Байдалы Бекшеұлы (1725 — 1820) — би, шешен. Қазіргі Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданын қоныс еткен. Кейін Көкшетау, , Ерейментау өңірлерінде тұрған. Байдалы би — Абылай ханның жанындағы сегіз бидің бірі, хан кеңесінің мүшесі. Кейін Уәли ханға би болған. Жастайынан ауыл арасына билік айтып, ел ісіне араласқан. Байдалы биден “Алыс не, жақын не?” деп сұрағанда: “Жақын — ажал, алыс — білімді мен білімсіздің арасы” деген жауап; “Ағайынға қадірім жоқ — бетімді көреді, әйеліме қадірім жоқ — етімді көреді”; “Панасы жоқ таудан без, пайдасы жоқ байдан без”; “Ақсақалға жарасар аузындағы тобасы, бәйбішеге жарасар піспегі мен сабасы” деген нақыл сөздер қалған. Байдалы Бекшеұлыдан Сабдалы, Дербісал, Байғара (шешелері — Қасқарау), Балтақара, Баби, Майкөз, Қосдәуір (шешелері — Маңқан) атты ұрпақ тараған. Қабірі Қарағанды облысы Молодежный ауданында.Арғын тайпасы Қуандық руы Мойын бөлімінен шыққан.
Өнегелі өмірі
Жасынан билер, бектер, хандар төңірегінде көбірек жүріп, солардың аталы, баталы билік сөздерінен өнеге алған. Кейін атақты Абылай хан (1711-1781) қасындағы сегіз бидің ең беделді, бас биі болады. Небір шиеленіскен , жер дауы, жесір дауы Байдалы алдынан шешімін тауып отырған. Абылай хан оның асқан шешен ақылды кеңесіне дөн риза болып "сегіз биім, сегіз бидің ішінде семіз биім" деп атағанда оның дене бітіміне емес, ақыл-парасатына, шешендік тапқырлығына қарап айтса керек. Өзге билер де Байдалының билігіне тоқтаған. Тіптен, Абылай ханның өзі де одан аса алмаған. Ел ішінде "Абылай аспас сары бел" деген қанатты сөз бар. Оның мәнісі былай: "Аралбайдан туған Бөйтелі батыр төре тұқымынан адам өлтіріп, құнды болады. Абылай хан билерін жинап алып, құныкерге өлім жазасын бұйырғанын хабарлайды. Ханның сегіз биінің бірі - немере ағасы Байдалыға Бәйтелі жаутаңдап қарай берсе керек. Сонда Байдалы би: "Несіне қарайсың, лақ құрлы жоқсың ба, бауыздайын деп жатқканда ол да бақырады ғой", - дейді. Байдалының сөзінің астарын түсінген Абылай өлім жазасын кешіріпті. "Жеті жарғыдағы" құн төлеудің нарқы атам заманнан белгілі. Ал, қара бұқара төре тұқымын өлтірсе бұдан былай екі кісінің құнын тартады. Сондықтан Бөйтеліге осы жаза қолданылсын", - дейді.
Байдалыдан басқа билер бас шұлғып мақұлдайды. Байдалы: "Тақсыр хан ием, есік алдында сіздің торы төбел тұлпарыңыз байлаулы тұр. Соның төбеліндегі түгі көп пе, жоқ, тұла денесіндегі түгі көп пе?" - депті. Абылай: "Әрине, тұла денесіндегі түк көп", - дейді. Байдалы би сөзін жалғап: "Олай болса төре түқымы ат төбеліндей аз. Мен жаңа тетелес інім Жөнекеңе (Бөйне мен Аралбай бір әкеден, Байдалы Бекшеден, Бәйтелі Аралбайдан туған. Байдалы тетелес немере інісін Жөнекең деп еркелетіп атаған. Содан Бәйтелі аты ұмтылып, Аралбайдан тарайтын бір тайпа ел Жөнекең руы атанып кеткен): "Бауыздайын деп жатқанда лақ та бақырады ғой, бақыр", - дедім. Ол бақырып аруақ шақырса, ұранға шаппайтын ел болмайды. Сізге қамтуыңыздағы қалың бұқара қарсы шығады. Арғысы Арғын, берісі Мейрамның бес баласы дүрліксе, хан болып тұүра алмайсыз. Сондықтан адамнан адамның артықшылығы жоқ, төре тұқымына екі құн төлей алмаймыз. Бір кісінің қүнын төлейміз, ал құн даулап отырған адамыңыз нағыз төре болса, талша мойнымыз қылша. Ал, бірақ Бөйтелінің жалалы болған адамы күңнен туған, түбі шикі. Сондықтан жарты құн төлейміз", - деген екен. Сонда Абылай "Сегіз биім,сегіз биімнің ішіндегі семіз биім" деп Байдалының кесіміне тоқтапты. Сол даудан кейін Байдалы "Абылай аспас сары бел" атанып кеткен екен.
Дереккөздер
- “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
- https://adebiportal.kz/upload/iblock/444/4441c0b93a6e7e908b363b7e87f7a6e6.pdf
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bajdaly Beksheuly 1725 1820 bi sheshen Қazirgi Қaragandy oblysy Zhanaarka audanyn konys etken Kejin Kokshetau Erejmentau onirlerinde turgan Bajdaly bi Abylaj hannyn zhanyndagy segiz bidin biri han kenesinin mүshesi Kejin Uәli hanga bi bolgan Zhastajynan auyl arasyna bilik ajtyp el isine aralaskan Bajdaly biden Alys ne zhakyn ne dep suraganda Zhakyn azhal alys bilimdi men bilimsizdin arasy degen zhauap Agajynga kadirim zhok betimdi koredi әjelime kadirim zhok etimdi koredi Panasy zhok taudan bez pajdasy zhok bajdan bez Aksakalga zharasar auzyndagy tobasy bәjbishege zharasar pispegi men sabasy degen nakyl sozder kalgan Bajdaly Beksheulydan Sabdaly Derbisal Bajgara shesheleri Қaskarau Baltakara Babi Majkoz Қosdәuir shesheleri Mankan atty urpak taragan Қabiri Қaragandy oblysy Molodezhnyj audanynda Argyn tajpasy Қuandyk ruy Mojyn boliminen shykkan Өnegeli omiriZhasynan biler bekter handar tonireginde kobirek zhүrip solardyn ataly bataly bilik sozderinen onege algan Kejin atakty Abylaj han 1711 1781 kasyndagy segiz bidin en bedeldi bas bii bolady Nebir shielenisken zher dauy zhesir dauy Bajdaly aldynan sheshimin tauyp otyrgan Abylaj han onyn askan sheshen akyldy kenesine don riza bolyp segiz biim segiz bidin ishinde semiz biim dep ataganda onyn dene bitimine emes akyl parasatyna sheshendik tapkyrlygyna karap ajtsa kerek Өzge biler de Bajdalynyn biligine toktagan Tipten Abylaj hannyn ozi de odan asa almagan El ishinde Abylaj aspas sary bel degen kanatty soz bar Onyn mәnisi bylaj Aralbajdan tugan Bojteli batyr tore tukymynan adam oltirip kundy bolady Abylaj han bilerin zhinap alyp kunykerge olim zhazasyn bujyrganyn habarlajdy Hannyn segiz biinin biri nemere agasy Bajdalyga Bәjteli zhautandap karaj berse kerek Sonda Bajdaly bi Nesine karajsyn lak kurly zhoksyn ba bauyzdajyn dep zhatkkanda ol da bakyrady goj dejdi Bajdalynyn sozinin astaryn tүsingen Abylaj olim zhazasyn keshiripti Zheti zhargydagy kun toleudin narky atam zamannan belgili Al kara bukara tore tukymyn oltirse budan bylaj eki kisinin kunyn tartady Sondyktan Bojtelige osy zhaza koldanylsyn dejdi Bajdalydan baska biler bas shulgyp makuldajdy Bajdaly Taksyr han iem esik aldynda sizdin tory tobel tulparynyz bajlauly tur Sonyn tobelindegi tүgi kop pe zhok tula denesindegi tүgi kop pe depti Abylaj Әrine tula denesindegi tүk kop dejdi Bajdaly bi sozin zhalgap Olaj bolsa tore tүkymy at tobelindej az Men zhana teteles inim Zhonekene Bojne men Aralbaj bir әkeden Bajdaly Beksheden Bәjteli Aralbajdan tugan Bajdaly teteles nemere inisin Zhoneken dep erkeletip atagan Sodan Bәjteli aty umtylyp Aralbajdan tarajtyn bir tajpa el Zhoneken ruy atanyp ketken Bauyzdajyn dep zhatkanda lak ta bakyrady goj bakyr dedim Ol bakyryp aruak shakyrsa uranga shappajtyn el bolmajdy Sizge kamtuynyzdagy kalyn bukara karsy shygady Argysy Argyn berisi Mejramnyn bes balasy dүrlikse han bolyp tuүra almajsyz Sondyktan adamnan adamnyn artykshylygy zhok tore tukymyna eki kun tolej almajmyz Bir kisinin kүnyn tolejmiz al kun daulap otyrgan adamynyz nagyz tore bolsa talsha mojnymyz kylsha Al birak Bojtelinin zhalaly bolgan adamy kүnnen tugan tүbi shiki Sondyktan zharty kun tolejmiz degen eken Sonda Abylaj Segiz biim segiz biimnin ishindegi semiz biim dep Bajdalynyn kesimine toktapty Sol daudan kejin Bajdaly Abylaj aspas sary bel atanyp ketken eken Derekkozder Қazak әdebieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 zhyl ISBN 9965 26 096 6 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 II tom https adebiportal kz upload iblock 444 4441c0b93a6e7e908b363b7e87f7a6e6 pdfBul makala kazak әdebieti turaly bastama makala Ony tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz