Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жоспарлы экономика– КСРО-да және басқа да “социалистік” деп аталған елдерде қолданылған экономика жүйені ұйымдастыру тәсілі, мұнда материалдық қорлар мемлекет меншік болып есептеліп, барлық кәсіпорындардың экономика қызметі директивалық жоспарлау, басқару және бақылау арқылы бағытталып, үйлестіріліп отырды.
КСРО-да 1921 жылы тоталитарлық қоғамның негізгі экономика мақсаттарын жоспарлаушы экономика орган – Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы (1947 жылдан Мемлекеттік жоспарлау комитеті) құрылды. Оған халық шаруашылығын жоспарлау, шаруашылық жоспарларының орындалуын бақылау, одақтас республикалардың жоспарларын үйлестіру және жоспарлы көрсеткіштерді аумақтық және салалық ауқымда өзара сәйкестендіру міндеттері жүктелді (қ. Бесжылдықтар). Қазақстандағы Жоспарлау комитетінің құрылымы республика халық шаруашылығының барлық салаларын жоспарлауды және жоспарлардың орындалу барысына бақылау жасауды қамтитындай етіп құрылды (1921 жылы Жоспарлау комиссиясы болып құрылған). Айталық, халық шаруашылығын шикізат көздерімен қамтамасыз етуді геология бөлімі жоспарлады; өндіргіш күштердің орналастырылуын, облыстарды, өнеркәсіп тораптарын кешенді дамытуды аумақтық жоспарлау бөлімі үйлестірді; халықты тұрғын үймен, коммуналдық, сауда, тұрмыстық, мәдени-ағарту, дәрігерлік мекемелерімен қамтамасыз етуді тиісті салалық бөлімдер жоспарлады; материалдық-техника жабдықтау мәселелері материалдарды, отынды, жабдықты, машиналарды бөлу жоспары мен баланс бөлімінде жинақталды; халық шаруашылық жоспарының, күрделі қаржының, еңбек пен жалақының, қаржы мен өзіндік құнның жиынтық бөлімдері осы салалар бойынша жалпы республикалық жоспарлар жасады, жоспарлардың салалық және аумақтық жағынан үйлестірілуін қамтамасыз етті, жоспарларды жасауға қажетті көрсеткіштер мен үлгілерді әзірледі, халық шаруашылық жоспарларының орындалуына талдау жасап, салалық бөлімдердің жұмысын үйлестірді. Алайда, КСРО құрылғаннан бастап ыдырағанға дейінгі аралықтағы жоспарлы экономика саясаты сайып келгенде ел экономикасының жоспарлы түрде бірқалыпты ырғақпен дамуын қамтамасыз ете алмайтындығын көрсетті. Әкімшілдік-әміршілдік жүйенің қыспағымен белгіленген мерзімде орындалуы мүмкін емес, базалық дайындығы негізсіз жоспарлар жасалды. Соның салдарынан тек қана кеңестік қоғамға тән экономика-мәдени секірістер жасау үшін жалған жоспарлар жасалып, жалған ақпар беру жаппай белең алды. Жоспарлы экономика принциптеріне сай жергілікті жерлердегі шаруашылықтар мен өнеркәсіп орындары өнімнің бір ғана түрін өндіруге жұмылдырылып, біржақтылыққа бой ұрды. Кеңестік Жоспарлы эканомикаға тән теріс сипаттар ретінде мыналарды атап көрсетуге болады: барлық экономика реформалардың бір ғана мемлекет меншікке негізделуі; қоғамдық және әлеуметтік талаптың – сұраныс пен ұсыныстың ескерілмеуі; соның салдарынан басы артық тауарлардың қоймаларда жинақталып қалуы; өнеркәсіп орындары мен шаруашылықтардың жаппай іріленіп, тек белгілі бір сала бойынша ғана мамандануы; өнім өндірушілердің өз жұмыстарының нәтижесіне ынталы болмауы; сандық және сапалық көрсеткіштерді жалған құндық және заттық көрсеткіштердің ауыстыруы, т.б. Мұның өзі кейбір одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақстанның да тек шикізат өндіруші республикаға айналуына әкеп соқты. Қазақстанда, негізінен, агр. секторға басымдылық беріліп, ауыр өнеркәсіп дамытылмай, технол. жабдықтар шығарудан құралақан қалдырылды. КСРО-дағы жоспарлы экономика өзінің даму сатысында дәрменсіздігін сан рет танытқанымен, оның біржола күйреу белгісі 20 ғасырдыңдың 80-жылдарының ортасынан бастап айқын байқалды. 1985 ж. жарияланған жаппай “қайта құру” науқаны Жоспарлы экономиканың шын мәнінде дағдарысқа ұшырағандығын көрсетті. Осы кезеңнен бастап КСРО ыдырағанға дейінгі аралықта жоспарлы экономиканы сақтап қалу үшін оған нарықтық экономиканың кейбір нышандарын енгізу шаралары жүзеге асырылды. Алайда қандай да бір тосқауылдарға қарамастан нарықтық экономика жоспарлы эканомиканы біржола ығыстырып шығарды.
Нарықтық экономика
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы жоспарлы экономикадан бас тартып, нарықтық экономикаға түбегейлі бет бұрды. Қазіргі кезеңде Қазақстанда экономиканың мемл. секторы ішінара ғана сақталып отыр (15%-тей). Шаруашылықты жүргізудің мемл. нысаны негізінен қоғамның қажеттерін айқындайтын әлеуметтік-экономика міндеттерді шешуге: мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз етуге, қоғамның мүдделерін қорғауға; экономиканың жекеше секторы қамтымаған не жеткіліксіз қамтыған қоғамдық өндіріс салаларындағы зәру тауарларды өндіруге, жұмыстарды орындауға, қызметтерді көрсетуге; мемлекет монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып табылатын салалардағы қызметті жүзеге асыруға бағытталған. Яки мемлекет меншік негізінен темір жолдар мен автомобиль жолдарында, құбыр желісінде, электр энергиясын бөлуде, іргелі ғылымда, базалық білім беру мен денсаулық сақтауда, сондай-ақ қорғаныс өнеркәсібінде сақталып отыр. Бюджеттік ұйымдар, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген мемлекет кәсіпорындар, қазыналық мемлекет кәсіпорындар, акционарлық қоғамдардағы акциялардың мемл. пакеттері, бірлескен кәсіпорындардағы үлестер (үлеспұлдар) экономиканың мемлекет секторы болып табылады.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 4 том;
- Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
 | Бұл — экономика бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhosparly ekonomika KSRO da zhәne baska da socialistik dep atalgan elderde koldanylgan ekonomika zhүjeni ujymdastyru tәsili munda materialdyk korlar memleket menshik bolyp eseptelip barlyk kәsiporyndardyn ekonomika kyzmeti direktivalyk zhosparlau baskaru zhәne bakylau arkyly bagyttalyp үjlestirilip otyrdy KSRO da 1921 zhyly totalitarlyk kogamnyn negizgi ekonomika maksattaryn zhosparlaushy ekonomika organ Memlekettik zhosparlau komissiyasy 1947 zhyldan Memlekettik zhosparlau komiteti kuryldy Ogan halyk sharuashylygyn zhosparlau sharuashylyk zhosparlarynyn oryndaluyn bakylau odaktas respublikalardyn zhosparlaryn үjlestiru zhәne zhosparly korsetkishterdi aumaktyk zhәne salalyk aukymda ozara sәjkestendiru mindetteri zhүkteldi k Beszhyldyktar Қazakstandagy Zhosparlau komitetinin kurylymy respublika halyk sharuashylygynyn barlyk salalaryn zhosparlaudy zhәne zhosparlardyn oryndalu barysyna bakylau zhasaudy kamtityndaj etip kuryldy 1921 zhyly Zhosparlau komissiyasy bolyp kurylgan Ajtalyk halyk sharuashylygyn shikizat kozderimen kamtamasyz etudi geologiya bolimi zhosparlady ondirgish kүshterdin ornalastyryluyn oblystardy onerkәsip toraptaryn keshendi damytudy aumaktyk zhosparlau bolimi үjlestirdi halykty turgyn үjmen kommunaldyk sauda turmystyk mәdeni agartu dәrigerlik mekemelerimen kamtamasyz etudi tiisti salalyk bolimder zhosparlady materialdyk tehnika zhabdyktau mәseleleri materialdardy otyndy zhabdykty mashinalardy bolu zhospary men balans boliminde zhinaktaldy halyk sharuashylyk zhosparynyn kүrdeli karzhynyn enbek pen zhalakynyn karzhy men ozindik kunnyn zhiyntyk bolimderi osy salalar bojynsha zhalpy respublikalyk zhosparlar zhasady zhosparlardyn salalyk zhәne aumaktyk zhagynan үjlestiriluin kamtamasyz etti zhosparlardy zhasauga kazhetti korsetkishter men үlgilerdi әzirledi halyk sharuashylyk zhosparlarynyn oryndaluyna taldau zhasap salalyk bolimderdin zhumysyn үjlestirdi Alajda KSRO kurylgannan bastap ydyraganga dejingi aralyktagy zhosparly ekonomika sayasaty sajyp kelgende el ekonomikasynyn zhosparly tүrde birkalypty yrgakpen damuyn kamtamasyz ete almajtyndygyn korsetti Әkimshildik әmirshildik zhүjenin kyspagymen belgilengen merzimde oryndaluy mүmkin emes bazalyk dajyndygy negizsiz zhosparlar zhasaldy Sonyn saldarynan tek kana kenestik kogamga tәn ekonomika mәdeni sekirister zhasau үshin zhalgan zhosparlar zhasalyp zhalgan akpar beru zhappaj belen aldy Zhosparly ekonomika principterine saj zhergilikti zherlerdegi sharuashylyktar men onerkәsip oryndary onimnin bir gana tүrin ondiruge zhumyldyrylyp birzhaktylykka boj urdy Kenestik Zhosparly ekanomikaga tәn teris sipattar retinde mynalardy atap korsetuge bolady barlyk ekonomika reformalardyn bir gana memleket menshikke negizdelui kogamdyk zhәne әleumettik talaptyn suranys pen usynystyn eskerilmeui sonyn saldarynan basy artyk tauarlardyn kojmalarda zhinaktalyp kaluy onerkәsip oryndary men sharuashylyktardyn zhappaj irilenip tek belgili bir sala bojynsha gana mamandanuy onim ondirushilerdin oz zhumystarynyn nәtizhesine yntaly bolmauy sandyk zhәne sapalyk korsetkishterdi zhalgan kundyk zhәne zattyk korsetkishterdin auystyruy t b Munyn ozi kejbir odaktas respublikalardyn sonyn ishinde Қazakstannyn da tek shikizat ondirushi respublikaga ajnaluyna әkep sokty Қazakstanda negizinen agr sektorga basymdylyk berilip auyr onerkәsip damytylmaj tehnol zhabdyktar shygarudan kuralakan kaldyryldy KSRO dagy zhosparly ekonomika ozinin damu satysynda dәrmensizdigin san ret tanytkanymen onyn birzhola kүjreu belgisi 20 gasyrdyndyn 80 zhyldarynyn ortasynan bastap ajkyn bajkaldy 1985 zh zhariyalangan zhappaj kajta kuru naukany Zhosparly ekonomikanyn shyn mәninde dagdaryska ushyragandygyn korsetti Osy kezennen bastap KSRO ydyraganga dejingi aralykta zhosparly ekonomikany saktap kalu үshin ogan naryktyk ekonomikanyn kejbir nyshandaryn engizu sharalary zhүzege asyryldy Alajda kandaj da bir toskauyldarga karamastan naryktyk ekonomika zhosparly ekanomikany birzhola ygystyryp shygardy Naryktyk ekonomika1991 zhyldan bastap Қazakstan Respublikasy zhosparly ekonomikadan bas tartyp naryktyk ekonomikaga tүbegejli bet burdy Қazirgi kezende Қazakstanda ekonomikanyn meml sektory ishinara gana saktalyp otyr 15 tej Sharuashylykty zhүrgizudin meml nysany negizinen kogamnyn kazhetterin ajkyndajtyn әleumettik ekonomika mindetterdi sheshuge memlekettin korganys kabiletin materialdyk zhagynan kamtamasyz etuge kogamnyn mүddelerin korgauga ekonomikanyn zhekeshe sektory kamtymagan ne zhetkiliksiz kamtygan kogamdyk ondiris salalaryndagy zәru tauarlardy ondiruge zhumystardy oryndauga kyzmetterdi korsetuge memleket monopoliyaga zhatkyzylgan nemese memlekettin funkciyasy bolyp tabylatyn salalardagy kyzmetti zhүzege asyruga bagyttalgan Yaki memleket menshik negizinen temir zholdar men avtomobil zholdarynda kubyr zhelisinde elektr energiyasyn bolude irgeli gylymda bazalyk bilim beru men densaulyk saktauda sondaj ak korganys onerkәsibinde saktalyp otyr Byudzhettik ujymdar sharuashylykty zhүrgizu kukygyna negizdelgen memleket kәsiporyndar kazynalyk memleket kәsiporyndar akcionarlyk kogamdardagy akciyalardyn meml paketteri birlesken kәsiporyndardagy үlester үlespuldar ekonomikanyn memleket sektory bolyp tabylady DerekkozderҚazak enciklopediyasy 4 tom Қarzhy ekonomika sozdigi Almaty ҚR Bilim zhәne gylym ministrliginin Ekonomika instituty Ziyatker ZhShS 2007 ISBN 978 601 215 003 2 Bul ekonomika bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz