Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тоғай кермаралы немесе Бұхар бұғысы (лат. Cervus elaphus bactrianus) – жұптұяқтылар отряды, бұғылар тұқымдасына жататын аң. Жойылып бара жатқан түр. Орта Азия мен Қазақстанның шөлді аймақтарында таралған ақмарал бұғысының 8 түршесінің бірі.
| Тоғай маралы | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Аталық | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Cervus elaphus bactrianus |
Биологиялық сипаттамасы
Дене мөлшері шағын, шоқтығының биіктігі 120 см-дей. Денесіндегі жүнінің түсі ақшыл-сарғыш, мүйіздері әдетте бес тармақты.
Өзен жайылмаларындағы қамыс, тоғайларды мекендейді. Қазақстанда 19 ғасырдың аяғына дейін Сырдария өзеннің бойын, оның Қызылорда қаласына құятын жеріне дейін, кейбір зерттеушілер оларды өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі жерлерді мекендеген деген пікір білдіреді. 20 ғасырдың басында тоғай бұғысы республикамызда толықтай жойылды (соңғы тоғай бұғысы Сыр бойында 1956 ж. атылған). Тоғай бұғысын Қазақстанда қайтадан көбейту мақсатында 1981 жылы Іленің ортаңғы ағысында орналасқан Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық ш-да жерсіндірілді. Жалпы саны – 210 – 250 бас (2005). Өсімдіктермен (жиде, сексеуіл, жыңғылдың бұтақтарымен) қоректенеді, әсіресе, теректің жапырағын сүйсініп жейді. Негізінен, бір жерде (тұрақты) тіршілік етеді, бірақ ормандарда өрт шықса не жазғытұрым өзен тасқыны болса, қоныс аударады. 1,5 – 2,5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Тамыздың аяғынан қыркүйекке (кейде қазан айына) дейін күйекке түсіп, мамыр – маусымда төлдейді. Аналығы жалқы (өте сирек екі) бұзау табады. Тоғай бұғысының жаулары – қасқыр мен жабайы иттер, ал жаңа туған бұзауларына түлкілер үлкен қауіп төндіреді. Қазір тоғай бұғысы Арал-Пайғамбар, Қызылқұм, қорықтарында (Өзбекстан) және қорықшасында (Тәжікстан) қорғалады. Саны өте аз, жойылған жануарлардың қатарына жатады. Сондықтан Халықаралық табиғат қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Таралуы
Орталық Азия эндемигі. Өткен дәуірде Амудария мен Сырдария бойындағы тоғайларда және Қызылқұмда таралған. XX-ғасырдың орта кезінде Қазақстанда Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысындағы тоғайларда мекендеді; бұл жерден соңғы бұғы 1956 жылы өлтірілді. Мүмкін Қаратауға да енген болар. Сондай-ақ ақмарал бұғысының осы түрі Іле өзені бойында мекендеуі мүмкін. 1981 жылы Бұхар бұғысы Іле өзенінің сол жағалауындағы Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығына жарсіндірілді.
Мекендейтін жерлері.
Шөл аймағының өзендері бойындағы тоғайлар мен қамысты қопалар.
Саны.
Қазақстанда ешуақытта саны көп болған емес. 80-шы жылдардың орта кезінде 60 бұғы, 90-шы жылдары – 200, ал қазірде – 350 тоғай бұғысы тіршілік етеді.
Негізгі шектеуші факторлар.
Қазақстанда оны есепсіз қырыпжою және мекендейтін қоныстарының өзгеруі (тоғай ағаштарын кесу мен өртеу, жағалаудағы жерлерді жырту, шөп шабу, есепсіз мал жаю).
Биологиялық ерекшеліктері.
Сырдария бойында бұғылар әртүрлі маусымда қонысын ауыстырып өтырды. Көктемде су тасуы мен өсімдіктердің гүлдейтін незінде Қызылқұмға шығып кетсе, су қайтқан соң олар сыр бойына қайта оралатын еді. Топ құрайтын жануарлар; ал аналықтары төлдер алдында және одан соң жеке бөлініп тіршілік – етеді. Көбіне таңертең және кешкілік жайылады. Күйлеуі-тамыздың аяғы мен қазанның басы, төлдеуі – мамыр-маусым айларында. Көбіне бір, сирек – екі тас бұғы дүниеге келеді. Жынытық жетілуі 1,5-2,5 жастарында болады. Негізгі азықтары - әртүрлі шөптер, бұталар мен ағаштардың жапырағы, өркендері мен жемістері. Қоректену алаңдары мен егістіктерде де жақсы қоректенеді. Бәсекештері – елік, жабайы шошқа. Жаулары – қасқырлар мен қанғырып жүрген иттер. Жаңа шүған жас бұғыларға түлкі мен шиебөрі қауіпті.
Қолда өсіру.
Алматы хайуанаттар паркінде өніп-өседі. 2001 жылы Сырдария өзені бойында бұхар бұғысын өсіру үшін питомник ұйымдастырылған. Қазірде онда 17 бұғы бар. Келешекте тоғай бұғысын Сыр бойындағы қолайлы жерлерге жерсіндіру жоспарланып отыр.
Қабылданған қорғау шаралары.
Халықаралық табиғат қорғау адағының Қызыл кітабына, «Жойылып кету қауіпі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлерімен халықаралық сауда жасау конвенциясының» 2-ші қосымшасына енген. Қазақстанда Қарашеңгел аңшылық шаруашылығында қорғалады. Оңтүстік Қазақстан облысы табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттек басқармасы "Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркі" коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Түркістан филиалының Қызылшаруа орманшылығында Сыр сұлуы кермаралды бұхар бұғыларының тұқымбағы 2000 жылы құрылды. Тұқымбақ құрылғандағы бұхар бұғыларының саны 8 бас болса, 2013 жылдың мәліметі бойынша 65 басқа жетіп отыр. Қзаіргі таңда Бұхар бұғыларын күтіп-баптауға толықтай жағдай жасалған және мемлекет қорғауына алынған.
Қорғауды керек ететін шаралар.
Сырдария өзені бойында, Қызылқұмда және Балқаш бойында ерекше қорғалатын табиғи территориялар ұйымдастырып, оларға бұхар бұғысын жерсіндіру қажет. Өзендер бойындағы тоғайларды сақтап, қалпына келтіру керек. Сыр бойындағы бұғы питомнигін осы жануарлар көбейтуге арналған Ұлттық Орталыққа айналдыруда ойластырған жөн. Генофондысын консервация жасау жұмысын жүргізүде керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар.
Тоғай бұғысының тұрақты мониторинг қажет.
Дереккөздер
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 18 том
- 1. Антипин, 1941; 2. Гептнер и др., 1961; 3. Бобринский, 1933; 4. Банников, Пивоварова, 1983; 5. Зарудный, 1897; 6. Антипин, 1957; 7. Северцов, 1873; 8. Туркин, Сатунин, 1902; 9. Зайнутдинов, Бородихин, 1982; 10. Зайнутдинов, 1986; 11. Байдавлетов и др., 2002; 12. Байдавлетов и др., 2004
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Togaj kermaraly nemese Buhar bugysy lat Cervus elaphus bactrianus zhuptuyaktylar otryady bugylar tukymdasyna zhatatyn an Zhojylyp bara zhatkan tүr Orta Aziya men Қazakstannyn sholdi ajmaktarynda taralgan akmaral bugysynyn 8 tүrshesinin biri Togaj maralyAtalykDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhuptuyaktylarTukymdasy BugylarKishi tukymdasy Tegi Tүri KermaralKishi tүri C e bactrianusCervus elaphus bactrianusBiologiyalyk sipattamasyDene molsheri shagyn shoktygynyn biiktigi 120 sm dej Denesindegi zhүninin tүsi akshyl sargysh mүjizderi әdette bes tarmakty Өzen zhajylmalaryndagy kamys togajlardy mekendejdi Қazakstanda 19 gasyrdyn ayagyna dejin Syrdariya ozennin bojyn onyn Қyzylorda kalasyna kuyatyn zherine dejin kejbir zertteushiler olardy ozennin zhogargy agysyna dejingi zherlerdi mekendegen degen pikir bildiredi 20 gasyrdyn basynda togaj bugysy respublikamyzda tolyktaj zhojyldy songy togaj bugysy Syr bojynda 1956 zh atylgan Togaj bugysyn Қazakstanda kajtadan kobejtu maksatynda 1981 zhyly Ilenin ortangy agysynda ornalaskan Қarashengel memlekettik anshylyk sh da zhersindirildi Zhalpy sany 210 250 bas 2005 Өsimdiktermen zhide sekseuil zhyngyldyn butaktarymen korektenedi әsirese terektin zhapyragyn sүjsinip zhejdi Negizinen bir zherde turakty tirshilik etedi birak ormandarda ort shyksa ne zhazgyturym ozen taskyny bolsa konys audarady 1 5 2 5 zhasynda zhynystyk zhagynan zhetiledi Tamyzdyn ayagynan kyrkүjekke kejde kazan ajyna dejin kүjekke tүsip mamyr mausymda toldejdi Analygy zhalky ote sirek eki buzau tabady Togaj bugysynyn zhaulary kaskyr men zhabajy itter al zhana tugan buzaularyna tүlkiler үlken kauip tondiredi Қazir togaj bugysy Aral Pajgambar Қyzylkum koryktarynda Өzbekstan zhәne korykshasynda Tәzhikstan korgalady Sany ote az zhojylgan zhanuarlardyn kataryna zhatady Sondyktan Halykaralyk tabigat korgau odagynyn zhәne Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen TaraluyOrtalyk Aziya endemigi Өtken dәuirde Amudariya men Syrdariya bojyndagy togajlarda zhәne Қyzylkumda taralgan XX gasyrdyn orta kezinde Қazakstanda Syrdariya ozeninin orta zhәne tomengi agysyndagy togajlarda mekendedi bul zherden songy bugy 1956 zhyly oltirildi Mүmkin Қaratauga da engen bolar Sondaj ak akmaral bugysynyn osy tүri Ile ozeni bojynda mekendeui mүmkin 1981 zhyly Buhar bugysy Ile ozeninin sol zhagalauyndagy Қarashengel memlekettik anshylyk sharuashylygyna zharsindirildi Mekendejtin zherleri Shol ajmagynyn ozenderi bojyndagy togajlar men kamysty kopalar Sany Қazakstanda eshuakytta sany kop bolgan emes 80 shy zhyldardyn orta kezinde 60 bugy 90 shy zhyldary 200 al kazirde 350 togaj bugysy tirshilik etedi Negizgi shekteushi faktorlar Қazakstanda ony esepsiz kyrypzhoyu zhәne mekendejtin konystarynyn ozgerui togaj agashtaryn kesu men orteu zhagalaudagy zherlerdi zhyrtu shop shabu esepsiz mal zhayu Biologiyalyk erekshelikteri Syrdariya bojynda bugylar әrtүrli mausymda konysyn auystyryp otyrdy Koktemde su tasuy men osimdikterdin gүldejtin nezinde Қyzylkumga shygyp ketse su kajtkan son olar syr bojyna kajta oralatyn edi Top kurajtyn zhanuarlar al analyktary tolder aldynda zhәne odan son zheke bolinip tirshilik etedi Kobine tanerten zhәne keshkilik zhajylady Kүjleui tamyzdyn ayagy men kazannyn basy toldeui mamyr mausym ajlarynda Kobine bir sirek eki tas bugy dүniege keledi Zhynytyk zhetilui 1 5 2 5 zhastarynda bolady Negizgi azyktary әrtүrli shopter butalar men agashtardyn zhapyragy orkenderi men zhemisteri Қorektenu alandary men egistikterde de zhaksy korektenedi Bәsekeshteri elik zhabajy shoshka Zhaulary kaskyrlar men kangyryp zhүrgen itter Zhana shүgan zhas bugylarga tүlki men shiebori kauipti Қolda osiru Almaty hajuanattar parkinde onip osedi 2001 zhyly Syrdariya ozeni bojynda buhar bugysyn osiru үshin pitomnik ujymdastyrylgan Қazirde onda 17 bugy bar Keleshekte togaj bugysyn Syr bojyndagy kolajly zherlerge zhersindiru zhosparlanyp otyr Қabyldangan korgau sharalary Halykaralyk tabigat korgau adagynyn Қyzyl kitabyna Zhojylyp ketu kauipi bar zhanuarlar men osimdikter tүrlerimen halykaralyk sauda zhasau konvenciyasynyn 2 shi kosymshasyna engen Қazakstanda Қarashengel anshylyk sharuashylygynda korgalady Ontүstik Қazakstan oblysy tabigi resurstar zhәne tabigat pajdalanudy rettek baskarmasy Syrdariya Tүrkistan memlekettik onirlik tabigi parki kommunaldyk memlekettik mekemesinin Tүrkistan filialynyn Қyzylsharua ormanshylygynda Syr suluy kermaraldy buhar bugylarynyn tukymbagy 2000 zhyly kuryldy Tukymbak kurylgandagy buhar bugylarynyn sany 8 bas bolsa 2013 zhyldyn mәlimeti bojynsha 65 baska zhetip otyr Қzairgi tanda Buhar bugylaryn kүtip baptauga tolyktaj zhagdaj zhasalgan zhәne memleket korgauyna alyngan Қorgaudy kerek etetin sharalar Syrdariya ozeni bojynda Қyzylkumda zhәne Balkash bojynda erekshe korgalatyn tabigi territoriyalar ujymdastyryp olarga buhar bugysyn zhersindiru kazhet Өzender bojyndagy togajlardy saktap kalpyna keltiru kerek Syr bojyndagy bugy pitomnigin osy zhanuarlar kobejtuge arnalgan Ұlttyk Ortalykka ajnaldyruda ojlastyrgan zhon Genofondysyn konservaciya zhasau zhumysyn zhүrgizүde kerek Zertteu үshin usynystar Togaj bugysynyn turakty monitoring kazhet DerekkozderҚazak ulttyk enciklopediyasy 18 tom 1 Antipin 1941 2 Geptner i dr 1961 3 Bobrinskij 1933 4 Bannikov Pivovarova 1983 5 Zarudnyj 1897 6 Antipin 1957 7 Severcov 1873 8 Turkin Satunin 1902 9 Zajnutdinov Borodihin 1982 10 Zajnutdinov 1986 11 Bajdavletov i dr 2002 12 Bajdavletov i dr 2004 Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz