қиындық туғызады.
Топырағы
Австралияның көпшілік жері тропиктік, ал 30° оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарай субтропиктік топырақты келеді. Ішкі аудандарында құнарсыз шөл топырағы мен өсімдік дүниесі мардымсыз құмдар кездеседі. БатысАвстралия таулы үстіртінің топырағы қиыршық тасты және құмды болады. Орталық ойпаттың жазықтарында құмдақ, саздақ, Орталық алап көлдерінің төңірегінде тұзды топырақтар кездеседі. Құрлықтың орталығынан батысқа, солтүстікке, шығысқа қарай, жазғы жауын-шашын көбейген сайын шөлдің құнарсыз топырағы шөлейт пен саваннаның қызыл құба, қызыл топырағына ауысады. Ылғалды солтүстік және шығыс жағалаулары қызғылт сары топырақты.
Налларбор жазығында субтропиктік құрғақ шөл топырағы, оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыста сұр қошқыл, қошқыл және қызыл қошқыл топырақ кездеседі. Австралияның оңтүстік-батысында реликт қызыл және сары топырақ, Үлкен Суайырық жотада (28° оңтүстік ендіктен солтүстікке қарай) таудың латерит топырағы, аңғарларында тропиктік қара топырақ, субтропиктік белдеудің тау беткейлерінде таудың сары, қызыл, орманның құба топырағы, Австралия Альпісінің жоталарында шалғынды топырақ басым. Бұталардан тазартып, суарса, тұзын шайса, Австралия шерінің 60%-і егіншілікке жарайды. Бірақ 60 жылдары жерінің 2%-і ғана егіншілікке пайдаланылды.
Флорасы
Фаунасы
Дереккөздер
- Australian Bureau of Statistics
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Australiya lat australis ontүstik ontүstik zharty shardagy kurlyk Audany 7 659 861 km Materiktin uzyndygy soltүstikten ontүstikke dejin 3200 km ge zhuyk eni batystan shygyska karaj shamamen 4000 km zhagalau syzygynyn uzyndygy araldarsyz 35 877 km Ol 10 41 ontүstik endiktegi Jork mүjisinen 39 11 ontүstik endiktegi ontүstik shygys mүjiske dejin zhәne 113 05 shygys bojlyktagy Stip Pojnt mүjisi men 153 34 shygys bojlyktagy Bajron mүjisi aralygynda ornalaskan Batysy men ontүstigin Үndi muhity shygysy men soltүstigin Tynyk muhittyn Tasman Marzhan Timor zhәne Arafur tenizderi korshagan Zhagalaulary az tilimdelgen Iri shyganaktary soltүstiginde Karpentariya ontүstiginde Avstraliyanyn үlken shyganagy Avstraliya7 659 861 km Halyk sany 23 130 931 adamTygyzdygy3 01 adam km Etnohoronimavstraliyalyk avstraliyalyktarEnedi1 memleketTilderiAvstraliya agylshynyUakyt beldeuleri 8 11Internet үjshigiIri kalalarySidnej Melburn Brisben AdelaidaAvstraliya OrtakkordaAvstralinyn kosmostan korinisiAvstraliyanyn klimat kartasy Қurlyknyn soltүstiginde Kejp Jork tүbegi shygys soltүstik shygys zhagalauyn bojlap uzyndygy 2300 km Үlken toskauyl rifi zhatyr Ontүstiginde Tasmaniya aralynan Қurlykty Bass bugazy bolgen Ontүstigin bojlaj Үlken Қurlyk shyganagy ornalaskan Europalyktar үshin Қurlyk kurlygyn 1606 zh gollandiyalyk teniz sayahatshysy V Yanszon ashkan Zher bederiAvstraliyanyn topografiyalyk kartasy Қurlyk zherinin basym kopshiligi zhazyk zhәne onyn 95 ten astamynyn biiktigi 600 m den aspajdy Orografiyalyk erekshelikterine karaj zher bederin 3 ke boluge bolady Batys Қurlyk tauly үstirtinin ortasha biikt 400 500 m үstirttin shygysynda kurlyktyn ortalyk tusynda Makdonnell zhotasy 1 510 m soltүstiginde Kimberli alkaby biiktigi 936 m ontүstik batysta Darling 582 m zhotalary zhatyr Ortalyk ojpattyn biiktigi 100 metrden aspajdy al Қurlyktagy en temen zher Ejr kolinin many muhit dengejinen 12 m tomen ornalaskan Ojpattyn ontүstik batysynda Flinders Maunt Lofti zhotalary bar Қurlyktyn bүkil shygys boligin uzyna bojy sozylgan Үlken suajryk zhotasy alyp zhatyr Onyn tau betkejleri zhadagaj kelgen shygys betkeji tik kulama zhәne katty tilimdelgen batys betkejleri birtindep tobelerge zhәne kolbeu zhazyktarga ulaskan Қurlykta en biik zher Koscyushko tauy 2 230 m kurlyktyn osy tusynda ornalaskan KlimatyҚurlyktyn basym boligin tropiktik 18 30 ontүstik endik al soltүstigi men ontүstigin subtropiktik beldeu alyp zhatyr Shygys zhagalauynyn klimaty tropiktik tenizdik Kүn radiaciyasy үnemi zhogary ashyk kүnder basym Sondyktan Қurlyktyn barlyk ajmagynda temp pa zhogary zhәne turakgy 20 28 C ga dejin tek kys ajlarynda shilde tamyzda 12 20 S temperatupa tomendejdi Қantardyn ortasha temperaturasy 40 C bolatyn audan kurlyktyn soltүstik batysynda abs maksimum Klonkarride 53 1 C Turakty ayaz tek ontүstik shygystagy Қurlyk Alpisinde 22 S ka dejin bajkalady Үlken suajryk zhotasynyn Tynyk muhittan sogatyn ylgalga boget zhasauy kurlyktyn bүkil ortalyk ajmagynyn klimatynyn kurgak boluyna әserin tigizedi Қurlyk zherinin 40 ke zhuygynda zhauyn shashyn molsheri 250 mm den aspajdy Қurlyktyn soltүstigi men shygysyndagy taularda zhauyn shashyn molsheri 500 mm den 2000 mm ge dejin zhetedi Bul ajmakka ekvatordan keletin ylgaldy mussonnyn әseri bar Geologiyalyk kurylysy zhәne ken bajlyktaryҚurlyktyn irgetasyn negizinen kurlyk platformasy men Shygys kurlyk geosinklinaldi beldeui kurajdy Platforma kurlyktyn batysyn Sent Vinsent shyganagyna dejingi ortalygyn zhәne onyn Arafur t astyndagy boligin Zhana Gvineya aralynyn ontүstigin kamtidy Geosinklinal beldeui Kejp Jork tүbeginen bastalyp bitedi Қurlyk platformasynyn tүpki negizi arhej tom proterozoj kүshti metamorftanu saldarynan gnejs pen granitke ajnalgan zhanartaulyk zhynystar men terrigendi shogindilerden tura dy Arhej zhynystary Pilbara men Kalguri zhakparlarynda soltүstikte Kimberli үstirti men Antrim taularynda zhәne Arnhemlend tүbeginin soltүstik batysynda kezdesedi Proterozoj shogindileri Batys kurlyktyn Nallagajn Kimberli үstirti ojystarynda Karpentariya shyganagynyn ontүstik batysynda kop ushyrasady Platformanyn soltүstik batysyndagy Үlken kumdy sholde trias yura shogindilerine toly Kanning ojysy Үlken shyganaktyn soltүstik zhagasynda paleogen zhynystary basyp zhatkan kajnozoj dәuirinin Yukla ojysy bar Shygys Қurlyk geosinklinal beldeui batystan shygyska karaj birtindep almasatyn kaledondyk Adelaida zhәne gercindik Zhana Angliya zhүjelerden kuralgan Soltүstikten ontүstikke karaj Karpentariya shyganagy Үlken Artezian zhәne Murrej alaptary siyakty birneshe ojys zhatyr Қurlyktyn arhej proterozoj kembrij ordovik zhynystarynda altynnyn Kalguri Kulgari Bendigo Ballarat urannyn Ram Dzhangl Meri Katlin Radium Hill tүsti metaldardyn Broken Hill Maunt Ajza Klonkar ri iri ken oryndary ontүstik men bat ndagy proterozoj shogindilerinde temir men marganectin al soltүstigindegi Uajpa ken ornynda boksit ken tasy bar Үlken artezian alaby men Amadeya ojysynda Viktoriya zhagalauyndagy әr tүrli geologiyalyk zhүjelerde munaj men gaz mol Қurlyktyn shygysy men batysynda titan men cirkonijdin asa iri ken oryndary ornalaskan Ishki sularyAustraliyada ozen kolder az Materiktin 60 yn kamtityn ishki tujyk alapka uakytsha kebetin ozen arnalary krikter tәn Olar kaldyk kolge kuyady Өte tayaz suy tuzdy bolyp keletin zhagalaulary kalyn tuz kabyrshaktarymen zhabylgan kolder kaldyk kolder Kolder kurgak kezende tartylyp kalady Қaldyk kolder materiktin batysy men ortalygynda kop En irisi Ejr koline bagyttalgan Kupers Krik Australiya ozenderi zhanbyr zhәne zher asty sularymen korektenedi Үndi muhity alabyna Australiyanyn en үlken ozeni Murrej zhatady Murrej men onyn iri salasy Darling Үlken Suajryk zhotasynan bastalyp Үndi muhityna kuyady Murrej ozeni zhyl bojy Australiya Alpisinen keletin sular esebinen tolygady Қurgak kezende Murrejdin dengeji kүrt tomendejdi al Darling tomengi agysynda mүlde tartylyp kalady Australiyada 33 artezian alaby zher asty sular bar Munda dүnie zhүzindegi en iri Үlken Artezian alaby ornalaskan Zher asty sularynyn kopshiligi tuzdy bolyp keledi Қabat aralyk zher asty sulary 2000 m ge dejingi terendikte zhatkandyktan olardy burgylap zher betine shygaru kop kiyndyk tugyzady TopyragyAvstraliyanyn kopshilik zheri tropiktik al 30 ontүstik endikten ontүstikke karaj subtropiktik topyrakty keledi Ishki audandarynda kunarsyz shol topyragy men osimdik dүniesi mardymsyz kumdar kezdesedi BatysAvstraliya tauly үstirtinin topyragy kiyrshyk tasty zhәne kumdy bolady Ortalyk ojpattyn zhazyktarynda kumdak sazdak Ortalyk alap kolderinin tonireginde tuzdy topyraktar kezdesedi Қurlyktyn ortalygynan batyska soltүstikke shygyska karaj zhazgy zhauyn shashyn kobejgen sajyn sholdin kunarsyz topyragy sholejt pen savannanyn kyzyl kuba kyzyl topyragyna auysady Ylgaldy soltүstik zhәne shygys zhagalaulary kyzgylt sary topyrakty Nallarbor zhazygynda subtropiktik kurgak shol topyragy ontүstik batys pen ontүstik shygysta sur koshkyl koshkyl zhәne kyzyl koshkyl topyrak kezdesedi Avstraliyanyn ontүstik batysynda relikt kyzyl zhәne sary topyrak Үlken Suajyryk zhotada 28 ontүstik endikten soltүstikke karaj taudyn laterit topyragy angarlarynda tropiktik kara topyrak subtropiktik beldeudin tau betkejlerinde taudyn sary kyzyl ormannyn kuba topyragy Avstraliya Alpisinin zhotalarynda shalgyndy topyrak basym Butalardan tazartyp suarsa tuzyn shajsa Avstraliya sherinin 60 i eginshilikke zharajdy Birak 60 zhyldary zherinin 2 i gana eginshilikke pajdalanyldy FlorasyFaunasyDerekkozderAustralian Bureau of Statistics Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul geografiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet