Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жұпартышқан (лат. Desmana moschata) – отрядына жататын, жартылай суда тіршілік ететін аң. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзенінің алабында, оның шөбі қалың салаларында кездеседі. Қостанай облысының Тобыл, Тоғызақ, Обаған, Үй өзендерінде жерсіндірілген. Дене тұрқы 18 – 23 см, салмағы 320 – 480 г. Сүйірлене келген басы етті тұмсығымен жалғасады. Көзі өте кішкентай, құлақ қалқаны болмайды. Аяғы бес башайлы, башайларының арасы жүзу жарғағымен жалғасқан. Құйрығының ұзындығы 17 – 20 см, оның астыңғы жағында тері безі орналасқан. Осы безден хош иісті зат бөлінеді. Аңның Жұпартышқан аталуы да осыған байланысты. Жүні қалың, жылтыр, жұмсақ, қара қоңыр, бауыры ақшыл болады. Су жиегіндегі жарқабаққа қазған інінің аузы су астына ашылады. Оның тіршілігіне тереңд. 1,5 – 2 м, қыста түбіне дейін қатпайтын су қоймалары қолайлы және онда омыртқасыз жануарлар көп болады. Қысқы ұйқыға кетпейді. Қорек талғамайды. Қорегін іздеуге түнде шығады. Жәндіктермен, олардың дернәсілімен, құрттар және моллюскілермен қоректенеді, сондай-ақ судағы өсімдіктің тамыр, сабақтарын да жейді. Аналық Жұпартышқан жыныстық жағынан 10 – 11 айда жетіледі. Жылына 2 рет (көктем – жаз және күзде) көбейеді. Буаз аналығы 45 – 50 күнде 1 – 5 (көбінесе, 3 – 4) Жұпартышқан туады. Жұпартышқан – терісі бағалы аң, бірақ саны өте аз. Қазақстанда оны аулауға 1920 жылдан тыйым салынған. Жұпартышқан – өте сирек кездесетін, реликт жануар болғандықтан, қорғауға алынып, Халықар. табиғат қорғау одағының және Ұлттық “Қызыл кітапқа” енгізілген.
| Жұпартышқан | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Desmana moschata (Linnaeus, 1758) | ||||||||||||||||||
 Ареал |
Статус
II-ші санат. Саны азайып бара жатқан сирек кездесетін реликті түр. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Қазақстан фаунасында өзі аттас тұқымдас тармағының жалғыз өкілі.
Таралуы
XX ғ. басында жұпартышқан Днепр, , Еділ мен Жайық өзендері бойында едәуір болды. Қазіргі таралу аймағы да осы өзендер бойында, бірақ мекендейтін жерлері тарылған. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзені жағалауында таралған, сондай-ақ Ащы, Қараоба және де кездескен. Аздап Еділ бойында (Атырау облысы) ұшырасып қалады. 1961 жылы Челябы облысындағы (Ресей) бассейніне жіберілген. Одан Тоғызақ және Тобыл өзендері арқылы Қостанай облысы суларына енген. Обайған өзені бойында да кездеседі. Қазірде Челябы, Қорған (Ресей) және Қостанай облыстары территорияларының түйіскен жерде жұпартышқанның тұрақты популяциясы пайда болады.
Мекендейтін жерлері
Жағасында жайқалып өскен өзен мен көлдер, өзектер, ескі су қоймалары. Көбіне түбі сазды, омыртқасыз жәндіктері мол, терең әрі қыста түбіне дейін қатпайтын суларды мекендейді. Жағасында өскен ағаштар мен бұталар жұпартышқан індерін онда жайылған малдардың бұзуынан қорғайды.
Саны
1988 жылы Батыс Қазақстан облысының өзен-көлдерінде 1.7-2.0 мындай, ал Ой және Тобыл өзендерінде шамамен 1.0 мыңдай жұпартышқанның бар екендігі анықталды.
Негізгі шектеуші факторлар
Су деңгейінің өзгеруі, аумен балық аулау, су жағалауындағы шаруашылық жұмыстары, мал жаю, сулардың ыластануы. Аңның тіршілік ететін қоныстарындағы азық қоры мен қорғаныс жағдайларының өзгеруі.
Биологиялық ерекшеліктері
Жыныстық жағынан 10-11 айда жетіледі. Қолайлы жағдайда бүкіл жыл бойы өніп-өседі; көбеюінде екі жоғары кезең байқалады – көктем – жаз және күз. 45-50 күндей буаз болып, аналықтары 1-5, жиірек 3-4 балаларын дүниеге келтіреді. Су жағаларында жұпар тышқан тұрақты және уақытша індерін қазады. Тіршілігі көбіне кешкілік жағдайда басталады. талғамайтын хайуанат. Су жәндіктері мен өсімдіктерідің 102 түрімен қоректенеді.
Қабылданған қорғау шаралары
Қазақстанда жұпар тышқанды аулауға 1920 жылы тыйым салынған. Батыс Қазақстан облысында Кирсанов қорықшасында және басқа қорықшаларда қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
Батыс Қазақстан облысында Жайық өзені бойында қорық ұйымдастыру қажет, сондай-ақ Ой - ұйымдастыру да күн тәртібінде тұр. Аң мекендейтін қоныстарын қорғаудың біріккен шараларын жүзеге асыру: орман ағаштарын кесуді азайту, аумен, верштермен балық аулауға тыйым салу, аң қоныстарына тазатырылмаған суларды жіберуді тоқтату.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Аң мекендейтін қоныстарды анықтау және санақ жұмыстарын жүргізу, аң тіршілігін зерттеуді қолға алу қажет.
Пайдаланған әдебит
- Insectivore Specialist Group (1996). Desmana moschata. 2006. . 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 2006-05-11. Listed as Vulnerable (VU B1+2c v2.3)
- Қазақ энциклопедиясы, 4 том; Әдеб.: Бекенов А., Есжанов Б., Махмұтов С., Қазақстан сүтқоректілері, А., 1995.
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhupartyshkan lat Desmana moschata otryadyna zhatatyn zhartylaj suda tirshilik etetin an Қazakstanda negizinen Zhajyk ozeninin alabynda onyn shobi kalyn salalarynda kezdesedi Қostanaj oblysynyn Tobyl Togyzak Obagan Үj ozenderinde zhersindirilgen Dene turky 18 23 sm salmagy 320 480 g Sүjirlene kelgen basy etti tumsygymen zhalgasady Kozi ote kishkentaj kulak kalkany bolmajdy Ayagy bes bashajly bashajlarynyn arasy zhүzu zhargagymen zhalgaskan Қujrygynyn uzyndygy 17 20 sm onyn astyngy zhagynda teri bezi ornalaskan Osy bezden hosh iisti zat bolinedi Annyn Zhupartyshkan ataluy da osygan bajlanysty Zhүni kalyn zhyltyr zhumsak kara konyr bauyry akshyl bolady Su zhiegindegi zharkabakka kazgan ininin auzy su astyna ashylady Onyn tirshiligine terend 1 5 2 m kysta tүbine dejin katpajtyn su kojmalary kolajly zhәne onda omyrtkasyz zhanuarlar kop bolady Қysky ujkyga ketpejdi Қorek talgamajdy Қoregin izdeuge tүnde shygady Zhәndiktermen olardyn dernәsilimen kurttar zhәne mollyuskilermen korektenedi sondaj ak sudagy osimdiktin tamyr sabaktaryn da zhejdi Analyk Zhupartyshkan zhynystyk zhagynan 10 11 ajda zhetiledi Zhylyna 2 ret koktem zhaz zhәne kүzde kobejedi Buaz analygy 45 50 kүnde 1 5 kobinese 3 4 Zhupartyshkan tuady Zhupartyshkan terisi bagaly an birak sany ote az Қazakstanda ony aulauga 1920 zhyldan tyjym salyngan Zhupartyshkan ote sirek kezdesetin relikt zhanuar bolgandyktan korgauga alynyp Halykar tabigat korgau odagynyn zhәne Ұlttyk Қyzyl kitapka engizilgen Zhupartyshkan Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby Tukymdasy TalpidaeKishi tukymdasy Tajpasy Tegi Desmana 1777Tүri D moschataDesmana moschata Linnaeus 1758 ArealStatusII shi sanat Sany azajyp bara zhatkan sirek kezdesetin relikti tүr Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyҚazakstan faunasynda ozi attas tukymdas tarmagynyn zhalgyz okili ZhupartyshkanTaraluyXX g basynda zhupartyshkan Dnepr Edil men Zhajyk ozenderi bojynda edәuir boldy Қazirgi taralu ajmagy da osy ozender bojynda birak mekendejtin zherleri tarylgan Қazakstanda negizinen Zhajyk ozeni zhagalauynda taralgan sondaj ak Ashy Қaraoba zhәne de kezdesken Azdap Edil bojynda Atyrau oblysy ushyrasyp kalady 1961 zhyly Chelyaby oblysyndagy Resej bassejnine zhiberilgen Odan Togyzak zhәne Tobyl ozenderi arkyly Қostanaj oblysy sularyna engen Obajgan ozeni bojynda da kezdesedi Қazirde Chelyaby Қorgan Resej zhәne Қostanaj oblystary territoriyalarynyn tүjisken zherde zhupartyshkannyn turakty populyaciyasy pajda bolady Mekendejtin zherleriZhagasynda zhajkalyp osken ozen men kolder ozekter eski su kojmalary Kobine tүbi sazdy omyrtkasyz zhәndikteri mol teren әri kysta tүbine dejin katpajtyn sulardy mekendejdi Zhagasynda osken agashtar men butalar zhupartyshkan inderin onda zhajylgan maldardyn buzuynan korgajdy Sany1988 zhyly Batys Қazakstan oblysynyn ozen kolderinde 1 7 2 0 myndaj al Oj zhәne Tobyl ozenderinde shamamen 1 0 myndaj zhupartyshkannyn bar ekendigi anyktaldy Negizgi shekteushi faktorlarSu dengejinin ozgerui aumen balyk aulau su zhagalauyndagy sharuashylyk zhumystary mal zhayu sulardyn ylastanuy Annyn tirshilik etetin konystaryndagy azyk kory men korganys zhagdajlarynyn ozgerui Biologiyalyk erekshelikteriZhynystyk zhagynan 10 11 ajda zhetiledi Қolajly zhagdajda bүkil zhyl bojy onip osedi kobeyuinde eki zhogary kezen bajkalady koktem zhaz zhәne kүz 45 50 kүndej buaz bolyp analyktary 1 5 zhiirek 3 4 balalaryn dүniege keltiredi Su zhagalarynda zhupar tyshkan turakty zhәne uakytsha inderin kazady Tirshiligi kobine keshkilik zhagdajda bastalady talgamajtyn hajuanat Su zhәndikteri men osimdikteridin 102 tүrimen korektenedi Қabyldangan korgau sharalaryҚazakstanda zhupar tyshkandy aulauga 1920 zhyly tyjym salyngan Batys Қazakstan oblysynda Kirsanov korykshasynda zhәne baska korykshalarda korgalady Қorgaudy kerek etetin sharalarBatys Қazakstan oblysynda Zhajyk ozeni bojynda koryk ujymdastyru kazhet sondaj ak Oj ujymdastyru da kүn tәrtibinde tur An mekendejtin konystaryn korgaudyn birikken sharalaryn zhүzege asyru orman agashtaryn kesudi azajtu aumen vershtermen balyk aulauga tyjym salu an konystaryna tazatyrylmagan sulardy zhiberudi toktatu Zertteu zhonindegi usynystarAn mekendejtin konystardy anyktau zhәne sanak zhumystaryn zhүrgizu an tirshiligin zertteudi kolga alu kazhet Pajdalangan әdebitInsectivore Specialist Group 1996 Desmana moschata 2006 2006 www iucnredlist org Retrieved on 2006 05 11 Listed as Vulnerable VU B1 2c v2 3 Қazak enciklopediyasy 4 tom Әdeb Bekenov A Eszhanov B Mahmutov S Қazakstan sүtkorektileri A 1995 Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet