Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Түркілердің наным-сенімдері және дінi — жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың — ша- мандардың қолында болды, ал шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар, сәуегейлер, емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. Ертедегі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер- Суб) сиыну болды". Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп аталды. «Кек өз биігінен (көк жүзінен) менің әкем Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып, оларды (халықтан) жоғары қойды, менің өзімді түрік халқының аты мен даңқы жойылып кетпеу үшін қаған етіп отырғызған (қағандарға) мемлекетті сыйлаушы Кек деп ойлау керек». Көктің еркімен «түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске ұшырап отырды». Жұт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап қалған. өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-жебеуге шақырады.
Ұмай ана
Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі - от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес халықтарында XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып қалды. Сонымен бірге Ұмай түріктер сиынған құдіретті үш күштің бірі болған және оларға қашанда қамқоршы болып отырған. Мұны мәселен, құрметіне орнатылған ескерткіштен көруге болады, онда түріктердің сәтті жорықтарының бірін сипаттағанда былай делінген: «Көк, (құдай), қасиетті Жер-Су, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!».
Отқа табыну
Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралгған, олардың ішінде ең әйгілілері — , жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. Византия тарихшысы Менандр түрік қағаны елші Земархтың келуін сипаттай келіп, былай деп жазады: «Түріктердің осы тайпасының ішінен кесел біткенді аластай аламыз деп өзіне-өзі сенетін біраз адам Земархқа келді де, римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір жерге үйді, одан соң ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф тілінде әлдебір тағылық сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, үйіліп жатқан заттарға қайта-қайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір бұтақты ортаға әкеліп, құтырына айғайлап, кәрін төгіп, ойнақтаған жын-шайтанды қуғандай болды. Жұрт бұл адамдарға жын-шайтанды аластап, бізді кесел- пәледен құткарады деп сенеді; өздерінше барлық кеселді аластадық деп сенген олар Земархтың өзін осы оттан өткізіп, өзімізден де пәле-жаланы алас- тадықдеп сенгендей болды». Қала тұрғындары мен отырықшы халықтың отқа табынғаның археологиялық материалдар растайды. қаласы жұртының қамалын қазып- аршыған кезде сарай кешенінің ең басты залында, жердің қалың қабатына қарағанда, отқа байланысты діни ғұрып өткізілген. Қалалардың жұрттарын қазғанда қой мүсіндері шығады, олардың осы жануарларға табынумен байланысты екені даусыз. Отырар алқабындағы Көк-Мардан қаласының орнынан VI—VII ғасырлар қабатынан от жағу үшін тақыт орнатылып, қошқармүйіз түрінде жапсырмасы бар қуыс жасалған ғибадатхана қазылып алынды.
«Ұлы» тастың құдіретті
Орта ғасырлардағы көптеген авторлар «ұлы» тастың құдіретті күшімен жаңбыр жаудыра алатын түрік «сиқыршылары» туралы жазады. Түріктердің сиқырлы күшке, шаман бақсы-балгерлеріне сенетіні жайлы парсы тарих- шылары мен географтары да жазады. Өлген түріктер ертедегі шаман ғұрпымен жерленген. Деректемелерде жерлеу ғұрпының сипаттамалары сақталған, өлген адамды биіктеу жерге тігілген киіз үйге қойған. Туыстары құрбан- дыққа әкелген қойлары мен жылқыларын табалдырықтан асырып қойған да, сонан соң киіз үйді жеті рет айналып өткен. Үйді айналып, есік алдынан өткен сайын беттерін тілгілеп, жылайтын болған; сонан соң белгіленген күні өлген адамның атын, киімдері мен заттарын алып, оларды өлген адамның денесімен бірге өртеген.
Будда діні
Алдыңғы орта ғасырларда будда дінінің негізгі миссионерлері рөлін соғдылар алды. «Бодисатва» деген сөз парсы, ұйғыр, қытай тілдеріне соғды тілінен енген. Шығыс Түркістандағы буддалық түрік мәтіндерінің терминдеріне жасалған талдау олардың соғдылар арқылы келгенін дәлелдейді. Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, VI ғасырдан бастап түріктер будда дінінің күшті ықпалына ұшырады. Сюань-Цзян батыс түрік қағанының будда дініне ізгі көзқараста болғанын жазады. Зерттеушілердің пікірінше, VII ғасырдың бірінші жартысында батыс түріктердің кейбір билеушілері будда дініне көшеді немесе будда дініне қамқоршылық етеді. Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда будда діні едәуір кен таралды. Мұны бірінші кезекте будда ғибадатханаларының, монастырьларының табылуы дәлелдейді. Кездейсоқ табылған заттар ішінде үнді бұйымдары: буддалар мен будда дініне тон алтын жалатылып, асыл тастармен ою-өрнек салынған қола және күміс мүсіншелері ұшырасады. Орта ғасырлардағы белгілі қала Испиджабтың - Сайрамның қираған жұртына жақын жерден табылған жер асты монастыры археологтардың жақында ашқан жаңалыктарының қатарына жатады.
Үңгірдегі монастырь кешендерінің ертедегі үлгілерін Үндістаннан іздестіру керек, онда үңгірдегі сәулет өнерінің дәстүрлері кезеңінде, және соған жақын жерде (қазіргі ) дамыған. Батыс Үндістанның ертедегі үңгір ғимараттары монастырлар болған. Әрбір монастырь бір немесе бірнеше чатьядан — мінажат орындарынан және бірнеше вихара — монахтар тұруға арналған жайлардан тұрған. Испиджабқа жақын жерден ашылған жайлардың вихаралар болуы мүмкін.
Несторий ілімі
Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар аяусыз құдалана бастады. Құғындаулар нәтижесінде олар Шығыска қашуға мәжбүр болды. Азияның алыстағы аймақтарының несториандармен байланысты болғаны қайран қалдырады. Олардың қолониялары мен сауда факториялары Жерорта теңізінің жағалауынан «Аспан империясына» дейін созылып жапы. Таулар мен ойпаттар арқылы өткен бұл жол бойындағы алқаптардан христиан мәдениетінін ескерткіштері табылды. Метрополияда да, отарларда да соғдыларға христиан дінінің таралуы соғдылардың сирия жазуымен танысуына жеткізді. Сирия жазуы христиан-соғдылардан ертедегі түріктерге жетті; бұл жазуды ұйғырлар қабылдады: «...сириялықтар дүние- жүзілік ғылым мен мәдениетке зор үлес қосты. Олар Шығысты дүние- жүзілік мәдениет дамуының көне замандағы жетістіктерден бастау алған сарынына қосты».
Манихей діні
Жібек жолының бойымен келесі бір дін — манихей діні таралған. Ол III ғасырда Иранда пайда болып, тез арада Италиядан Қытайға дейін көп мөлшерде әдептілер тапты. Ол жалпы алғанда зороастрашылдық пен христиан дінінің қосындысы болатын. Христиан дінінен манихей діні — мессианшылдықты, ал зороастрадан ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен қараңғылықтың күресі идеясын алған.
Манихей дінінің Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте, отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Тұрфан алқабынан табылған манихейлік «Екі негіздің қасиетті кітабы» деген шығарманың ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап «он оқ елінде (нанымды) ояту үшін» «Арғу, Талас (Алтын Арғу—Талас-улуше, Талас-улуше)» қаласында жазылды делінген. Бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр. Жетісудыңтағы бірқатар қалаларында— Баласағүнда, Жікіл-Балықта манихей мекендері болтаны мәлім. Таразды қазған кездетабылған, манихейлік астралдық құдайлар нышаны болып саналатын айы бар, әйел бейнеленген қола медальонды манихейлік жәдігерлер қатарына жатқызған жөн. Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тұрғындары арасында тағы бір дүниежүзілік дін—зороастра дінінің өкілдері болған, ол дін б. з. б. VII — IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында қалыптасты. Оның ғұрыптық практикасына Ғаламның төрт элементін — суды, отты, жерді, ауаны құрметтеу тән. Зороастра ескерткіштерін Орта Азиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға болады. Бұлар — мұнара сияқты құрылыстардың қалдықтары, оларды от жағатын мұнаралармен байланыстыру қажет. Олар Қостөбе және Қызылөзен қалалары орнының топографиясында сақталған. Алайда Орта Азия мен Қазакстанда зороастра дінінің канондық түрінен айырмашылығы бар ерекше нұсқасы таралған. Ол жергілікті табынушылық діндермен, атап айтқанда, отқа, текке, бабаларға, жануарларға — қойға, жьшқыға, түйеге табынумен тығыз араласып кеткен.
Дереккөздер
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүrkilerdin nanym senimderi zhәne dini zhalpy alganda otyrykshy zhәne koshpeli halyktyn dini nanymdarynda aldyndagy dәuirlerden alyngany kop Adamdardyn kudajlyk kүshtermen karym katynasyndagy aralyk mindetter kogamdagy erekshe toptyn sha mandardyn kolynda boldy al shamandar ertedegi tүrik mәtinderinde kam dep atalgan Shamandar sәuegejler emshiler kudajdyn kalauyn zhariyalaushylar bolgan Ertedegi tүrkiler dininin negizi Kokke Tәnir zhәne Zher Suga Jer Sub siynu boldy Қudiret dep eseptelgen bul kos kүshtin negizgisi Kok boldy Қagandar nak osy Koktin erkimen bilik kuryp olar Kok tektester zhәne Kokte tugandar dep ataldy Kek oz biiginen kok zhүzinen menin әkem Ilterish kaganga zhәne menin anam Ilbilge katynga zhon siltej otyryp olardy halyktan zhogary kojdy menin ozimdi tүrik halkynyn aty men danky zhojylyp ketpeu үshin kagan etip otyrgyzgan kagandarga memleketti syjlaushy Kek dep ojlau kerek Koktin erkimen tүrikter zheniske zhetip nemese zheniliske ushyrap otyrdy Zhut zhajlagan zhyldary tүrik halkyn Kok pen Zher Su saktap kalgan ozderinin zhazbalarynda Kokti ozderin әrkashanda zhelep zhebeuge shakyrady Tәnirlik suretterTotemShamanizmBuddaҰmaj anaӨzinin mәni zhoninen budan kejin turgan әjel tәnirisi ot basy men bala shagany korgaushy bolgan Ұmajga tabynu Altajdyn kejbir tүrki tildes halyktarynda XIX gasyrdyn ayagyna dejin saktalyp kaldy Sonymen birge Ұmaj tүrikter siyngan kudiretti үsh kүshtin biri bolgan zhәne olarga kashanda kamkorshy bolyp otyrgan Muny mәselen kurmetine ornatylgan eskertkishten koruge bolady onda tүrikterdin sәtti zhoryktarynyn birin sipattaganda bylaj delingen Kok kudaj kasietti Zher Su bizge zhenis syjlagan osylar dep ojlau kerek Otka tabynuErtedegi tүrikter arasynda әr tүrli dinder taralggan olardyn ishinde en әjgilileri zhanuarlarga tabynu osimdikterge tabynu Vizantiya tarihshysy Menandr tүrik kagany elshi Zemarhtyn keluin sipattaj kelip bylaj dep zhazady Tүrikterdin osy tajpasynyn ishinen kesel bitkendi alastaj alamyz dep ozine ozi senetin biraz adam Zemarhka keldi de rimdikterdin ozderimen birge ala kelgen zattaryn bir zherge үjdi odan son livan agashtarynyn butaktaryn laulatyp zhagyp skif tilinde әldebir tagylyk sozder ajtyp sybyrlap dabyldaryn urgylap үjilip zhatkan zattarga kajta kajta tondi Shytyrlap zhanyp zhatkan bir butakty ortaga әkelip kutyryna ajgajlap kәrin togip ojnaktagan zhyn shajtandy kugandaj boldy Zhurt bul adamdarga zhyn shajtandy alastap bizdi kesel pәleden kutkarady dep senedi ozderinshe barlyk keseldi alastadyk dep sengen olar Zemarhtyn ozin osy ottan otkizip ozimizden de pәle zhalany alas tadykdep sengendej boldy Қala turgyndary men otyrykshy halyktyn otka tabynganyn arheologiyalyk materialdar rastajdy kalasy zhurtynyn kamalyn kazyp arshygan kezde saraj kesheninin en basty zalynda zherdin kalyn kabatyna karaganda otka bajlanysty dini guryp otkizilgen Қalalardyn zhurttaryn kazganda koj mүsinderi shygady olardyn osy zhanuarlarga tabynumen bajlanysty ekeni dausyz Otyrar alkabyndagy Kok Mardan kalasynyn ornynan VI VII gasyrlar kabatynan ot zhagu үshin takyt ornatylyp koshkarmүjiz tүrinde zhapsyrmasy bar kuys zhasalgan gibadathana kazylyp alyndy Ұly tastyn kudirettiOrta gasyrlardagy koptegen avtorlar uly tastyn kudiretti kүshimen zhanbyr zhaudyra alatyn tүrik sikyrshylary turaly zhazady Tүrikterdin sikyrly kүshke shaman baksy balgerlerine senetini zhajly parsy tarih shylary men geograftary da zhazady Өlgen tүrikter ertedegi shaman gurpymen zherlengen Derektemelerde zherleu gurpynyn sipattamalary saktalgan olgen adamdy biikteu zherge tigilgen kiiz үjge kojgan Tuystary kurban dykka әkelgen kojlary men zhylkylaryn tabaldyryktan asyryp kojgan da sonan son kiiz үjdi zheti ret ajnalyp otken Үjdi ajnalyp esik aldynan otken sajyn betterin tilgilep zhylajtyn bolgan sonan son belgilengen kүni olgen adamnyn atyn kiimderi men zattaryn alyp olardy olgen adamnyn denesimen birge ortegen Budda diniAldyngy orta gasyrlarda budda dininin negizgi missionerleri rolin sogdylar aldy Bodisatva degen soz parsy ujgyr kytaj tilderine sogdy tilinen engen Shygys Tүrkistandagy buddalyk tүrik mәtinderinin terminderine zhasalgan taldau olardyn sogdylar arkyly kelgenin dәleldejdi Budan buryn atap otilgenindej VI gasyrdan bastap tүrikter budda dininin kүshti ykpalyna ushyrady Syuan Czyan batys tүrik kaganynyn budda dinine izgi kozkarasta bolganyn zhazady Zertteushilerdin pikirinshe VII gasyrdyn birinshi zhartysynda batys tүrikterdin kejbir bileushileri budda dinine koshedi nemese budda dinine kamkorshylyk etedi Қazakstannyn ontүstigi men Zhetisuda budda dini edәuir ken taraldy Muny birinshi kezekte budda gibadathanalarynyn monastyrlarynyn tabyluy dәleldejdi Kezdejsok tabylgan zattar ishinde үndi bujymdary buddalar men budda dinine ton altyn zhalatylyp asyl tastarmen oyu ornek salyngan kola zhәne kүmis mүsinsheleri ushyrasady Orta gasyrlardagy belgili kala Ispidzhabtyn Sajramnyn kiragan zhurtyna zhakyn zherden tabylgan zher asty monastyry arheologtardyn zhakynda ashkan zhanalyktarynyn kataryna zhatady Үngirdegi monastyr keshenderinin ertedegi үlgilerin Үndistannan izdestiru kerek onda үngirdegi sәulet onerinin dәstүrleri kezeninde zhәne sogan zhakyn zherde kazirgi damygan Batys Үndistannyn ertedegi үngir gimarattary monastyrlar bolgan Әrbir monastyr bir nemese birneshe chatyadan minazhat oryndarynan zhәne birneshe vihara monahtar turuga arnalgan zhajlardan turgan Ispidzhabka zhakyn zherden ashylgan zhajlardyn viharalar boluy mүmkin Nestorij ilimiNestorijdin ilimi 431 zhyly Efes soborynda ajyptalyp nestoriandar ayausyz kudalana bastady Қugyndaular nәtizhesinde olar Shygyska kashuga mәzhbүr boldy Aziyanyn alystagy ajmaktarynyn nestoriandarmen bajlanysty bolgany kajran kaldyrady Olardyn koloniyalary men sauda faktoriyalary Zherorta tenizinin zhagalauynan Aspan imperiyasyna dejin sozylyp zhapy Taular men ojpattar arkyly otken bul zhol bojyndagy alkaptardan hristian mәdenietinin eskertkishteri tabyldy Metropoliyada da otarlarda da sogdylarga hristian dininin taraluy sogdylardyn siriya zhazuymen tanysuyna zhetkizdi Siriya zhazuy hristian sogdylardan ertedegi tүrikterge zhetti bul zhazudy ujgyrlar kabyldady siriyalyktar dүnie zhүzilik gylym men mәdenietke zor үles kosty Olar Shygysty dүnie zhүzilik mәdeniet damuynyn kone zamandagy zhetistikterden bastau algan sarynyna kosty Manihej diniZhibek zholynyn bojymen kelesi bir din manihej dini taralgan Ol III gasyrda Iranda pajda bolyp tez arada Italiyadan Қytajga dejin kop molsherde әdeptiler tapty Ol zhalpy alganda zoroastrashyldyk pen hristian dininin kosyndysy bolatyn Hristian dininen manihej dini messianshyldykty al zoroastradan izgilik pen zulymdyktyn zharyk pen karangylyktyn kүresi ideyasyn algan Manihej dininin Zhetisu men Қazakstannyn ontүstiginde birinshi kezekte otyrykshy turgyndar arasynda oz zhaktaushylary boldy Turfan alkabynan tabylgan manihejlik Eki negizdin kasietti kitaby degen shygarmanyn ertedegi ujgyrsha kolzhazbasynda bul kitap on ok elinde nanymdy oyatu үshin Argu Talas Altyn Argu Talas ulushe Talas ulushe kalasynda zhazyldy delingen Bul arada belgili Taraz kalasy ajtylyp otyr Zhetisudyntagy birkatar kalalarynda Balasagүnda Zhikil Balykta manihej mekenderi boltany mәlim Tarazdy kazgan kezdetabylgan manihejlik astraldyk kudajlar nyshany bolyp sanalatyn ajy bar әjel bejnelengen kola medalondy manihejlik zhәdigerler kataryna zhatkyzgan zhon Қazakstannyn ortagasyrlyk kalalarynyn turgyndary arasynda tagy bir dүniezhүzilik din zoroastra dininin okilderi bolgan ol din b z b VII IV gasyrlarda ezhelgi Iran aumagynda kalyptasty Onyn guryptyk praktikasyna Ғalamnyn tort elementin sudy otty zherdi auany kurmetteu tәn Zoroastra eskertkishterin Orta Aziyadan Syrdariya kalalary men Zhetisudan angaruga bolady Bular munara siyakty kurylystardyn kaldyktary olardy ot zhagatyn munaralarmen bajlanystyru kazhet Olar Қostobe zhәne Қyzylozen kalalary ornynyn topografiyasynda saktalgan Alajda Orta Aziya men Қazakstanda zoroastra dininin kanondyk tүrinen ajyrmashylygy bar erekshe nuskasy taralgan Ol zhergilikti tabynushylyk dindermen atap ajtkanda otka tekke babalarga zhanuarlarga kojga zhshkyga tүjege tabynumen tygyz aralasyp ketken Derekkozder Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 59 ISBN 978 601 282 026 3