Абылайкит бұтханасы

Абылайкит ғибадатханасы (моңғ. Аблайн хийд, орыс. Аблакет, Аблайн-хит, Аблайкит, Аблайн-кит) — XVII ғасырдың орта кезінде (шамамен 1654-1657) ойрат тайшысы Абылайдың салдырған қамалы. Өскемен қаласынан оңтүстікке қарай 60 шақырым жерде, Сібе өзенінің жоғарғы ағысында, Қалба тауының етегінде орналасқан (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданы).

Тарихы

1690 жылы Париж қаласында жарық көрген картадағы Абылайкит ғибадатханасы (Residence du Prince Ablay)

Ғибадатхана туралы тұңғыш деректерді 1654 жылы қытай билеушісімен келіссөз жүргізуге жіберілген орыс елшісі Ф.И.Байков қалдырған. Ғибадатхана 1660 жылы Абылайдың туған ағасы Цэцэнның, 1663-1665 жылдары билікке қол жеткізген Сэнгэнның, ал 1671 жылы Сэнгэнды өлтіріп, таққа отырған Қалдан-Бошоқтының шабуылдарына ұшыраған.

Зерттеу жұмыстары

XVIII ғасыр

Н.Беллиннің 1750 жылы жарық көрген еңбегіндегі ғибадатхананың суреті

Ғибадатхананың ішкі құрылысы (П.С.Паллас)

Ғибадатхананың картадағы орны мен сұлбасы (1750)

Ғибадатхана Н.-К. Витсеннің Амстердам қаласында 1692 жылы жарық көрген «Солтүстік және Шығыс Тартария» еңбегінде және 1687-1698 жылғы «Ұлы Тартария» картасында «Абылай бекінісі» (Ablaische Sterktens) атауымен кездеседі. Ресей Ғылым академиясында В.А.Шишковтың 1735 жылғы экспедициясы барысында жиналған ғибадатхана туралы сипаттамасы, ал Екатеринбург қаласының облыстық архивінде ғибадатхананың сұлбасы сақтаулы. Осында Петербургтегі Азиялық мұражайдың ашылуына бастау болған қолжазбалар табылды. Қазақ даласын «Азияның барлық жеріне қақпа» санаған І Петрдің ғибадатханаға деген қызығушылығы арта түсті. Осыған орай Ертіс даласына 1715-1716 жылдары И.Д.Бухгольцтың, 1720 жылы И.М.Лихаревтің экспедициялары жөнелтілді. Аблайнкит туралы қысқаша мәліметтер Ф.И.фон Страленберг (1730), Г.Ф.Миллер (1750), Гмелин (1751), П.С.Паллас (1786), Фальке (1824) сияқты танымал саяхаттанушылардың еңбектерінде кездеседі. XVIII ғасырдың 20-шы жылдары ғибадатханың айналасында мүсіндер, металдан жасалған кішігірім бұйымдар, тибет және моңғол қолжазбалары табылып, Петербургке жеткізілді. І Петрдің бұйрығы бойынша қолжазбалардың бір бөлігі шығыс тілдерінің мамандары ағайынды Мишель және Этьен Фурмондарға Парижге жіберілді. Еуропадағы шығыстанудың даму деңгейі төмен болғандықтан, қолжазбаларды аудару жұмыстары сәтсіз аяқталды. Кейіннен бұл жазбалардың моңғол-тибет тілінде жазылған, көбіне діни мағынада екені анықталды. Қолжазбалар мен кітаптардың кейбір нұсқалары Париж кітапханасы мен Санкт-Петребургтегі Шығыс елдерін зерттеу институтының кітапханасында сақтаулы. Жазбаларды тілші-ғалым Н. Невский толық зерттеп, жарыққа шығарды. Ф.И. фон Страленбергтің 1730 жылы жарияланған «Ресей және Ұлы Тартария» картасында ғибадатхананың нақты орны мен сипаттамасы бар. Картада Ертістің сол жағалауындағы бекініс Ablaket, ал айналасындағы аумақ «Абылай даласы» (Step Ablai) ретінде кездеседі.

XIX ғасыр

Аблайнкит (Г.И.Спасский, 1818)

Кейін қазақ даласында ғылыми-зертеу жұмыстарын жүргізген Г. Спасский, С. Черников т.б. ғалымдар өз еңбектерінде Абылайкит ғибадатханасы туралы пікір айтқан. Қамал моңғол-тибет стилінде салынғанымен, онда жергілікті Дешті-Қыпшақ дәстүріндегі құрылыс үлгілері де қолданылған. Бұл белгілер қамалды салуға сырттан әкелінген шеберлермен бірге жергілікті халық ісмерлері де қатынасқанын көрсетеді. Абылайкит ғибадатханасы жан-жағы терең сай, жоталармен қоршалған, таудың етегіне тірей салынған. Биіктігі 3 м, қабырғасының қалыңдығы 1,5 м. Қамал қабырғасын бірыңғай граниттен қалап, қақпаларын оңтүстік жағынан шығарған. Қамал ішінде үш үйдің орны сақталған. Оның ең үлкені мінәжат ететін бұтхана, қалған екеуі кісі жиылатын үлкен зал мен асхана. Үстіңгі қабатта тұрақжайлар болған. Бұтхана қабырғалары әшекейленген. Онда адам суреттері, нақыш жазулар жазылып, түрлі мүсін-бейнелермен безендірілген. Көшпелілердің 17 ғасырдағы сәулет өнерінің үлгісі болып табылатын Абылайкит бұтханасы 1670 жылы қалмақтар арасындағы өзара бақталастық соғыстар кезінде құлатылған.

XX ғасыр

1935 және 1937 жылдары ескерткішті археолог С.С.Черников зерттеген. 1949 жылы ҚазКСР-і Министрлер Кеңесінің қаулысымен ғибадатхана мен оның аумағы республиканың қорғауына алынды. 1980 жылы күзет тақтайшалары орнатылып, жаңа сұлба дайындалған. 1990-1991 жылдары ғибидатхананы зертеу жұмыстарын Шығыс-Қазақстанның өлкелік мұражайының қызметкерлері жүргізген. Тұңғыш рет қамалдың топографиялық суреттері жасалып, толық сұлбасы дайындалып, видеофильм түсірілген.

XXI ғасыр

2016 жылы Шығыс-Қазақстан облысының әкімі Д.К. Ахметовтың бастамасымен шығыс Қазақстандағы тарихи ескерткіштерді кешенді зерттеу бағдарламасы жүзеге асырыла бастады.

Галерея

Әдебиет

• Андрианов А.А. Материалы по археологии Усть-Каменогорского уезда // Труды Семипалатин-ского окружного музея. – Вып. 2. – Семипалатинск, 1929.
• Байпаков K.M., Ерофеева И.В., Казизов Е.С., Ямпольская Н.В. Буддийский монастырь Аблай-хит. - Алматы: ТОО «Археологическая экспертиза, 2019. - 400 с., илл.
• Гмелин И.Г. Семь палат и Аблай-кит: описание двух монастырей на верхнем Иртыше (отры-вок из «Путешествия по Сибири в 1733-1743 гг.». Геттинген, 1751) // Россия, Сибирь и Централь-ная Азия (взаимодействие народов и культур). – Барнаул, 1999. – С.132-136.
• Никитин В. Краткое описание памятников древности Семипалатинской области. – Известия Императорской археологической комиссии. – Вып.1. – СПб., 1901.
• Паллас П.С. Путешествие по разным местам Российского государства. – Ч.2. – Кн.2. – СПб., 1786.
• Спасский Г.И. О древних развалинах в Сибири // Сибирский вестник. – Ч.3. – СПб, 1818. – С.52-107.
• Яхонтова Н.С. Рукописное наследие ойратов в собрании Института восточных рукописей РАН // Проблемы изучения нематериального культурного наследия народов Казахстана и Цен-тральной Азии: топонимика, эпиграфика, искусство. Сборник материалов международной кон-ференции, г. Астана, 18-19 ноября 2014 г. – Алматы, 2014.