Қалнияз Шопықұлы

Қалнияз Шопықұлы (1816, Самқұмы, қазіргі Маңғыстау облысы – 1902, Тәжікстан, Гиссар алқабы) – жырау. Адай руынан шыққан қазақ жырауы.

Қалнияз Шопықұлы
Туған күні	1816 (1816)
Туған жері	Сам құмы, Бейнеу ауданы
Қайтыс болған күні	1902 (1902)
Қайтыс болған жері	, Тәжікстан
Мамандықтары	жырау, күйші
Аспаптары	домбыра
Жанрлары

Өмірбаяны

Ежелгі ерлік дастандарды,«Ақтабан — шұбырынды», Исатай-Махамбет көтерілісі оқиғаларын, көне жыраулар мұрасын ести өседі. Атырау, Хиуа өңіріне тараған әдеби мұралардан өнеге алады. Хиуа хандарының Маңғыстау, Үстірт қазақтарына басқыншылық шабуылдары мен патша үкіметінің отарлаушылық саясаты Қалнияздың ел қорғауға үндейтін жырлар толғап, көне ерлік дастандарды насихаттауына ерекше әсер етеді. Қалнияз өз дәуіріндегі Хиуа хандары басқыншылығына қарсы күрескен Балуанияз бен Қармыс Толеп пен Амантүрлы , Қожалақ пен Қарақұл, Сүгір мен Тұрмамбет, Балта мен Дәуіт сияқты батырлар бастаған жорықтардың көбіне қатысып, жауынгерлерді өлең, толғауларымен ерлікке үндеген. Патша үкіметінің 1868 жылғы «Уақытша ережесіне» наразылық білдірген Маңғыстау қазақтарының бірқатар ауылдарымен бірге Қалнияз да Хорезм өңіріне барады . Бұл мекенге де көп тұрақтамай, 1870—1880 жылдар аралығында табын Адайбек, Қосқұлақ Көтібар, Бегей Тай жандармен бірге бірқатар адай, табын ауылдарын бастап Тәжік жеріне өтіп, одан көшіп Ауғанстанның Төрiбағлан деген жеріне тоқтайды. Бірақ, жергілікті әкімдердің талауына көне алмай, Есембет Бердібек батыр ұрпақтары Балжігіт, Жанжігіт және Бәли Марқабай батырлардың ұрыса көшуімен сол ауылдардың бірқатары қайтадан Тәжік жеріне келеді. Бұқар әміріне қарайтын бұл аймақты қоныс ету үшін Байбақты Нұрмағанбет, Қырықмылтық Жарғанқажылар қызмет етеді. Сөйтіп, бұрын елсіз жатқан Себістан, Саңлақ, Көләп, Қарған Сарайкемер, Қара тау, Теректі, Төлеу тау сияқты жерлерді заңды мекен етеді. Вахш, Пәндік сияқты дариялы, Теректі сияқты қолайлы қоныста отырса да, Қалнияз елді аңсап, бірқатар ауыл елге қарай Душанбе, Гиссар бетіне көшеді. Қалнияз сол Гиссар алқабында 1902 ж. 83 жаста дүние салады. Балалары қайтадан Теректі тауындағы елге қосылады.

Шығармашылығы

Қалнияздың «Ер Қармыс» жыры, «Жаскелеңмен айтысы», «Көтібар бөтен кісім бе?» деген толғаулары Маңғыстау, Атырау, Қарақалпақстан, Түрікменстан жеріндегі қазақтар арасына кеңінен тараған. Аталған шығармалары және «Сүгір батырға айтқаны», «Батыр да Балуанияз, Қар мысы бар» аталатын өлең, толғаулары Маңғыстау, Үстірт жерінде, «Амантұрлы батыр қазасын естіртуі», «Қожалақ батырға айтқаны», «Ер Көней», «Билерге», «Қара бір сөзге келгенде» жырлары Хорезм өңірінде, «Ожырай Тәжібай ақынмен айтысуы», «Аңсадым аға, жеңге, ағайынды», «Қалнияз едім күнінде», «Ата қоныс Нарында» толғаулары тәжік аймағында жүргенде туған. Қалнияз жырлары халық тағдыры, елді, жерді сақтау сияқты өз дәуірінің ең көкейкесті мәселесіне арналған. «Ер Қармыс» дастаны, Қожалақ, Сүгір, Ер Көней батырларға арнаған толғаулары осы тақырыпта. Ақынның Көтібар ауылында және билермен кездескенде айтқан толғаулары да оның шеберлігі мен ақпа-төкпе жыраулығын танытады. «Ер Қармыста» жырау Ер Қармыс, Ер Төлеп батырларды шебер бейнелеген. Қалнияз ақпа-төкпе ақындығымен қатар, айтулы Әнші, күйші де болған. «Қалнияздың жорық күйін», «Қалнияздың жыр күйін» Орта Азия жеріндегі қазақ өнерпаздары жиі орындайды Қалнияз Сыпыра жыраудан басталып, Абыл мен Қарасай, Қарыз бен Нұрым жырлап ұластырған «Қырық батыр» аталатын батырлық жырларды айтушылардың бірі болған. Ол —екіталай кезенде ақылшы болып ел бастаған, елі мен жерін қорғар күн туғанда қолына найза алып жорық жыршысы боп қол бастаған жауынгер жырау. Қалнияздың Күлшар, Қожа Бимағамбет, Қортан атты балаларының ішінде Қортан (1868— 1952) әке жолын қуып ақын, жыршы болып тәжік жеріндегі қазақтарға атағы кең тараған. Қалнияз жырлары «Аламан» (Ташкент, 1926), «Ақберен» (Алматы, 1972), ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы (Алматы, 1985) жинақтарында жарияланған.

Дереккөздер

1. https://adebiportal.kz/kz/news/view/20177