Қызылқұм арқары

Қызылқұм арқары (лат. Ovis ammon severtzovi) — қуысмүйізділер тұқымдасына жататын аша тұяқты аң. Құлжасының дене тұрқы 130 см-дей, шоқтығының биіктігі 80 см, салммағы 70–125 кг. Негізгі қорегі – (бетеге, қау, бидайық, т.б.), күрделігүлділер (жусан, көбенқұйрық, т.б.) және әр түрлі шөптесін өсімдіктер (таспа, қазжуа). Жыныстық жағынан 2 жасында жетіледі. Қазанның аяғы желтоқсанның басында күйлеп, сәуір–мамырда аналығы жалқы (кейде екі) қозықа табады. Қызылқұм арқары – өте сирек кездесетін аң. Қазақстанда 20 ғасырдың ортасына дейін Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің сағаларының аралығын мекендеген. Қазір Қазақстанда Қызылқұм арқары кездеспейді. Қызылқұм арқары қорғауға алынып, «Жойылып кету қаупі бар жабайы жануарлар мен өсімдіктерді сату туралы халықаралық конвенциясына» және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Статус

I-ші санат. Мүмкін, Қазақстанда жойылған түрше, бірақ Өзбекстанда оның саны біртіндеп қалпына келуде. Халықаралық табиғат қорғау Одағының, Қазақстанның, Өзбекстанның Қызыл кітаптарына енгізілген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түршесінің бірі.

Таралуы

Тамдытау, Нұратау, Ақтау, Малғызартауда және Түркестан тауының солтүстік етегінде мекендейді. Қазақстанда бұл арқар жоқ. Бірақ Нұрытау мен Ақитаудан біздің республика территориясына Қарақтау мен Қойтасқа енеді.

Мекендейтін жерлері

Қызылқұм арқары-тау жануары Нұратауда теңіз деңгейінен 2169 м дейін кездесе, ал Қызылқұм қыраттарында – 992 м дейін мекендейді. Қазірде бұл аудандарда таулардың орта және жоғарғы белдеулерінде кездесе береді.

Саны

XX-ғасырдың ортасына Қазақстанда Северцов арқары жойылып кетті. 1959 жылы Актау мен Нұратауда тек бірнеше жүзі ғана қалды. 1960 жылы Нұраты қорықшасын ұйымдастырғанынан кейін оның саны көбейе түсті. Өткен ғасырдың 60-90-шы жылдарында Өзбекстанда 800-ден 2500-ге дейін арқар саналса, оның 550-1200-дей; Нұраты қорығында болды, ал 2006 жылы қорықта 1500-дай бұл жануарлар тіршілік етті.

Негізгі шектеуші факторлар

Браконьерлердің заңсыз аулауы, тау жайылымдарынан үй малдарының ығыстыруы.

Биологиялық ерекшеліктері

Көктемде көбіне арпабас, қоңырбас, қияқ сияқты эфемерлершы қоректенсе, басқа маусымдарда көптылдық өсімдіктермен (дәнді дақымды шөптер, жүсан, көде, бидайық және т.б.) азықтанады. Жаздың ыстық күндерінде тастар қуысындағы көлеңкелерде, бұталар арасында тынығады. Жайылуға кешке шығады. Нұратауда күйлеуі қазан айының аяғымен желтоқсанның басында өтеді. Сәуір-мамырда төлдейді. 5 айдай буаз болады. 1-2 қозы туады. Жыныстық жағынан өмірінің екінші жылында жетіледі.

Қолда өсіру

Мәлімет жоқ.

Қабылданған қорғау шаралары

«Жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлерімен халықаралық сауда жасау Конвенциясының» 2-ші Қосымшасына енген. Өзбекстанда Нұраты қорығында қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралары

Мекендейтін жерлерінде арқары қорғауды күшейту және Ақтауда осы өте сирек кездесетін бағалы жануарды қорғау үшін қорық ұйымдастыру қажет. Қызылқұм арқарын қолда өсіруді де қолға алу керек.

Зерттеу үшін ұсыныстар

Қазақстан территориясына кіру мәліметтерін жинастыру керек.

Дереккөздер

1. Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы
2. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
3. 1. Бекенов, 1996; 2. Федосенко, 2000; 3. Байдавлетов, 2003; 4. Абдуназаров, 2003; 5. Бешко, 2007.