Тофалар өз атауы то фа то па ты фа ка ра га с Ресейдің Шығыс Сібірдегі байырғы түркі тілдес халқы Қазан төңкерісіне дейі

Тофалар (өз атауы – тофа, топа, тыфа, карагас) — Ресейдің Шығыс Сібірдегі байырғы түркі тілдес халқы. Қазан төңкерісіне дейінгі орыс жазба деректерінде карагас (қарақаз) деген атпен мәлім болған Тофалардың саны – бір мыңдай ғана адам. Шығу төркіні, тілі мен ұлттық салт-дәстүрі, мәдениеті жағынан Тофалар тува – төджиндерге жақын. Антропологиялық жағынан Тофалар моңғолоид нәсілінің солтүстік-шығыс тармағына жатады.

Бүкіл халықтың саны
Тофалар
карагас

723
Ең көп таралған аймақтар
Ресей
Тілдері

Діні
жергілікті наным-сенімдер, православие

Таралуы

Отырықшы өмір салтына көшкеннен кейін Кеңес өкіметі орнаған 70 жыл ішінде тофалар араласып, қазіргі Иркутск облысының Нижнеудинск ауданы аумағындағы Алыгджер, Нерха және Жоғарғы Гутара ауылдарында тұрады. 1920 жылдары Қарағас жергілікті кеңесі құрылып, 1934 жылы Тофалар Ұлттық кеңесі болып қайта құрылды. 1939 жылы тофалар ұлттық ауданы ұйымдастырылды, оның әкімшілік-мәдени орталығы Алыггер кенті болды. Аудан 1951 жылға дейін созылды, оның орнына РСФСР Иркутск облысының төменгі Вудин ауданына кірген екі ауылдық кеңес (Тофалар, оның ішінде Алыггер мен Нерху және жоғарғы Гутарский) құрылды. 1990 жылдары ауылдық кеңестер ауылдық әкімшіліктерге, ал 1999 жылы Нержа дербес ауыл әкімшілігіне айналды. Қазіргі уақытта Тофалар елді мекендерінде үш ауылдық әкімшілік бар: Тофалар (Алыгжер ауылы), Нерхин (Нерха ауылы) және Верхнегутар (Жоғарғы Гутара ауылы).

Халқы

Тофалар - Ресейдегі ең саны аз халық. 1851 жылы Ю.П.Штубендорф дерегі бойынша 543 адамды құрады. Ол сондай-ақ, бір кездері олардың саны әлдеқайда көп болып, бірнеше мың адамға жеткенін, бірақ олардың арасында өршіп тұрған шешектің кесірінен олардың саны айтарлықтай азайғанын мәлімдеді. Л.В.Мельникованың 1675-1930 жылдар аралығындағы мәліметтері халық санының тұрақтылығын көрсетеді – орташа есеппен 400-ге жуық адам болды. Тофалар санының көбеюі ХХ ғасырдың 50-жылдарынан байқала бастады. Осылайша, 1959 жылғы халық санағы олардың санын 586 адам, 1970 жылғы халық санағы – 763, 1979 жылғы – 763, 1989 жылғы – 731 және 2002 жылғы – 723 адам деп белгіледі.

Тофалар санының өсу динамикасы келесідей:

1979 жылы - 476 адам,
Тофалардың қоныстану аймағы
1985 жылы - 596,
1989 жылы - 636,
1993 жылы - 649,
1994 жылы - 620,
1995 жылы - 697,
1996 жылы – 633,
1997 жылы – 631,
1998 жылы – 731,
2002 жылғы халық санағы бойынша 723 оның басым көпшілігі – 681 адам – ауыл тұрғындары,
2010 жылы олардың саны 762 болған.

Тілі

Олар алтай тілдер отбасының түркі тобындағы сөйлейді. Қазіргі таңда тофалардың 55,5 пайызы орыс тілін ана тілі деп санайды. Тофалар тілінің әліпбиі мен жазуы 1989 ж. ғана қабылданды. Тофалар тіліндегі 9 дауысты дыбыс қысқа және созылыңқы түрінде дыбысталады. 30 дауыссыз дыбыс фонеманың да кейбір нұсқасы бар. Қосымша арнайы әріптеріне ө, ү, і, қ, ғ, ң, ї жатады. Лексикасында моңғол, орыс тілдерінің әсері мол. Орыс тілі кең тараған. Оқу-ағарту, іс қағаздары орыс тілінде жүргізіледі. Тофалар тілі тұрмыста ғана қолданылады. Тек 1990 жылдан Тофалар тілі бастауыш сыныпта қосымша пән ретінде оқытыла бастады.

Діні

Тофалар 18 – 19 ғасырларда Ресей өкіметі тарапынан зорлап шоқындырылған, православие дінін ұстанады. Дегенмен тофалардың бірқатары оған қосымша жергілікті наным-сенімді ұстанады.

Тарихы

Қарағаздардың (тофалар) шығу тегі туралы мәселе күрделі және әлі де ашық күйінде қалып отыр. Бұл Саяндарда және Оңтүстік Сібірдің іргелес аумағында көптеген ғасырлар бойы болған ұзақ этникалық процесс.

XIII ғасырда моңғол топтары Саянға да еніп, олар жергілікті түркі тілдес ортаға тез сіңісіп кеткенімен, соған қарамастан жергілікті этностардың қалыптасуына әсер еткені сөзсіз. С.И. Вайнштейн мен Н.Бичурин, мысалы, қарағаздардың жалпы түркі тілі бар жеке этнос болып қалыптасуы тек XIX ғасырда ғана аяқталды деп есептеді. Қарағаздар 1757 жылдан кейін, Жоңғарияның құлауымен Туваны Қытайдың Маньчжур (Дайчин) әулеті жаулап алған соң, солтүстік-шығыс тувалық-тоджиндерден бөлініп шықты деген болжам бар. Одан кейін олардың едәуір бөлігі Ресей мемлекетінің территориясында, Шығыс Саян тауындағы көшпелілер лагерінде қалды, олар Қарағас деп аталды. Тувалық-тоджандықтар мен қарағастардың арасындағы отбасылық және ұзақ мерзімді мәдени-тарихи байланыс екі ғасырға жуық үзілді.

1914 жылы Никифор Владимирович Овчинников жинаған зерттеу деректеріне қарағанда, қарағаздар Енисей және Иркутск губернияларының отырықшы елді мекендерінің оңтүстігінде Кизир, Қазыр, Тұманшет, Тагулу өзендерінің бойында, Бирюса, Уда, Кан, Гутара, Ии, Зима және Ока өзені алабының сол жағында болған. 20-ғасырдың басына қарай қарағаздар (тофалар) қазір өздері тұратын аумақты дерлік алып жатты.

Кәсібі

Тофалардың өмір салты көшпелі немесе жартылай көшпелі болды. Олар Шығыс Саян аумағы арқылы аңшылықпен және бұғы шаруашылығымен айналысты. Қыста бірнеше отбасы жазық далаға көшсе, жазда тауға көтерілді. Олар бұғы мүгіне бай жерді (бұғы жаюға) іздеді. Тамақ таусылғанша лагерь 2-3 апта бір жерде болды. Содан кейін олар жаңа жер іздеді. Бұғыларды тек мамыр айының басында болған төлдеу кезінде ғана қасында ұстады. Ұрғашылары төлдеген соң сауыла бастады. Жазда бұғышылар табындарын климаты қолайлы, азық-түліктері мол тауға апарып, қыста өзен аңғарларына түсетін.

Тофалардың өмірінде аңшылықтың маңызы зор болды. Олар терісі бағалы аңдарды: тиін, бұлғын, түлкі, қарақұйрықты аулады. Қараторғай, қырмызы, кекілік те атылды. Аңшылықтың негізгі объектісі ірі жануарлар болды (аюлар, бұлан, елік, бұғы). Бағалы аңдарды аулау қыркүйекте басталып, қардың пайда болуымен аяқталды. Ол үшін олар шағын топтар (2-4 адам) құрып, бұғыларға мініп, олжа іздеген. Ірі аңдарды жыл бойы аулады. Сонымен қатар олар балық аулау және терушілікпен айналысқан. Әйелдер сарана, жабайы сарымсақ, жеуге жарамды тамырларды жинады. Олар қыста кептірілді. Сондай-ақ олар саңырауқұлақтарды, жидектер мен қарағай жаңғақтарын жинады. Қолөнерден - ұсталық өнер, ағаш өңдеу, мүйізге, қайың қабығына ою, теріні өңдеу, кесте тігу, зергерлік бұйымдар өндірісі дамыған.

Өмір салты

Рулық өмірдің кейбір ерекшеліктері сақталған, соның ішінде олардың саны жағынан ерекшеленетін сегіз рулық топтардың біріне жататындығы. ХХ ғасырдың басына дейін "нен" ұрпақтары туралы естелік сақталды, олардың мүшелері ортақ мифтік ата-бабадан шыққан. Рулармен қатар аталық тектес бір атадан тарайтын туысқан топтары білдіретін әке аттары болған. Соңғы онжылдықтарда ұлттық аралас отбасылар көптеп құрылуда.

Отбасы шағын болды, өйткені үйленгеннен кейін ұлы жеке үйге бөлініп бөлек тұрған, оған ата мен келін арасындағы діни тыйымдар түрткі болып, бірге тұруда бірқатар қиындықтар туғызған. Тек қайын атасының әйелі қайтыс болса, ұлымен киіз үйге көшіп, келінімен бірге тұруға шешім қабылдады, өйткені тайгада әйелсіз шаруашылық жүргізу мүмкін емес. Отағасы ер адам болып саналды, ал үй мен отбасында бүкіл үй шаруашылығын әйел басқарды. Ол отты жағуға, су әкелуге, бұғыларға күтім жасап, киім тігіп, тамақ пісіруі керек еді.

Тофалар өздерінің ауызекі дәстүрінде ән, ертегі, аңыз, мақал-мәтелдерді сақтап қалды. Алайда кеңестік кезеңдегі тофалардың ұлттық өмірін ұйымдастырудың әкімшілік формалары (отырықшы өмірге көшу, балаларды интернатта отбасынан және дәстүрлі шаруашылықтан бөлек тәрбиелеу, тофалар тілінде оқытуды тоқтату, т.б.) дәстүрлі мәдениет пен тұрмысты сақтау үшін жағымсыз салдарларға әкелді. Қазіргі уақытта жаңа билік діни сенім бостандығына жол беріп, шамандықтың қайта жандануына жол беріп отыр. Ескі нағыз бақсылар баяғыда өлген, жаңалары әлі жоқ. Көптеген дәстүрлі әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар ұмытылып, олардың орнына орыстардың дәстүрлері келді, мысалы, үйлену және жерлеу рәсімдері.

Отырықшы өмірге көшкенге дейін тофалардың негізгі баспанасы жазда қайың қабығының жолақтарымен жабылған, ал суық ауа райының басталуымен (көктемге дейін) бұланнан терісінен тігілген конустық шатыр (чум) болды. Отырықшы өмірге көшкеннен кейін ауылдарда ағаш үйлер салынды.

Дәстүрлі тофалар киімдері (ерлер, әйелдер және балалар) айтарлықтай айырмашылықтарға ие болмады. Қысқы киімдері бұлан, маралдың терісінен жасалған. Ішінен түкпен тігілген тон дәстүрлі қысқы киім ретінде қызмет етті. Жазғы сырт киімнің ең көп тараған түрі киік терісінен немесе елік ровдугасынан тігілген халат болды. Әйелдердің қысқы бас киімі – бұғы терісінен тігілген, сыртқы жүні бар бас киім, жазда матадан тігілген шарф. Жазда көптеген ер адамдар матадан тігілген, төменгі жеңдері тарылтылған шекпен киді. Соңғы онжылдықтарда дәстүрлі киім біртіндеп қолданыстан шығып қалды.

Олар негізінен жануарлардың – бұғы, бұлан, елік, мускус, сондай-ақ аю, қоян, тиін, аң құстарының пісірілген етін тұтынған. Бұғы сүтін қайнатып ішетін, көбіне шайға қосатын. Негізгі тағам ыстық сумен араластырылған қара бидай ұнынан жасалған шелпектер болды.

Дереккөздер

Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4198842 Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2022 жылы.
Тофалары https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/145812
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том.
Основные сведения о тофаларах https://etno.pribaikal.ru/%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B0%D1%8F/%D1%82%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BE-%D1%82%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%85/
Тофалары http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/tofalary/ Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2022 жылы.
Тофалары: История происхождения https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/07/%d1%82%d0%be%d1%84%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%8b-%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%8f-%d0%bf%d1%80%d0%be%d0%b8%d1%81%d1%85%d0%be%d0%b6%d0%b4%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d1%8f/
Жанна Галактионова Тофалары (тофа, карагасы) — малочисленный сибирский этнос с глубокими корнями https://travelask.ru/articles/tofalary-tofa-karagasy-malochislennyy-sibirskiy-etnos-s-glubokimi-kornyami
Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Тофалары http://irkipedia.ru/content/tofalary
народы мира / Тофалары http://www.etnolog.ru/people.php?id=TOFA

[1] Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4198842 Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2022 жылы.

[2] Тофалары https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/145812

[3] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том.

[Reference1-4] Основные сведения о тофаларах https://etno.pribaikal.ru/%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B0%D1%8F/%D1%82%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BE-%D1%82%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%85/

[5] Тофалары http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/tofalary/ Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2022 жылы.

[6] Тофалары: История происхождения https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/07/%d1%82%d0%be%d1%84%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%8b-%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%8f-%d0%bf%d1%80%d0%be%d0%b8%d1%81%d1%85%d0%be%d0%b6%d0%b4%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d1%8f/

[7] Жанна Галактионова Тофалары (тофа, карагасы) — малочисленный сибирский этнос с глубокими корнями https://travelask.ru/articles/tofalary-tofa-karagasy-malochislennyy-sibirskiy-etnos-s-glubokimi-kornyami

[8] Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

[9] Тофалары http://irkipedia.ru/content/tofalary

[10] народы мира / Тофалары http://www.etnolog.ru/people.php?id=TOFA