Мына мақаланы не бөлімін Түрксіб дегенмен біріктіруге ұсынылған. () |
Теміржол құрылысы. Түрксіб орасан зор аумақты алып жатқан және қатынас жолдар торабы нашар дамыған Қазақстан үшін көлік қатынастарын дамыту мәселесі айрықша маңызды еді. Республиканың түсті металлургия, көмір және мұнай өнеркәсібі салаларын құру мәселесі (Қарағанды көмір алабының, Балқаштағы мыс қорыту зауытының, Шымкенттегі қорғасын зауытының, Риддердегі мырыш зауытының және басқа да ірі кәсіпорындар құрылысы мен оларды дамыту, мұнайлы Батыс аудандарды игеру) көлік қатынастарына айтарлықтай тәуелді болды. Бұл пайымдаулар Бүкілқазақстандық VII партия конференциясында (1930 жыл, 30 мамыр - 6 маусым) жасалған баяндамада көрініс тапты. Онда былай делінді: «Егер көлік қатынасы Кеңес Одағында шешуші мәнге ие болып отырған болса, онда негізінен алғанда аралық көлік жолы ретіндегі Ташкент теміржолынан өзге, Түрксібке дейін ештеңе болмаған Қазақстан жағдайында, теміржол құрылысының маңызы айрықша зор болмақ, өйткені ол Одақтың орталық аудандарын Қазақстанның жаңа, мүлде аяқ баспаған, тұмса, бірақ сонымен бірге бай аудандарымен байланыстырады».. VII партия конференциясы бірінші бесжылдықтың негізгі көрсеткіштерін бекітті. Республиканың ауыл шаруашылығын дамытуға (жер суландырусызды қоспағанда) 2 млрд сом, өнеркәсіпке 1223 млн сом, көлік қатынасына 1231 млн сом, байланысқа 64 746 млн сом бөлінді. Осыдан көрініп тұрғанындай, бірінші бесжылдықта көлік қатынасын дамытуға айрықша мән берілді, сондықтан да оған тіпті өнеркәсіпті дамытуға Қарағанда да біршама көбірек қаржы бөлінді.
Қазақстанда бесжылдық ішінде 2633 км кең табанды теміржол магистралін салу белгіленді. Негізгі бағыттар: Бурабай-Ақмола-Қарағанды, Орск-Ақтөбе, Шымкент-Ташкент, Риддер-Рубцовка, Қосқұдық тармағы, Түрксіб. Алайда жаңа теміржол құрылысының бесжылдық жоспары толық орындалған жоқ; кейбір басталған теміржол желілері (Рубцовка-Риддер, Шымкент-Ташкент т.б.) уақытша тоқтатылды. Әйтсе де Қазақ республикасының теміржол көлік қатынасының дамуы бірінші бесжылдықта айтарлықтай табысты болды, бұл жетістік ең бастысы екі теміржол құрылысынан: Түркістан-Сібір магистралі мен Бурабай-Ақмола-Қарағанды желісінен көрініс тапты.
Петропавл-Көкшетау-Бурабай шипажайы теміржол желісі аяқталып, Омбы теміржолы 1927 жылдың 2 қазанында пайдалануға берілді.. Бірінші бесжылдық кезінде алдымен Бурабай-Ақмола, кейінірек Ақмола-Қарағанды желілері салынды. Петропавл-Көкшетау-Ақмола желісі Солтүстік Қазақстанның астықты аудандарына қызмет етті және негізінен ауыл шаруашылығы үшін маңызды болды. Оны Қарағандыға дейін жеткізген соң, Орталық Қазақстанға да қызмет көрсете бастады, көмір-металлургия магистраліне айналып, үлкен өнеркәсіптік мәнге ие болды. Қарағанды теміржол желісі республиканың индустрия өзегіне барар жолдың кілті іспетті болды. Теміржол желісі салынғаннан кейін бірден-ақ Қарағанды облысы ұйымдастырылды (наурыз, 1932 жыл). Ақмола-Қарғалы желісі салынғанға дейін (1939-1943 жылдар) Қарағанды теміржол желісі Қарағанды көмір алабын Орал металлургиялық өнеркәсібімен байланыстырған аса маңызды теміржолға айналды. Оның үстіне, теміржол желісі бүкіл Орталық Қазақстанның индустриялық дамуына серпін берді.
Түркістан-Сібір теміржолы тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Кеңестер Одағы аумағындағы аса ірі құрылыс санатына енді. БК(б)П OK 1926 жылы 25 қарашада қабылдаан қаулысында «Сібір мен Орта Азияны және Днепрдегі электр стансасын (Днепрострой) жалғастыратын Жетісу теміржолының құрылысын . бүкілодақтық мәні бар барлық... жұмыстардың ішіндегі кезек күттірмейтініне жатқызылсын» деп көрсетті.. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің «Жетісу теміржол магистралінің құрылысы туралы мәселе бойынша» қаулысында да (28 ақпан 1927 жыл) оның «Орта Азия, Қазақстан және Сібірдің шаруашылық дамуы және бүкіл Кеңес Одағы үшін де аса зор мәні» атап көрсетілді. Түрксіб Орта Азияның мақта өсіретін аудандарын Сібір мен Жетісудың арзан астығымен, Сібірдің ағашымен, сондай-ақ ірі қарамен жабдықтауды қамтамасыз етуі тиіс болды, ал бұл өз кезегінде мақта егілетін жер аумағын шұғыл кеңейтуге, мақта өнімінің өзіндік құнын арзандатуға, шет елдерден әкелінетін мақта мөлшерін қысқартуға, сол арқылы Кеңес Одағының сыртқы саудасының баланс белсенділігін күшейтуге мүмкіндік берді.
Жаңа жол бұған дейін Орта Азияға РКФСР-дін еуропалық бөлігінен тасып әкелінген астық пен ағаш материалдарды экспортқа және басқа қажеттіктерге пайдалануға мүмкіндік берді; Түрксіб Сібірдін ауыл шаруашылық өнімдерін (астық, ағаш және басқалар) Орта Азия базарына шығаруға, сондай-ақ Қазақстаннан Сібірге азық-түлік тасымалдауға, сол арқылы Сібірдің экономикалық дамуын жақсартуға жол ашты. Теміржол Қазақстан мен Қырғызстанның негізгі экономикалық аудандары арқылы өте отырып, мұндағы ауыл шаруашылығы дамуынын қуатты факторына айналды, әсіресе өнеркәсіпке қажетті шикізат бере алатын мал шаруашылығын және тау-кен ісін ілгері бастырды. Теміржол Іле, Ертіс және басқа өзендер арқылы кемемен жүзуді жақсартты. Түрксіб, Батыс Қытай мен Батыс Моңғолияның шекарасына өте жақын жерден өтетіндіктен, КСРО мен бұл елдердің тауар алмасуын айтарлықтай жақсарта алатын еді..
Түркістан-Сібір теміржолының құрылысы арнаулы басқармаға жүктеліп, оның бастығы болып B.C. Шатов тағайындалды. Жолды екі жақтан: солтүстікте Семей жағынан, ал оңтүстікте Луговой стансасы жағынан бастап салуға шешім қабылданды. РКФСР Халком Кеңесі жанынан Жетісу теміржолына Жәрдем комитеті ұйымдастырылып, оған құрылыс жұмыстарын табысты жүргізуге жалпылай ықпал ету міндеті жүктелді. Комитет жанынан төрт секция құрылды: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, жол қатынасы, суландыру секциялары. Комитет төрағасы болып РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасынын орынбасары Т.Р. Рысқұлов бекітілді.. Жолдың солтүстік бөлігіндегі жер қазу жұмыстары 1927 жылы сәуір айында, ал жол төсеу — 15 маусымда басталды. 1927 жылы 21 қарашада, ұзақ уақыттық дайындықтан кейін жол төсеу құрылыстын оңтүстік бөлігінде де басталды.
Революцияға дейінгі зерттеулер нәтижесі жолдың қымбатқа түсетінін көрсеткен еді. Сордықтан техникалық-экономикалық алғышарттарға негізделген жаңа Зерттеулер жүргізуге шешім қабылданды. 1926-1927 жылдар бойына жаңа зерттеулер жүргізіліп, бұл жұмыс 1928 жылдың жазына дейін созылды. Соның нәтижесінде айтарлықтай қаржы — құрылыстың 212 млн сом жалпы құнынан 35 млн сом үнемделетіні белгілі болды. Қымбатқа түсетін айналма Қордай бағытының (Луговой-Фрунзе-Алматы) орнына теміржол желісін бағытымен жүргізуге шешім қабылданды. Жолдың солтүстік бөлігінде бағытының орнына Балқаш бағыты алынды, бұл шешім жолдың ұзындығын қысқартып, елеулі үнемділікке қол жеткізді..
Түрксіб құрылысына Жәрдем комитетінің төрағасы болып Тұрар Рысқұловтың тағайындалуы жайдан-жай емес еді. Ол, 1926 жылдың маусымынан РКФСР ХКК (Халық Комиссарлары Кеңесі) төрағасының орынбасары бола жүріп, Қазақстан мен Орта Азияны Сібірмен жалғастыратын теміржол құрылысы жөніндегі пікірталас басталған кезден-ақ оны тезірек салу идеясының белсенді жақтаушысы әрі көшбасшысы болды. РКФСР ХКК-нің 1927 жылы 2 наурыздағы «Жетісу теміржолын салу мәселесі туралы» қаулысының өзін, Ресей үкіметі 1927 жылы 4 ақпанда құрған, Т. Рысқұлов төрағалық еткен арнаулы комиссия дайындаған болатын..
Алғашында РКФСР ХКК жағындағы Жәрдем комитетінің құрамына 18адам енді, бірақ көп ұзамай оның мүшелерінің саны 50-ден асты. Комитет жұмысына, оның пленарлық отырыстарының аралығында Т. Рысқұлов бастаған Төралқа (алғашында 9, одан сон 11 адам) жетекшілік етті. Оған Қазақстаннан КазАКСР Халком Кеңесінің төрағасы Н.Н. Нұрмақов кірді. Комитет құрамына республикалар және аймақтар халкоматтары өкілдерінен өзге, ғалымдар (8 профессор) және мамандар (инженерлер, экономистер, агрономдар және басқалар) енді.
Т. Рысқұлов комитет құрамын жасактауда оған кәсіби шеберлерді тартуға ерекше көңіл бөлді. Бұл ретте Жетісу теміржолын 1917 жылға дейін де салуға қатысқан Петербург жол қатынасы инженерлері институтының түлегі, Уақытша үкіметтің Жетісу облысы бойынша бұрынғы комиссары және Қоқан автономиясы үкіметінің басшысы болған Мұхамеджан Тынышбаев туралы мәселе ерекше мәнге ие еді.
1926 жылы 18 желтоқсанда Т. Рысқұлов Қызылордаға былай деп жеделхат жібереді: «ХКК Нұрмақовқа көшірмесі крайком Голощекинге. Инженер Тынышбаевты білгір маман ретінде Жәрдем комитетінің және ЖКХК Құрылыс комитетінің құрамына қосымша енгізуді шамалап отырмыз. Өз пікіріңізді хабарлаңыз». Бұған Голощекин Мәскеуге, ЖКХК-ке жолдаған жеделхатында: «Тынышбаевты енгізуге қарсымыз» деп жауап береді. Әйтсе де Т. Рысқұлов 1927 жылы қаңтарда Алматыға, губерниялық атқару комитетіне, М. Тынышбаевқа жеделхат жолдайды: «Сізді ЖКХК Жетісу-жолы құрылысы бойынша ХКК Комитеті және ЖКХК құрылыс комитетінің құрамына енгіземіз. Мәскеуде алдын ала жұмыс істеу қажет. Егер келіссеңіз, қашан шығатыныңызды хабарлаңыз. Нұрмақовпен келісілді».. Шынында да, М. Тынышбаев Түрксіб құрылысын салу барысында білгір маман ретінде қыруар еңбек етті.
М. Тынышбаев есімінің танылуы
Бұл кезде М. Тынышбаев есімі кеңінен белгілі, әрі шойын жол құрылысын жүргізу мен пайдалануға беру жөнінен білгір маман ретінде кеңінен танылған болатын. 1906-1914 жылдары ол Ортаазия теміржолы тармағында алғашында инженер, одан соң салынып жатқан Урсатьевск-Әндіжан теміржол желісінің бастығы, бас инженері, ал 1914 жылы Арыс-Әулиеата теміржол құрылысының бас инженері қызметін атқарды. Бұл жолдың 1926 жылы Луговой стансасына жетіп, құрылысы аяқталуына және Түрксіб теміржолы құрылысының басталуына байланысты, Березин, Шатов, Перельман секілді, жол қатынасының басқа да көрнекті инженерлерімен бірге, М. Тынышбаев осы ірі жол магистралін салуға шақырылады. Сөйтіп Түрксібтегі қыруар еңбегі тұрғысынан және «Орталық» (немесе «Рысқұловтық») Жәрдем комитетіне мүшелігі - екінші жағынан, М. Тынышбаевқа өзінің ұйымдастырушылық және маман ретіндегі зор талантын ашуына, ұрпақ жадында өз халқының мүддесі мен болашағы үшін аянбай еңбек еткен үлкен тұлға ретінде есімін қалдыруға тамаша мүмкіндік тудырды.
Т. Рысқұловтың ұсынысы бойынша Жәрдем комитеті магистраль өтетін аудандарды кешенді зерттеу қорытындыларын жинақтады және олардың әзірлеген ұсыныстары 1927 жылдың 7 желтоқсанындағы РКФСРХКК қаулысының негізіне алынды, сондай-ақ, «РКФСР халық шаруашылығы және әлеуметгік-мәдени құрылыс бесжылдық жоспарының бақылау цифрларына» арнаулы тарау түрінде енгізілді.
М. Тынышбаев тек осы экспедицияларға ғана емес, болашақ Түркістан-Сібір жолын зерттеу жөнінде Қазан төңкерісіне дейін жүргізілген басқа да экспедициялаға белсене атсалысты, атап айтқанда: 1906 жылы - Голембиевскийдің, 1913 жылы Панфиловичтің, 1914 жылы - Лениониустың, ал 1926 жылы Сахаровтың және 1927 жылы соңғы рет, Түрксіб экспедицияларына қатысты. Осы экспедициялардың барлық ұсыныстары Кеңес өкіметі тарапынан ескерілді және Қазақстан бойынша бірінші бесжылдық жоспарына енгізілді.
Бұл теміржол бойына жақын жатқан аудандарда мал және егін шаруашылығын дамыту және жеделдетуге мол мүмкіндік тутызды. Етті, сүтті ірі қара және қойдың биязы жүнді, жартылай биязы жүнді тұқымдарын өсіруге, мақта танабын көбейтуге, техникалық дақылдарды, оның ішінде Іле өзені аңғарында күріш, Шу өзені анғарында қант қызылшасы мен темекі өсіруді кеңейтуге ерекше мән берілді. Сонымен бірге бұл аймақтарда өнеркәсіпті дамыту және жол қатынастарын кеңейту, әсіресе күміс-қорғасын, көмір және басқа кендерді игеру қарастырылды. Осыған байланысты, айта кету керек, Жәрдем комитеті және Т. Рысқұловты жеке өзі Балқаш көлі мен оның аудандарын кешенді зерттеуге алты экспедиция ұйымдастырып, үлкен көмек көрсетті. Мұның маңызды нәтижелерінің бірі 1928 жылы көлдің солтүстік жағалауынан инженер М.П. Русаков жетекшілік еткен геологиялық экспедицияның мыстың ірі кен орнын табуы болды. Бұл жағдай сол кездің өзінде-ак Балқаш мыс қорыту зауыты құрылысының салынуына жол ашып берді.
Т. Рысқұлов пен М. Тынышбаев Комитет жұмысы бойынша магистраль құрылысының табысты жүргізілуіне ықпал еткен көптеген шешімдердің қабылдануына жеке өздері тікелей атсалысты. Мысалы, жолдың оңтүстік бөлігін Іле Алатауының биік сілемдері (Қордай, Кастек, Шоқпар асулары арқылы) өткізудін бағыттарын таңдау мәселесі көп пікірталас тудырды. 1927 жылдың мамыр-маусым айларында Т. Рысқұлов жолдың оңтүстік учаскесінде арнайы іссапарда болып, техникалық зерттеулер қорытындыларымен танысты және Қордай, Шоқпар бағытындағы жол бойымен жүріп өтті. 16 маусымда ол Комитет торалқасының отырысында істің мән-жайын ашқан баяндамасын жасап, онда барлық нұсқаларға тиянақты талдау жүргізді, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін салыстырып, Шоқпардың құрылыс мерзімін айтарлықтай қысқарту (бір жылға) есебінен қаржының үнемделгенін және жолды пайдалануды жеңілдеткен бірқатар он шараларды атап өтті. Қосымша зерттеулер мен талқылаулардан кейін Жәрдем комитеті «Түркістан-Сібір теміржолының оңтүстік бөлігін Шоқпар бағыты арқылы жүргізудің дұрыстығын» мойындады, бұл шешімді РКФСР үкіметі бекітті. М. Тынышбаев осы нұсқа авторларының бірі болды..
Жәрдем комитеті және Т. Рысқұловтың жеке өзі де магистральдің солтүстік бөлігінің Балқаш нұсқасын (Лenci нұсқасына қарсы) да жақтады, ұсыныс берушілердін қатарында М. Тынышбаев болды. Бұл нұсқадағы түзу тарту бойынша жол 87 шақырымға қысқарды, 8 млн сомға жуық қаржы үнемделді және Балқаш көлінің байлығын өнеркәсіптік тұрғыдан игеруге кен мүмкіндіктер тудырды.
Т. Рысқұлов пен М. Тынышбаев магистраль құрылысын жұмыс күшімен жергілікті еңбек қорлары есебінен қамтамасыз етуге, қазақтарды құрылыс және теміржол жұмысшылары қатарына тартуға, оларды оқыту арқылы теміржол мамандарын дайындауға ерекше көңіл бөлді. Олардың ұсынысы бойынша жұмысшы күшін Қазақстан нан тысқары жерлерден әкелуге шектеулер қойылды. Маман жұмысшыларды алдын ала белгіленген мөлшерде ғана әкелу қарастырылды. Жергілікті тұрғындарды магистральдегі құрылыс жүмыстарына барынша кеңінен тарту «ендігі жерде жергілікті теміржол пролетариатын жасақтау мәселесінің принципті түрде қойылуы ретінде, — деп көрсетті Т. Рысқұлов, — құрылыс жұмыстарының шығынын кемітуге нақты көмек көрсете алады..., сөйтіп, Түркістан-Сібір теміржолы құрылысын табысты жүргізуге ықпал етеді».
М. Тынышбаевтың ұсынысымен, магистраль құрылысының жұмысына ]Мәскеу, Ленинград, Ташкентте және Кеңес Одағының басқа да ірі қалаларында оқып жатқан қазақ студенттері тартылды. Олар жазғы демалыс кездерінде жұмысқа кіріп, практикалық тәжірибе жинақтады және еңбекақы алды, бұл олардың көпшілігі үшін үлкен материалдық көмек болды. Түрксібтін оңтүстік бөлігінде ғана Орта Азия мен Қазақстанның жоғары оқу орындарының 100-ден астам студенті жұмыс істеді.
Түрксіб жаңа қалыптасып келе жатқан Қазақстан жұмысшы табы ұлт кадрларының, әсіресе құрылысшылар мен теміржолшылардың ірі ұстаханасына айналды. 1927-1930 жылдары магистраль құрылысында 20 мыңнан 30 мыңға дейін адам жұмыс істеді; олардың ішінде қазақтар қатары үздіксіз өсіп отырды. 1934 жылдың 1 қазанында Қазақстан теміржолшыларының саны 56,6 мың адамнан асты, олардың жартысына жуығы (25,3 мың, яғни 44,7%) жаңадан салынып жатқан Түркістан-Сібір магистраліне шоғырланды. Республикада 18 мыңнан астам қазақ-теміржолшы болды, олардың 9,8 мыңы, яғни 54,1%-ы Түрксібте жұмыс істеді. Олардың қатарынан Д.Ж. Омаров, М.Т. Қазыбеков, М. Қаптағаев, Б. Аспаев, О. Байтулаков т.б. сияқты беделді басшылар мен танымал теміржолшылар шықты.
Сөйтіп Т. Рысқұловтың және ол басқарған Жәрдем комитетінің, әсіресе оның мүшесі М. Тынышбаевтың Түрксіб құрылысына, оған іргелес жатқан аудандардын дамуына, сондай-ақ жұмысшы табын, оның ұлттық кадрларын қалыптастыруға қосқан үлесі орасан зор болды. Сондықтан да БОА К және РКФСР ХКК «Түркістан-Сібір теміржолын (Түрксіб) 1930 жылдың 1 мамырында ашу туралы» қаулысында «РКФСР үкіметі жанындағы, Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Рысқұлов жолдастың басшылығымен Түрксіб құрылысына жұмыс істеген Жәрдем комитеті жүргізген елеулі жұмыстарды» атап өтті..
Кеңес Одағы республикалары Түрксіб құрылысының алғашқы күндерінен бастап-ақ оған құрылыс материалдарымен, техникамен және кәсіби маманданған жұмысшы күшімен үлкен жәрдем көрсетті. 1927 жылдың алғашқы айларының өзінде-ақ Мәскеу, Ленинград, Харьков, Днепропетровск және РКФСР мен Украинаның басқа да ірі өнеркәсіп орталықтарынан құрылысқа бетон құюшылар, арматурашылар, байланысшылар, жол төсеушілер келіп жатты. Черкасскіден украин жер қазушы жұмысшылары келді. ЖК.ХК құрылысқа инженерлер мен техниктер тобын жіберді. Ленинградтық инженерлер мен техниктер Семей, Алматы және Мәскеу аралығында тұрақты радиобайланыс орнатуға көмектесті. Оңтүстік пен солтүстіктегі жол төсеуші-құрылысшылар қалашықтары бір-біріне жедел қарқынмен жақындай түсті. Құрылыстың алғашқы кезеңінде солтүстікте 155 шақырым, келесіде 185 шақырым, ал 1929 жылы күніне орта есеппен 2,5 шақырымнан, барлығы 432 шақырым жол төселді. 1927-1929 жылдары оңтүстікте 506 шақырым жол төселді және 1930 жылы 28 сәуірде солтүстік және оңтүстік желілер Айнабұлақ стансасында түйісті.
Жанама құрылыстар да жедел қарқынмен жүргізілді, олардың неғұрлым ірілерінін қатарында Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және басқа өзендерге салынған көпірлерді атауға болады. 1928 жылы қыста Ертіс өзенінің екі қылта тұсынан 11 күн ішінде ұзындығы 300 метрлік уақытша ағаш тіреулі көпір салынды, ал 9 мың текше метр бетон жұмсалған, ұзындығы 600 м тұрақты темір көпір 18 айлык үздіксіз қарқынды жұмыстың нәтижесінде 1929 жылы 20 наурызда пайдалануға берілді. Аз ғана уақыт ішінде Іле көпірі бой көтерді. Екі жақтан тартылған жол түйіскенге дейін, яғни екі маусым және бір қыс ішінде, теміржол құрылысында 12 млн текше м жер қазу жұмыстары жүргізілді, оның 52%-ы қол күшімен, 15-і — тәшкемен, 15-і — вагонеткамен, 8-і - ат жегілген сүйретпемен, 10-ы - экскаватормен атқарылды, тас қопару көлемі 6% болды. Осы уақыт ішінде тұрғызылған жанама құрылыстар көлемі 155 мың шаршы метрге, негізгі және стансалық жолдар — 164 шақырымға жетті.Түрксіб 1931 жылдың 1 қаңтарынан бастап тұрақты пайдалануға берілді.
Кұрылысшылар еңбегі жоғары бағаланды: ұжым Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Еңбек орденіне ие болғандар қатарында құрылыс бастығы B.C. Шатов, жұмысшылар Ж. Балгаев, А. Мәженов, Л. Лодкин, инженерлер Д.Т. Шермгорн, Д.Д. Бизюкин — барлығы 9 адам болды..
Бірінші бесжылдықта, мұнымен қатар өнеркәсіптік мәні бар бірқатар тартабанды жолдарсалынды, олар: Гурьев-Доссор-Мақат, Байқоңыр-Қарсақбай—Жезқазған, Қосқұдық пен Ащысай тармақтары.
Екінші және үшінші бесжылдық кезеңінде, бірінші бесжылдыққа қарағанда көлік қатынасын дамытуға 2,7 есе көп қаржы салынып, одан кейінгі жылдарда теміржол қатынасы бұрынғыдан да жоғары қарқынмен дамыды. Көлік қатынасы мен байланыс саласына бөлінген күрделі қаржының үлесі республика халық шаруашылығына жұмсалған барлық күрделі қаржының 21,4%-ын құрады.. Бұл жаңа теміржол құрылысын дамытуға мүмкіндік берді, соның нәтижесінде Қарағанды, Балқаш, Жезқазған—Қарсақбай, Кенді Алтай және Ембі секілді Қазақстанның ірі өнеркәсіпті аудандары елдің жалпы жол қатынасы тораптарына қосылды. Бұл ретте жаңа жол желілерінің 3/5 бөлігінен көбірегі Орталық Қазақстанға тиесілі болды.
1931 —1938 жылдары салынған (тоқтатылып қойылуына байланысты 1932—1934 жылдардағы үзіліспен қосқанда) Қарағанды—Балқаш теміржол желісі 1939 жылдың 1 қыркүйегінен бастап тұрақты пайдалануға берілді. Ол Балқаш мыс қорыту зауытын оның отын базасы - Қарағанды көмір алабымен байланыстырды. 1940 жылы 25 желтоқсанда Жарық—Жезқазған желісі іске қосылды. Жол Жезқазған комбинатының құрылысы мен өндірістік сұраныстарына қызмет етіп, оны Қарағанды көмір алабымен, сондай-ақ мыс пен марганец кені жеткізілетін Оралмен байланыстырды. 1939 жылы 1 қыркүйекте Рубцовка Риддер теміржол желісі де пайдалануға берілді, ол Алтай өнеркәсіп кешенін елдің басқа аймақтарымен байланыстыру арқылы, Шығыс Қазақстанның көлік қатынасы жағдайын, түсті металлургиясы мен ауыл шаруашылығын дамыту мәселелерін шешті. Республиканың мұнайлы аймағы Батыс Қазақстанның да теміржол торабы кеңейді. 1938 жылы күзде Орал-Илецк желісі тұрақты пайдалануға берілді, Гурьев-Қандыағаш желісі уақытша пайдаланылды, ал 1940 жылы Қандыағаш-Орск желісінің құрылысы басталды. Сонымен қатар республикада Шымкент-Леңгір, Талдықорған-Текелі, Түркістан—Ащысай және басқа да өндірістік теміржол желілері салынды.
Кеңес Одағының үшінші бесжылдықтағы маңызды теміржол құрылысының бірі Оңтүстік Сібір магистралі болатын, ол Оңтүстік Оралдың металлургиясын Кузнецк көмір алабымен қосуы тиіс болды. Магистральдің құрамдас бөлігі Ақмола-Қарғалы желісі еді. Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің және Қазақстан К(б)П ОК-нің 1939 жылдың 5 мамырындағы «Ақмола-Қарғалы теміржол желісінің құрылысы туралы» қаулысында: «Бұл магистральдің саяси және шаруашылық маңызы бүкіл ел үшін, әсіресе Қазақстан үшін аса маңызды. Республиканың солтүстік шығыс бөлігінде бір жарым мың шақырым қашықтыққа созылатын жол Қостанай, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарының шалғай аудандарының жедел өркендеуіне жағдай жасайды, бұл аудандардың жаңа да аса зор көлемдегі ауыл шаруашылық және өнеркәсіптік байлығын — астық, мал шаруашылығы өнімдерін, Максимов кен орны мен Екібастұздың көмірін, Бозшакөл мысын, Майқайынның алтынын, Торғайдың сүрмесін, Сандықтаудың ағаш байлығын, тағы басқаларын кеңес халқының игілігіне айналдырады» делінді.
Бұл магистральдің Қарағанды көмір алабы үшін аса зор маңызы болғанын атап айту керек, оның дамуы көміртасымалдауды түбірімен жақсартты. Петропавлдағы жүк тасымалы ағыны 1940 жылы 5,4 млн тоннаға жетті, алайда Қарағанды алабында казылған көмір 10 млн тоннаға жеткен жагдайда (бұл ол кезде таяу жылдарда жүзеге асырылуы тиіс міндет болатын) Қарағанды, Ақмола-Петропавл желісі мұндай көлемдегі жүкті тасып үлгермеген болар еді. Екінші жол салу немесе ең төте жолмен жаңа Ақмола-Қарталы желісін жүргізу Қарағанды алабын Оңтүстік Оралмен байланыстырып, әрі Омбы теміржолының жүгін азайтуы тиіс болатын. Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Рысқұлов жолдастың басшылығымен Түрксіб құрылысына жұмыс істеген Жәрдем комитеті жүргізген елеулі жұмыстарды» атап өтті..
Кеңес Одағы республикалары Түрксіб құрылысының алғашқы күндерінен бастап-ақ оған құрылыс материалдарымен, техникамен және кәсіби маманданған жұмысшы күшімен үлкен жәрдем көрсетті. 1927 жылдың алғашқы айларының өзінде-ақ Мәскеу, Ленинград, Харьков, Днепропетровск және РКФСР мен Украинаның басқа да ірі өнеркәсіп орталықтарынан құрылысқа бетон құюшылар, арматурашылар, байланысшылар, жол төсеушілер келіп жатты. Черкасскіден украин жер қазушы жұмысшылары келді. ЖКХК құрылысқа инженерлер мен техниктер тобын жіберді. Ленинградтық инженерлер мен техниктер Семей, Алматы және Мәскеу аралығында тұрақты радиобайланыс орнатута көмектесті. Оңтүстік пен солтүстіктегі жол төсеуші-құрылысшылар қалашықтары бір-біріне жедел қарқынмен жақындай түсті. Құрылыстың алғашқы кезеңінде солтүстікте 155 шақырым, келесіде 185 шақырым, ал 1929 жылы күніне орта есеппен 2,5 шақырымнан, барлығы 432 шақырым жол төселді. 1927-1929 жылдары оңтүстікте 506 шақырым жол төселді және 1930 жылы 28 сәуірде солтүстік және оңтүстік желілер Айнабұлак стансасында түйісті.
Жанама құрылыстар да жедел қарқынмен жүргізілді, олардың неғұрлым ірілерінің қатарында Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және басқа өзендерге салынған көпірлерді атауға болады. 1928 жылы қыста Ертіс өзенінің екі қылта тұсынан 11 күн ішінде ұзындығы 300 метрлік уақытша аташ тіреулі көпір салынды, ал 9 мың текше метр бетон жұмсалған, ұзындығы 600 м тұрақты темір көпір 18 айлық үздіксіз қарқынды жұмыстың нәтижесінде 1929 жылы 20 наурызда пайдалануға берілді. Аз ғана уақыт ішінде Іле көпірі бой көтерді. Екі жақтан тартылған жол түйіскенге дейін, яғни екі маусым және бір қыс ішінде, теміржол құрылысында 12 млн текше м жер қазу жұмыстары жүргізілді, оның 52%-ы қол күшімен, 15-і — тәшкемен, 15-і — вагонеткамен, 8-і — ат жегілген сүйретпемен, 10-ы — экскаватормен атқарылды, тас қопару көлемі 6% болды. Осы уақыт ішінде тұрғызылған жанама құрылыстар көлемі 155 мың шаршы метрге, негізгі және стансалык жолдар – 1644 шақырымға жетті.Түрксіб 1931 жылдың 1 қаңтарынан бастап тұрақты пайдалануға берілді.
Құрылысшылар еңбегі
Құрылысшылар еңбегі жоғары бағаланды: ұжым Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Еңбек Қызыл Ту орденіне ие болғандар қатарында құрылыс бастығы B.C. Шатов, жұмысшылар Ж. Балғаев, А. Мәженов, Л. Лодкин, инженерлер Д.Т. Шермгорн, Д.Д. Бизюкин - барлығы 9 адам болды..
Бірінші бесжылдықта, мұнымен қатар өнеркәсіптік мәні бар бірқатар тар табанды жолдар салынды, олар: Гурьев-Доссор-Мақат, Байқоныр-Қарсақбай-Жезқазған, Қосқұдық пен Ащысай тармақтары.
Екінші және үшінші бесжылдық кезеңінде, бірінші бесжылдыққа қарағанда көлік қатынасын дамытуға 2,7 есе көп қаржы салынып, одан кейінгі жылдарда теміржол қатынасы бұрынғыдан да жоғары қарқынмен дамыды. Көлік қатынасы мен байланыс саласына бөлінген күрделі қаржының үлесі республика халық шаруашылығына жұмсалған барлық күрделі қаржының 21,4%-ын құрады.. Бұл жаңа теміржол құрылысын дамытуға мүмкіндік берді, соның нәтижесінде Қарағанды, Балқаш, Жезқазған-Қарсақбай, Кенді Алтай және Ембі секілді Қазақстанның ірі өнеркәсіпті аудандары елдің жалпы жол қатынасы тораптарына қосылды. Бұл ретте жаңа жол желілерінің 3/5 бөлігінен көбірегі Орталық Қазақстанға тиесілі болды. 1931-1938 жылдары салынған (тоқтатылып қойылуына байланысты 1932-1934 жылдардағы үзіліспен қосқанда) Қарағанды-Балқаш теміржол желісі 1939 жылдың 1 қыркүйегінен бастап тұрақты пайдалануға берілді. Ол Балқаш мыс қорыту зауытын оның отын базасы - Қарағанды көмір алабымен байланыстырды. 1940 жылы 25 желтоқсанда Жарық - Жезқазған желісі іске қосылды. Жол Жезқазған комбинатының құрылысы мен өндірістік сұраныстарына қызмет етіп, оны Қарағанды көмір алабымен, сондай-ақ мыс пен марганец кені жеткізілетін Оралмен байланыстырды. 1939 жылы 1 қыркүйекте Рубцовка-Риддер теміржол желісі де пайдалануға берілді, ол Алтай өнеркәсіп кешенін елдің басқа аймақтарымен байланыстыру арқылы, Шығыс Қазақстанның көлік қатынасы жағдайын, түсті металлургиясы мен ауыл шаруашылығын дамыту мәселелерін шешті. Республиканың мұнайлы аймағы Батыс Қазақстанның датеміржол торабы кеңейді. 1938 жылы күзде Орал-Илецк желісі тұрақты пайдалануға берілді, Гурьев - Қандыағаш желісі уақытша пайдаланылды, ал 1940 жылы Қандыағаш-Орск желісінің құрылысы басталды. Сонымен қатар республикада Шымкент-Леңгір, Талдықорған-Текелі, Түркістан-Ащысай және басқа да өндірістік теміржол желілері салынды.
Кеңес Одағының үшінші бесжылдықтағы маңызды теміржол құрылысының бірі Оңтүстік Сібір магистралі болатын, ол Оңтүстік Оралдың металлургиясын Кузнецк көмір алабымен қосуы тиіс болды. Магистральдің құрамдас болігі Ақмола-Қарғалы желісі еді. Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің және Қазақстан К(б)П ОК-нін 1939 жылдың 5 мамырындағы «Ақмола-Қарғалы теміржол желісінін құрылысы туралы» қаулысында: «Бұл магистральдің саяси және шаруашылық маңызы бүкіл ел үшін, әсіресе Қазақстан үшін аса маңызды. Республиканың солтүстік шығыс бөлігінде бір жарым мың шақырым қашықтыққа созылатын жол Қостанай, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарының шалғай аудандарының жедел өркендеуіне жағдай жасайды, бұл аудандардың жаңа да аса зор көлемдегі ауыл шаруашылық және өнеркәсіптік байлығын — астық, мал шаруашылығы өнімдерін, Максимов кен орны мен Екібастұздың көмірін, Бозшакөл мысын, Майқайыңның алтынын, Торғайдың сүрмесін, Сандықтаудың ағаш байлығын, тағы басқаларын кеңес халқының игілігіне айналдырады» делінді.
Бұл магистральдің Қарағанды көмір алабы үшін аса зор маңызы болғаның атап айту керек, оның дамуы көмір тасымалдауды түбірімен жақсартты. Петропавлдағы жүк тасымалы ағыны 1940 жылы 5,4 млн тоннаға жетті, алайда Қарағанды алабында қазылған көмір 10 млн тоннаға жеткен жағдайда (бұл ол кезде таяу жылдарда жүзеге асырылуы тиіс міндет болатын) Қарағанды, Ақмола-Петропавл желісі мұндай көлемдегі жүкті тасып үлгермеген болар еді. Екінші жол салу немесе ең төте жолмен жаңа Ақмола-Қарғалы желісін жүргізу Қарағанды алабын Оңтүстік Оралмен байланыстырып, әрі Омбы теміржолының жүгін азайтуы тиіс болатын.
Жаңа құрылысты жұмысшы күшімен қамтамасыз ету бойынша жан-жақты көмек көрсетілді: құрылыс трестерінен 2600 маман құрылысшы бөлінді; РКФСР-дің орталық облыстарынан 10 мың жұмысшы тартуға шешім қабылданды; 1939 жылдың бірінші жартысында жоғары оқу орындарын бітіргендердің қатарынан 110 жас маман құрылысқа жолдама алды; көптеген құрылыс техникалары бөлініп, онымен жұмыс істеу үшін жеткілікті мамандар жіберілді. Жаңа құрылысқа эшелон-эшелондаған құрылыс материалдары, жабдықтар, жанармай, құрастырмалы тұрғын үй бөлшектері, палаткалар, жұмысшыларға арналған киім мен тамақ тиеген тіркемелер ағылып жатты.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті құрылысқа 1200 коммунист аттандырды, республика комсомолы Орталық Комитетіне 10 мың комсомол мүшесін құрылысқа жіберу тапсырылды.
Ақмола-Қарғалы жолының құрылысын КазКСР Халкомы торағасының орынбасары И. Тәжиевтің басшылығымен жұмыс істеген Республикалық Жәрдем комитеті кадаталады. Комитет құрамына: Қазақстан ЛЖКО ОК хатшысы А. Мәмбетов (комитет төрагасының орынбасары), Қазақстан К(б)П OK хатшысы Ж. Шаяхметов, сауда халкомы К. Мыржыков және денсаулық сақтау халкомы И. Қарақұлов, өнер ісі жөніндегі басқарма бастығы Б. Қосынов, байланыс наркоматының өкілетгі өкілі П.Я. Поздняков, Түркістан-Сібір теміржолының бастығы Н. Брехунец, ішкі істер халкомының орынбасары Б.Н. Чирков, республикалық газеттер редакцияларынан — А.И. Шумаков («Казахстанская правда») пен С. Бәйішев («Социалисток Қазақстан») кірді. Жәрдем комитеттері, сондай-ақ жергілікті жерлерде де: Қостанай, Батыс Қазақстан, Павлодар, Алматы, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Ақтөбе және Оңтүстік Қазақстан облыстарында құрылды. Бұл облыстар жекелеген құрылыс учаскелеріне, ал Алматы қаласы — Ақмоладағы көпірлердің құрылысына басшылық етті.
Мәселен, Қазақстан К(б)П Солтүстік Қазақстан обкомы мен облаткомы жолдың 5 құрылыс учаскесіне Жәрдем комитетін құрып, 1939 жылы 20 мамырда құрылысқа 170 коммунист пен 1537 комсомол мүшесін аттандырды, облыс колхоздарынан көмекке 2900 жұмысшы жіберді, құрылыс басында 3 дүкен, 8 дүңгіршек, 2 асхана, 3 шаштараз, 2 жөндеу шеберханасын ашты, әр алуан кәсіпкерлік артелін құрды. Облыстық өнеркәсіп шаруашылығы артельдері құрылыс қажетіне 150 ат-тұрман әбзелдерін, 7 мың қолғап, 1000 темір кереует, 150 тәшке дайындады, 500 жұмысшыға арнап жер қазағын құралдар жинады; теміржол бойындағы мәдени-тұрмыстық құрылысқа 500 текше метр ағаш бөлінді. Жол бойына жақын орналасқан аудандарда көкөніс пен картоп өсірудің жоспары ұлғайтылды. Құрылысшыларға құрмет көрсету үшін 1 дәрігер, 2 фельдшер, 3 мейірбике, 1 санитар жіберілді, 5 көшпелі киноаппарат бөлінді, мектепке дейінгі мекемелерді, сауатсыздықты және шала сауаттылықты жою курстарын, жалпы білім беретін мектептерді ұйымдастыру т.б. бойынша шаралар қабылданды. Мұндай жұмыстар республиканың басқа облыстарында да жүргізілді.
Ақмола-Қарғалы, ондағы жұмысшылардың саны жатынан, Қазақстанның Түрксібтен кейінгі екінші ірі теміржол құрылысы болды. Құрылыс маусымының ең басында — 1939 жылдың мамыр айында құрылысқа 22,3 мың, адам тартылды, бұл осы құрылысқа бір жыл ішінде келген жұмысшылардың 90%-ына жуығы еді. 1939 жылы жолда жұмыс істеген жұмысшылардың орташа айлық саны сәуір-желтоқсан айларында 14 мыңға жуықтады, яғни құрылыстың жұмысшы күшіне мұқтаждығы айлар бойынша да, жыл бойы да толығымен қанағаттанарлық болды.
1940 жылы жұмысшылардың орташа саны 7 мың болды, 1941 жылы бұл сан 7622 адамға жетті; инженерлік-техникалық қызметкерлерді, қызметшілер мен кіші қызмет көрсетушілерді қосқанда құрылыста 9106 адам жұмыс істеді. Осы жол құрылысында Қазақстанның өз ішінде 84,3%, РКФСР аумағында 15,7% жұмысшы еңбек етті.
1939 жылы құрылысшылар атқарған жұмыс ауқымы жоғары деңгейді көрсетті: жер қазу жұмыстары 97,8% болды, құрылыстың шығыс бөлігінде 359,4 шақырым, батысында 389,2 шақырым жол төселді. 1941 жылдың карсаңында жер қазу жұмыстарының 88%-ы атқарылды, барлық ірі көпірлер салынып бітті, 10 орташа көпірдің 7-еуі, 99 шағын көпірдің 66-сы және басқа жұмыстар межесіне жетті. Жол құрылысының түбегейлі аяқталуы Ұлы Отан соғысы жағдайында жалғастырылды. Алғаш 1940 жылы қараша айында уақытша іске қосылғанмен, 1943 жылы толық пайдалануға берілді.
Үшінші бесжылдықта жаңа көлік қатынасы құрылысы Қарағанды, Балқаш, Жезқазған-Қарсақбай, Рудный, Алтай, Ембі т.б. Қазақстанның өнеркәсіпті аудандарының одан әрі қарқынды дамуын қамтамасыз етті.
Солтүстік және Орталық Қазақстанның теміржол желілері 1940 жылы Омбы теміржолы құрамынан бөлініп шыққан болатын және соның негізінде басқармасы Ақмола қаласында орналасқан өз алдына жеке Қарағанды теміржолы магистралі құрылды. Бұл Орталық Қазақстанның көмір-металлургия кешендерінің көлік қатынасы байланысын жақсарту және олардың одан әрі дамуына неғұрлым қолайлы жағдай жасау талабынан туындады. Жарық-Жезқазған тармағы іске қосылғаннан кейін Қарағанды теміржолының жалпы ұзындығы 1621,4 шақырымға жетті. Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Көкшетау, Ақмола, Қарағанды және Павлодар облыстары арқылы өтетін бұл теміржол республиканың халық шаруашылығында ғана емес, бүкіл Одақ деңгейінде маңызды орынды иемденді. Көлік қатынасы және экономикалық тиімділігі тұрғысынан магистраль үш учаскеге бөлінді: Петропавл-Ақмола-Тобыл желісі ауыл шаруашылығы аймағына қызмет етті; Ақмола-Қарағанды-Жарық желісі Қарағанды көмір-металлургия кешенінің теміржол күре тамырына айналды; Жезқазған-Жарық-Бертіс теміржолы Балқаш мыс қорыту өнеркәсібіне және Жезқазған-Қарсақбай тау-кен металлургия кешеніне қызмет етті. Қарағанды-Балқаш және Жарық-Жезқазған теміржолдары тұрақты пайдалануға, ал Ақмола-Қарғалы теміржолы уақытша пайдалануға берілгеннен кейін, Қарағанды теміржолы 1940 жылдың өзінде-ақ Қазақстан теміржол көлігі тасымалындағы бүкіл жүк айналымының 37%-ына жуығын атқарды. Соғыс карсаңында жылдары республиканың теміржол жүк айналымындағы Қарағанды және Түркістан-Сібір теміржол магистральдерінің үлес салмағы 75%-ға жуық болды.
1928-1940 жылдары Қазақстан теміржолдарының жалпы ұзындығы 3480 шақырымнан 6581 шақырымға, яғни 3,1 мың шақырымнан көбірекке немесе 89,0%-ға артты. Бұған қосымша көпшілік пайдаланудан бөлек 894 шақырым айналма жол желісі салынды..
Жаңа шойын жол желілерін тартуды кең ауқымда жүзеге асырумен қатар Қазақстан теміржолының тасымал өткеру қабілетін арттыру саласында да қыруар жұмыстар атқарылды. Мәселен, Қазақстан аумағынан өтетін Орынбор (1934 жылдан), Ташкент (1934 жылдан), Рязань-Орал, Оңтүстік Орал, Омбы және теміржолдары өздерінің тасымалдау қабілеттерін айтарлықтай күшейтті, жол шаруашылығын жақсартты, тасымал тіркемелерін көбейтті. Республиканың көне магистралі Орынбор-Ташкент толығымен қайта құрылды: жолдың үстінгі құрылымы күшейтілді, станса қызметі дұрыс жолға қойылды. Омбы-Челябинск жолында, Есілкөл-Макушино учаскесін қоса алтанда, екі қатар жолдар салынды, автоблокировка жасалынды, топырақ төсемі жаксартылды, қуатты «ФД» паровоздары іске қосыла бастады.
Түркістан-Сібір магистралінде жүзете асырған жаңа өзгерістер сол жылдардағы Қазақстан теміржол қатынасын дамытудың жарқын мысалы болып табылады. Жолдың техникалық денгейін көтеруге, паровоз және вагон деполарын, электр стансаларын салуға, жылжымалы тіркеме мен станса жабдықтарын алуға, тұрғын үй және қызмет көрсету гимараттарын салуға, стансаларды көркейтуге және тағы басқаларға 1931 жылдан 1939 жылға дейін 206 млн сомнан артық қаржы бөлінді (сметалық батамен). Жолдың жалпы ұзындығы (негізгі жол мен стансаға кіру жолдары) 225 шақырымға арттырылды. Бүл ішінара I Алматы-II Алматы және Шымкент-Леңгір тармақтарын салу мен тұрақты пайдалануға берілуінің есебінен, сондай-ақ стансаға кіру жолдарын ұлғайтудың арқасында іске асты. 1931 жылы Түрксібте бар-жоғы үш негізгі паровоз депосы болса, 1938 жылға қарай осындай тағы да алты депо жұмыс істеді. Соның нәтижесінде жолға түсетін жүк тасымалы ауыртпалығы орта есеппен 2,7 есеге қысқарды. Сонымен қатар жолшыбай аялдайтын паровоз деполары салынып, олардың саны 4-тен 7-ге жетті. 1933 жылға дейін жолда іс жүзінде вагон деполары мен шеберханалар болған жоқ. 1938 жылға қарай үш вагон депосы, екі вагон жөндеу пункті және бір тораптық маңызы бар вагон дөңгелектерін жөндеу шеберханасы салынды. Паровоз және вагон деполары мен шеберханаларының электрмоторлы стансалық жабдықтарының қуаттылығы 11,2 есе артты, жол бойынан 27 электр стансасы салынды. 1931-1937 жылдары паровоз парктері екі есе көбейді. Онда сапалық өзгерістер жүзеге асырылды: неғұрлым қуатты паровоздар келді, жүк тиеп-түсіретін вагон паркі жартылай автоматты тежегішпен жабдықталды, вагондарды автоматты тіркеу тетіктері іске қосылды, жолаушы вагондарының паркі 16%-ға көбейді.
Жаңа жол желілерін салу, оларды техникалық жабдықтау, теміржолдың өткізу қабілетінің артуы — осының бәрі Қазақстан темір жол қатынасы жүк айналымының 1928 жылғы 2,9 млн тоннадан 1937 жылы 8,8 млн тоннаға жетіп, шұғыл көтерілуіне қол жеткізді. Сөйтіп Қазақстан теміржолдарының жүк айналымы бірінші бесжылдықта 3 есе, ал екінші бесжылдыкқта 2,7 еседен астамға көтерілді, 1928-1937 жылдары барлығы 6,6 есе артты. Әсіресе өнеркәсіп өнімдерін тасымалдау шұғыл өсті. 1937 жылы тас көмір мен кокс 1928 жылмен салыстырғанда 38,6 есе, минералды және құрылыс материалдары 13,9 есе, рудалар 1929 жылмен салыстырғанда 47,2 есе көбейді. Қазақстан теміржол қатынасы жүк айналымында жетекші орынды, бірінші бесжылдықтағыдай, Түркістан-Сібір және Омбы теміржолдары иеленді, олардың үлес салмағы республикадағы бүкіл жүк айналымының 70%-ына жетті. Екінші бесжылдықта Омбы теміржолының үлесі айтарлықтай артып, 1937 жылы 41% болды. Республика теміржолдары жүк айналымындағы Түрксібтің үлесі 1937 жылы 28,9%-ды құрады. Басқа теміржол желілерінің Қазақстан теміржол қатынасы жүк айналымындағы үлес салмағының аз болуы себепті (1937 жылы Орынбор теміржолы — 12,9%, Ташкент теміржолы — 6,8, Рязань-Орал темір жолы — 4,2, Томск темір жолы — 2,9, Онтүстік Орал теміржолы — 26,4%) жүкті тасымалдап әкелу жағынан Түркістан-Сібір теміржолы басым түсті. 1937 жылы оның үлес салмағы 37,7%, Омбы теміржолыныкі - 29% болды. Жүк жөнелту жөнінен Омбы теміржолының үлесі жоғары еді. 1937 жылы ол 52%-ға жетті. Түрксібтің жүк тасымал жұмысы құрылымында транзит жүк (35%) пен сырттан әкелінетін жүк (33%) мөлшері басым болды. Жергілікті тасымал және сыртқа тасу бойынша үлес салмағы көп болған жоқ. 1931-1937 жылдары Сібірден Орта Азияға 2 млн тоннаға жуық астық әкелінді, ағаш тасымалы 100 мың тоннадан 991 мың тоннаға, көмір — 9 мыңнан 809 мың тоннаға, мұнай өнімдері 73 мың тоннадан 565 мың тоннаға көбейді. 1933 жылдан Бакуден Сібірге келетін мұнай Түрксіб арқылы өтті: Красноводскіге теңізбен, одан кейін теміржолмен жеткізілді. Түрксіб арқылы жалпы жүк көлемінің 65%-ын құраған ағаш, тас көмір және мұнай өнімдерінен басқа, Қазақстан мен Қырғызстанға жыл сайын 25-тен 40 мың тоннаға дейін машиналар, рудалардың, қара металдың, жеңіл өнеркәсіп өнімдерінін көп мөлшері тасылды. Ал сыртқа негізінен астық, құс, көкөніс, жеміс-жидек, мақта, қант және сексеуіл жөнелтілді. Қазақстанда көлік қатынасының басқа түрлері жетімсіз болуына орай, жолаушы тасудың басым бөлігін теміржол атқарды. Тек 1937 жылы ғана республика теміржолдарының жолаушы тасымалдау айналымы 6,7 млн адамнан асты, оның 5,1 млн-нан астамы Түркістан-Сібір және Омбы теміржолдарының үлесіне тиді. Республика теміржолдарының жолаушы тасымалдау айналымындағы Түрксібтін үлесі 1937 жылы 41,0%-ға, ал Омбыныкі 35,1%-ға жетті.
1940 жылы Қазақстан теміржолдарының жүк айналымы (жөнелту бойынша) 15,5 млн тоннадан асып, 1928 жылмен салыстырғанда 11 есе өсті; оның ішінде: тас көмір мен кокс -6075 мын т (1928 жылғы 10,0 мың тоннанын орнына), кен — 643 мың т (1932 жылғы 23,1 мың тоннаның орнына); астық — 1451 мың т (1928 жылғы 602,0 мың тоннаның орнына), құрылыс минерал материалдары - 4318 мың т (1928 жылғы 135,0 мың тоннаның орнына, яғни 30 есеге жуық) болды. Қазақстан теміржолының жүк айналымы құрылымында (жөнелту бойынша): тас көмір (1928 жылғы 0,7%-дың орнына 1940 жылы 39,1%),түсті металлургия (кен - 1932 жылғы 0,5%-дың орнына 4,1 %), мұнай өнеркәсібі өнімдері (0,5%), сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдері мен шикізаттар, әсіресе астық (9,4%) және басқалар жетекші орын алды. Осының бәрі Орталыққа және елдің басқа аймақтарына олардың өнеркәсібін отынмен, шикізатпен, ал тұрғындарын тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету үшін жіберіліп отырды..
Индустрияландырудағы даму
Индустрияландыру жағдайында Қазақстанда көлік катынасынын су жолы, автокөлік, әуе жолы т.б. тәрізді басқа да түрлері біршама дамыды. Бұл жылдары бұрыннан бар су жолдарын пайдалануды кеңейту және жаңаларын игеру жұмыстары жалғасын тапты. Орал және Іле өзендері мен Балқаш көлінде жаңа кеме қатынастары іске қосылды, Ертіс пен Сырдариядағы, Зайсан көлі мен Каспий және Арал теңіздеріндегі кеме қатынастары дамытылды. Ертіс өзені мен Зайсан көлі су жолының ірі күре тамырына айналды. 1932 жылы, осы су жолын қамтитын Батыс Сібір кеме қатынасы шаруашылығының негізінде екі кеме қатынасы шаруашылығы құрылды, олар: құрамына Ермак айлатынан Павлодар облысындағы Орал төбеге дейінгі учаске кіретін Төменгі Ертіс (орталығы Омбы қаласында) және Ермак айларынан Зайсандағы Тополев мүйісіне дейінгі аралықта қызмет көрсететін Жоғарғы Ертіс (басқармасы Семей қаласында) кеме қатынасы шаруашылықтары. 1934 жылы Жоғарғы Ертіс кеме қатынасы шаруашылығының қызмет көрсететін аумағы Павлодарға және Қара Ертіспен жоғары өрлей отырып, Қытаймен шекараға дейін жеткізілді. 1931 жылы құрылған Орал кеме қатынасы шаруашылығы Гурьевтен Орынборға дейінгі өзен жолына, Астрахан - Гурьев және Гурьев - Жилая Коса - Прорва теңіз жолына, барлығы 2239 шақырым аралыққа қызмет көрсетті. Кеме жүзетін өзендердің арнасын тазарту, су табанын тереңдету және басқа жұмыстар жүргізілді, гидротехникалық құрылыстар салынды. Нәтижесінде, Қазақстан су жолдарының пайдаланылу ауқымы 2 еседен артық өсті.
Су қатынасы көліктерінің техникалық құралдары қалпына келтірілді және жаңартылды. XX тасырдың 30-жылдарының соңына қарай Қазақстанда жалпы қуаты 16 952 ат күшіне жететін, жүк көтергіштігі 68,0 мың тонна болатын жүк-жолаушы тасымалдау, сонымен қатар буксир кемелері болды. 1928 жылмен салыстырғанда жүк-жолаушы тасымалдау кемелерінің саны 2 есеге, буксир флоты 6 есеге артты, жалпы тонна есебімен салмағы 4,4 есе өсті.
Алайда Қазақстандағы өзен флоты ескірген және тозығы жеткен кемелермен жабдықталған еді, олардың жүзу аралығындағы жөнделу сапасы төмен болып қала берді; мұның себебі жөндеу материалдарының жетіспеушілігі, арнайы кеме қоятын шығанақтардың дұрыс жабдықталмауы, шеберханалардың материалдық-техникалық базасының әлсіздігі; еңбек өнімділігінің төмендігі т.б. болды. Кеменің суға бататын бөлігі өзен табанына тым жақын келді, қажетті мөлшерден 0,2-0,3 м асып кетті. Осының салдарынан көптеген кемелер жаз ортасында-ақ қантарулы тұрды. Бұдан кемелер жылдамдығының баяулауы, отынның артық шығындалуы, тасылатын жүктің өзіндік құнының артуы т.б. қиыншылықтар туындады. Осыған байланысты, республиканың су қатынасын түбірімен жақсарту бағытында істелетін қыруар жұмыстар күтіп тұрды.
Артта қалған қатынас көліктерінің бірі автоколіктердің қанағаттанғысыз жағдайын жол құрылысының төмен деңгейімен, сондай-ақ республикадағы автопарктердің нашар жабдықталуымен түсіндіруге болады. Қазақстанның есепке алынған автомобиль және күш көлігі жолдары торабының ішінде, оның 1933 жылы 1 қаңтарда тек 0,6%-ы ғана асфальт төселген болса, 0,8%-ы тас төселіп тегістелген, 98,6%-ы табиғи жол еді. Кейінгі жылдары жол қиыншылығынан құтылу және республиканың автокөлік қатынасын дамыту іс-шараларына байланысты ауқымды жұмыстар атқарылды. Қазақстан бірқатар жол құрылысы техникалары мен механизмдерін алды, олардың саны 1933 жылғы 46-дан 1941 жылы 1152-ге жетті.
Бұл техника Қазақстандағы жол қиындықтарын шешуге септігін тигізетін үлкен күшке айналды. Ол бұрыннан бар жолдарды жөндеуден өткізу мен жаңаларын салуда кеңінен пайдаланылды. Алайда материалдар мен құрал-саймандардың жеткіліксіздігінен, маман жұмысшы күшінің аздығынан, жұмысты механикаландыру деңгейінін төмендігінен т.б. себептерден жол құрылысы жоспары орындалмай жатты. 1928-1932 жылдары бүған бөлінген қаржының тек 46%-ы ғана игерілді, жоспарланған жол көлемінің 21%-ы ғана салынды. Жаңадан салынған жолдың 75,6%-ы тас төселген жол үлесіне тиді. Негізінен Түрксібке кіретін (жақын келетін) жолдар салу қолға алынғанымен, алайда 1933 жылға дейін олардың бір де біреуі толық аяқталмады.
Екінші бесжылдықта жол құрылысы техникасымен жабдықтаудың жақсаруына және күрделі қаржы мөлшерінің көбейюіне орай, жол құрылысы ауқымы біршама кеңейді. Соның арқасында, 30-жылдардың орта шенінде Қазақстандағы автокүш көлігі жолының жалпы ұзындығы 100 мың шақырымнан асты, мұның 97,3%-ы табиғи жол болса, тас төселгені — небары 2,1%-ын, асфальт жол тек 0,6%-ын ғана құрады. Сөйтіп, екінші бесжылдықтың соңына қарай да жол қиындығы Қазақстандағы көкейкесті мәселенің бірі болып қала берді.
Республиканың автопарктері көбейді. Автокөлікті басқару мен пайдаланудың формалары мен әдіс-тәсілдері жетілдірілді, оның барлық жүйелері мен мекемелерінде жоспарлы жұмыс түрі, автокөліктерді жөндеу және техникалық қызмет көрсетудің жоспарлы-ескерту жүйесі енгізілді. 1927 жылы Алматыда, Қазақстандағы бүкіл автокөлік тасымалы жұмыстарын бір орталыққа шоғырландырған «Автотранспорт» акционерлік қоғамы құрылды. 218 автокөлігі бар, 12 бағытта автокөлік қатынасы қызметін көрсететін бұл қоғам 1929 жылы ЖКХК Одақ көлік мекемесінің қарауына берілді.
Жүк және жолаушылар тасу қызметінің ауқымы кеңейді, ол ауылдық жерлерді де қамти бастады. 30-жылдардың бас кезінде, шалғайдағы дайындаушы пункттерден астықтасу, астықты дайындау орнына («Заготзерно») жеткізу және ауыл-село тұрғындарына сауда қызметін көрсету мақсатында, тұтынушылар кооперацияларының Қазақ өлкелік одағы («Казкрайсоюз») жүйелерінде автокөлік шаруашылықтары құрыла бастады. Қазақ өлкелік одағының автопаркінде республикада сол кез үшін ең ірі — жүккөтергіштігі 1190 тонна 518 жылжымалы тіркеме болды. 1928 – 1933 жылдары Қазақстанның автокөлік паркі 10 еседен аса көбейді, ал жүк машиналары паркі 24,3 есе өсті. Бұдан кейінгі жылдары автокөлік санының осу қарқыны, әсіресе колхоз, совхоз, МТС-тердің дамуына байланысты, айтарлықтай артты. 1933 жылдың 1 шілдесінде республиканың барлық автопарктерінің 28%-ы ауыл шаруашылығы саласына қызмет етті. Әйткенмен де Қазақстанның автокөлік қызметі халық шаруашылығының жүк тасымалдау саласындағы өсіп келе жатқан сұранысын қанағаттандыра алмады. Автокөлік шаруашылығы әлсіз, тым шағын болды, республиканың автопарктері ұсақ шаруашылықтарға бөлініп, шашырап жатты. Мәселен, 1932 жылы Қазақстанда 5-ке дейін машинасы бар 615 шаруашылық жұмыс істеді. Тек бір шаруашылық қана 100 машинаға иелік етті. 1937 жылғы 20 мың автомашинаның орнына 1941 жылға қарай 30 мыңнан аса автомашина болды. Бірақ бәрібір бұл аздық етті: бір шаруашылыққа орта есеппен үштен сәл ғана көбірек жылжымалы тіркемеден келді.
Автокөлік қызметінің техникалық-жөндеу базасы қосалқы бөлшектердің жетіспеушілігі салдарынан автокөлік шаруашылықтарының қажеттіліктерінің тек 20%-ын ғана қамтамасыз ете алды, ал күрделі жөндеуден өтуі тиіс болған автокөлік моторлары, республикада өзіндік база болмағандықтан, Мәскеуге, Ленинградқа, Харьковке және елдің басқа қалаларына жіберіліп отырды. Автомашина гараждары жетпегендіктен, әрбір төртінші машина ашық далада тұрды. Жолдың сапасыздығы автомашиналарды қалыпты пайдаланылу мерзіміне және үздіксіз жүк тасымалын уақтылы қамтамасыз етуге кері әсерін тигізді.
Бірақ қалай болғанмен де XX ғасырдың 30-жылдарындағы автокөлік қатынасы қалыптасу кезеңін бастан кешірді деп айтуға болады.
XX ғасырдың 30-жылдарының басында республикада әуе көлігі қатынасы дами бастады. 1930 жылы КСРО Азаматтық әуе флотының Қазақ басқармасы ұйымдастырылды. Басқарманың материалдық-техникалық базасын жасау үшін арнайы қаржы бөлінді. 1930 жылы Алматы қаласында әуежай ашылды, отандық жана ұшақтар пайда болды, Алматы мен Фрунзе, Ташкент, Жаркент, Семей аралығында үздіксіз әуе жол қатынасы ашылды. Сондай-ақ Мәскеу — Ташкент бағыты бойынша Қызылорда мен Ақтөбе арқылы ұшу жүзеге асырылды. Әуе жолы торабы жылдан-жылға ұлғая отырып, 1937 жылға қарай оның жалпы ұзындығы 3 есеге жуық өсті. Қазақстанның әуе жолы көлігін дамытуға екінші бесжылдықта 27 млн сом бөлінді. 3 әуежай, 17 — екінші санатты, 37 — үшінші санатты аэростанса, 175 аялдама аланын, 4 жөндеу шеберханасын (Алматы, Семей, Ақмола, Ақтөбеде) және Қазақстанның әуе көлігі жүйесі үшін кадрлар дайындайтын бір авиатехникум құрылысын салу белгіленді.
1933 жылы Азаматтық әуе флотының Қазақ басқармасы қайта құрылды: екі дербес басқарма - Оңтүстік Қазақстан (орталығы Алматыда болды) және Солтүстік Қазақстан (орталығы Ақмолада болды) басқармалары жұмыс істеді. Мәскеу — Ташкент, Алматы — Балқаш — Карағанды, Алматы — Жаркент, Ақмола — Атбасар — Қостанай, Жосалы — Қарсақбай, Арал теңізі — Мойнақ, Семей — Өскемен — Алтай бағыттары ең ірі әуе жолдары санатына кірді.
Одақтық және республикалық маңызға ие әуе жолдарынан басқа, жекелеген экономикалық аудандар мен ірі елді мекендерді теміржол, өзен тораптарыметі және облыс орталықтарымен байланыстыратын жергілікті әуе жолы қатынасы жасалды. Алғашқы әуе қатынасы жолдары Солтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарында 1933 жылы пайда болды, ал 1934 жылы Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында олар 36 аудан мен ірі елді мекендерді байланыстырды. Ұшақтар зауыттарға, фабрикаларға, комбинаттарға және басқа да өнеркәсіп мекемелері мен жаңа құрылыстарға жедел жүктер мен қосалқы бөлшектерді жеткізіп тұрды. Республиканың алыс аудандарына ұшқыштар медициналық керек-жарақтар мен дәрі-дәрмектер, жеміс-жидек пен көкөністер, әр алуан тауарлар тасыды, жолаушылар және пошта тасымалдаумен айналысты. Әуе флоты шалғай аудандармен және жол қатынасы қиын елді мекендермен байланыс орнатуда үлкен рөл атқарды. Жоғары жылдамдығы, сондай-ақ республиканың жол қатынасы қиын таулы, шөлейтті, жартылай шөлейтті аудандарына бару мүмкіндігі әуе көлігінің ерекше тиімділігін айқындап берді.
Қазақстанның азаматтық авиациясы ауыл шаруашылық зиянкестерімен күресте ауқымды жұмыстар атқарды, колхоздар мен совхоздарға егін шығымдылығын арттыруда белсенді көмек көрсетті. 1931 жылы арнаулы ауыл шаруашылық авиациясы құрылды, ал 1932 жылы мақта өсімдігі зиянкестерімен күрес жөніндегі жұмыстар қолға алынды. 1928-1933 жылдар ішінде 166 мың га аумақтағы ауыл шаруашылық зиянкестері жойылды. Одан кейінгі жылдары шегірткеге қарсы және ауыл шаруашылық зиянкестерімен күрес жөніндегі басқа да жұмыстар бұрынғыдан да күшті қарқынмен жүргізілді.
1930 жылдары Азаматтық әуе флоты құрамында санитарлық авиация дами бастады. Бұл игі іс 1925 жылы санитарлық ұшақтар жасау үшін қаржы жинау жөнінде ұсыныс енгізген Қызыл крест және Қызыл жарты ай қоғамдарының ленинградтық басқармасы қолдауының нәтижесінде жасалды. Санитарлық авиация паркінде П-5 амфибия ұшақтары болды. Санитарлық авиация Қазақстанда, республиканың оңтүстік шекарасынан Сібірге дейін, әсіресе оңтүстіктегі мақталы және күрішті аудандардағы көлтабандарда өте тез көбейетін безгек масасының личинкаларын жоюға байланысты көп жұмыс атқарды. 1932 жылдан бастап Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында және Алматы облысының Қаратал күрішті ауданында ұшақтар химиялық дәрі себуде (көлтабандарға) кеңінен пайдаланылды, соның нәтижесінде осы аудандардын бәрі дерлік қысқа мерзім ішінде безгек ауруынан қауіпсіздендірілді. Оның үстіне, санитарлық ұшақтар ауырған адамдарға дәрігерлер мен дәрі-дәрмектер жеткізді, науқастарды ауруханаларға тасыды.
Сөйтіп КСРО-ны индустрияландыру жағдайында Қазақстанның жол қатынастарын дамыту жөнінен айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді, әсіресе жаңа теміржол құрылыстарын салу мен халық шаруашылығы жүктерін және жолаушыларды тасымалдау істері көзге көрінерліктей ілгері басты. Солай бола тұрса да, 1940 жылы ұлан-байтақ жері бар Қазақстанда өз заманына лайықты жол қатынастарымен қамтамасыз етілу жөнінен елеулі қиындықтар да орын алды.
Ең алдымен, бұл Кеңес Одағының басқа аймақтарымен сенімді көлік байланысын қамтамасыз ету үшін жолдардың жеткіліксіз болуына қатысты, мұны бір қатарлы ғана магистральдық желілердін, түйіскен тораптар мен тұйық жолдардың көптігі салдарынан Қазақстан теміржолының өткізу қабілетінің төмен болуымен түсіндіруге болады.
Екіншіден, Қазақстандағы теміржол және басқа көлік түрлері жылжымалы тіркемемен, станоктармен, рельстермен және барлық жабдықтармен дерлік сырттан, Орталық пен басқа да аймақтарда өндірілген құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілді.
Үшіншіден, Қазақстанның бұрынғы және жаңа теміржол желілері республикаішілік байланыстарды күшейту үшін ғана емес, ең бастысы республиканы Ресейдің орталығымен, Оралмен, Поволжьемен, Сібірмен және Орта Азиямен сыртқы экономикалық байланыстарын қамтамасыз ету мақсатында салынды. Осы себептен Шығыс аймақ Солтүстік, Орталық және Батыс аймақтарға тікелей шыға алмады. Бұл аймақтарға шығу Оңтүстіктен Семей арқылы, одан әрі Сібір аумағы: Новосібір, Омбы арқылы, бұлардан соң Петропавл арқылы жүзеге асырылды. Мұндай айналма жол 1953 жылға дейін — Трансқазақ магистралінің (Петропавлдан Шуға дейін) соңғы учаскесі болып табылатын Мойынғы-Шу желісі салынғанға дейін сақталды.
Төртіншіден, шойын жолдармен қамтамасыз етілуі жағынан, Казақстанның басқа республикалармен салыстырғандағы жалпы артта қалушылығы да кері әсерін тигізді. 1940 жылы Қазақстан теміржолының жиілігі мынадай болды: 1 мың шаршы шақырымға бар болғаны 2,39 шақырым шойын жолдан келді. Одақ бойынша бұл корсеткіш 4,80 шақырым болды, яғни Қазақстан КСРО бойынша орташа көрсеткіштен 2,6 еседен көбірек артта қалды..
Бесіншіден, көлік қатынасының басқа түрлерінің соғыстан кейінгі жылдарды қоса алғанда өте-мөте артта қалуы, жүк және жолаушы тасымалы флотының жеткіліксіздігі, су жолдары айлақтарының әлсіздігі, автокөлік шаруашылықтары мен жолдардың жетіспеушілігі, әсіресе азаматтық авиацияның нашар дамуы республикадағы жолаушы және халық шаруашылығы тасымалының өсуіне кедергі келтірді. Қазақстан, өзінің 2711,1 мың шаршы шақырымдық орасан зор аумағына қарамастан, 1940 жылы 1,1 мың шақырым ғана тас төселген автокөлік жолымен Тәжікстан (0,9 мың шақырым) мен Түркіменстаннан (0,5 мың шақырым) ғана озып, Кеңес Одағы бойынша, Молдавиямен бірге 13 және 14-орынды иеленді..
Алайда осы және басқа кемшіліктеріне қарамастан, Қазақстанның көлік қатынасы қызметі оның Кеңес Одағының басқа аймақтарымен байланысының материалдық тірегі ретіндегі рөлін атқарып қана қойған жоқ, оның үстіне республиканың өз ішіндегі облыстар, қалалар мен ауыл-селолар, өнеркәсіп орталықтары мен ауыл-село шаруашылықтары арасындағы байланысын жақсартуға да үлкен көмегін тигізді. Сонымен қатар көлік қатынасы индустриялық еңбектің жетекші салаларының бірі бола отырып, сондай-ақ ұлттық жұмысшы табын және инженерлік-техникалық интеллигенцияны қалыптастырудың ірі экономикалық негізін қалады.
Дереккөздер
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4 ISBN 978-601-282-026-3
Дереккөздер
- Социалистическое строительство Казахской ССР за 20 лет, 4-6.
- VII Всеказахстанская конференция ВКП(б). Стенограф, отчет. А.-А., 1930, 318-332, 373-380-6.
- Халык шаруашылыгы Орталык мемлекеттік мұрагаты, 1884-к., 80-т., 312-іс, 4-п.
- Бұл желі уақытша пайдалануға кезең-кезеңімен берілді: 1920 жылы 1 қарашада — 23 шақырым, 1921 жылы 1 тамызда — 123 шақырым, 1992 жылы 1 шілдеде — 133 шақырым (Көкшетау ст.), ал Петропавлдан Бурабай шипажайына дейінгі жол толығымен 1925 жылы 15 қыркүйекте пайдалануға берілді. Қараңыз: Сонда.
- Жетісу теміржолы (Арыс - Пішпек - Фрунзе) 1114 жылы салына бастаган, 1917 жылы жол Бурное стансасына дейін тартылды. Жолдың қалған бөлігі Кеңес үкіметі кезінде салынды (1924 жылғы қыркүйекте). Жетісу теміржолымен бір мезгілде революцияға дейін Новосибирскіден Барнауыл арқылы Семейге Алтай теміржолы (1914-1915) тартыла бастаған еді. Караныз: Асылбеков М.Х. Развитие железных дорог Казахстана в конце XIX - начале XX веков// Казахстан в канун Октября. А.-А., 1969, 196— 202-6.
- Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам (1917—1967 жж.). Т. 1, 361-6.
- Туркеста-Сибирская магистраль (Сб. статей). М., 1929, 282-6.
- РКФСР 5(алык шаруашылығынын мемлекеттік мұрагаты, 7578-к., 1-т., 10—11-п; 3-іс, 67-п; 11-іс, 77-81-п.; 11-іс, 77-81-п. және баскалар.
- Островский 3. Турксиб. М., 1930, 21-6.; Дахшлейгер Г.Ф. Турксиб – первенец социалистической индустриализации: (Очерки истории постройки Турксиба). А.-А., 1953, 43-48-6.
- Асылбеков М.Х. Турар Рыскулов и М.Тынышпаев на Турксибе // Отан тарихы, 2000, № 1-2, 114-6.
- Сонда, 115-6.
- Сонда, 116-6.
- Сонда, 117-6.
- Островский З.Г. Великая магистраль. (О делах и людях Турксиба). М. — Л., 1930, 26-32-6.; История индустриализации Казахской ССР. Документы и материалы. Т. 1, 240-242-6.
- Социалистическое строительство Казахской ССР за 20 лет. А.-А., 1940, 134-135-6.
- Народное хозяйство Казахстана за 40 лет. Стат. сб. А.-А., 1960, 221-6.
- Транспорт и связь СССР. Стат. сб. М., 1972, 246-6.
- Гаяиев А. К этнодемографической характеристике Казахской АССР (по материалам переписи в 1926 г.). Изв. АН КазССР. Сер. обществ, наук. 1978. №4, 42-48-6.
- Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 г. КазССР. М., 1962, 11-6.
- Социологическое строительство Казахской АССР, 314-6.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Myna makalany ne bolimin Tүrksib degenmen biriktiruge usynylgan Temirzhol kurylysy Tүrksib orasan zor aumakty alyp zhatkan zhәne katynas zholdar toraby nashar damygan Қazakstan үshin kolik katynastaryn damytu mәselesi ajryksha manyzdy edi Respublikanyn tүsti metallurgiya komir zhәne munaj onerkәsibi salalaryn kuru mәselesi Қaragandy komir alabynyn Balkashtagy mys korytu zauytynyn Shymkenttegi korgasyn zauytynyn Ridderdegi myrysh zauytynyn zhәne baska da iri kәsiporyndar kurylysy men olardy damytu munajly Batys audandardy igeru kolik katynastaryna ajtarlyktaj tәueldi boldy Bul pajymdaular Bүkilkazakstandyk VII partiya konferenciyasynda 1930 zhyl 30 mamyr 6 mausym zhasalgan bayandamada korinis tapty Onda bylaj delindi Eger kolik katynasy Kenes Odagynda sheshushi mәnge ie bolyp otyrgan bolsa onda negizinen alganda aralyk kolik zholy retindegi Tashkent temirzholynan ozge Tүrksibke dejin eshtene bolmagan Қazakstan zhagdajynda temirzhol kurylysynyn manyzy ajryksha zor bolmak ojtkeni ol Odaktyn ortalyk audandaryn Қazakstannyn zhana mүlde ayak baspagan tumsa birak sonymen birge baj audandarymen bajlanystyrady VII partiya konferenciyasy birinshi beszhyldyktyn negizgi korsetkishterin bekitti Respublikanyn auyl sharuashylygyn damytuga zher sulandyrusyzdy kospaganda 2 mlrd som onerkәsipke 1223 mln som kolik katynasyna 1231 mln som bajlanyska 64 746 mln som bolindi Osydan korinip turganyndaj birinshi beszhyldykta kolik katynasyn damytuga ajryksha mәn berildi sondyktan da ogan tipti onerkәsipti damytuga Қaraganda da birshama kobirek karzhy bolindi Қazakstanda beszhyldyk ishinde 2633 km ken tabandy temirzhol magistralin salu belgilendi Negizgi bagyttar Burabaj Akmola Қaragandy Orsk Aktobe Shymkent Tashkent Ridder Rubcovka Қoskudyk tarmagy Tүrksib Alajda zhana temirzhol kurylysynyn beszhyldyk zhospary tolyk oryndalgan zhok kejbir bastalgan temirzhol zhelileri Rubcovka Ridder Shymkent Tashkent t b uakytsha toktatyldy Әjtse de Қazak respublikasynyn temirzhol kolik katynasynyn damuy birinshi beszhyldykta ajtarlyktaj tabysty boldy bul zhetistik en bastysy eki temirzhol kurylysynan Tүrkistan Sibir magistrali men Burabaj Akmola Қaragandy zhelisinen korinis tapty Petropavl Kokshetau Burabaj shipazhajy temirzhol zhelisi ayaktalyp Omby temirzholy 1927 zhyldyn 2 kazanynda pajdalanuga berildi Birinshi beszhyldyk kezinde aldymen Burabaj Akmola kejinirek Akmola Қaragandy zhelileri salyndy Petropavl Kokshetau Akmola zhelisi Soltүstik Қazakstannyn astykty audandaryna kyzmet etti zhәne negizinen auyl sharuashylygy үshin manyzdy boldy Ony Қaragandyga dejin zhetkizgen son Ortalyk Қazakstanga da kyzmet korsete bastady komir metallurgiya magistraline ajnalyp үlken onerkәsiptik mәnge ie boldy Қaragandy temirzhol zhelisi respublikanyn industriya ozegine barar zholdyn kilti ispetti boldy Temirzhol zhelisi salyngannan kejin birden ak Қaragandy oblysy ujymdastyryldy nauryz 1932 zhyl Akmola Қargaly zhelisi salynganga dejin 1939 1943 zhyldar Қaragandy temirzhol zhelisi Қaragandy komir alabyn Oral metallurgiyalyk onerkәsibimen bajlanystyrgan asa manyzdy temirzholga ajnaldy Onyn үstine temirzhol zhelisi bүkil Ortalyk Қazakstannyn industriyalyk damuyna serpin berdi Tүrkistan Sibir temirzholy tek Қazakstanda gana emes bүkil Kenester Odagy aumagyndagy asa iri kurylys sanatyna endi BK b P OK 1926 zhyly 25 karashada kabyldaan kaulysynda Sibir men Orta Aziyany zhәne Dneprdegi elektr stansasyn Dneprostroj zhalgastyratyn Zhetisu temirzholynyn kurylysyn bүkilodaktyk mәni bar barlyk zhumystardyn ishindegi kezek kүttirmejtinine zhatkyzylsyn dep korsetti RKFSR Halyk Komissarlary Kenesinin Zhetisu temirzhol magistralinin kurylysy turaly mәsele bojynsha kaulysynda da 28 akpan 1927 zhyl onyn Orta Aziya Қazakstan zhәne Sibirdin sharuashylyk damuy zhәne bүkil Kenes Odagy үshin de asa zor mәni atap korsetildi Tүrksib Orta Aziyanyn makta osiretin audandaryn Sibir men Zhetisudyn arzan astygymen Sibirdin agashymen sondaj ak iri karamen zhabdyktaudy kamtamasyz etui tiis boldy al bul oz kezeginde makta egiletin zher aumagyn shugyl kenejtuge makta oniminin ozindik kunyn arzandatuga shet elderden әkelinetin makta molsherin kyskartuga sol arkyly Kenes Odagynyn syrtky saudasynyn balans belsendiligin kүshejtuge mүmkindik berdi Zhana zhol bugan dejin Orta Aziyaga RKFSR din europalyk boliginen tasyp әkelingen astyk pen agash materialdardy eksportka zhәne baska kazhettikterge pajdalanuga mүmkindik berdi Tүrksib Sibirdin auyl sharuashylyk onimderin astyk agash zhәne baskalar Orta Aziya bazaryna shygaruga sondaj ak Қazakstannan Sibirge azyk tүlik tasymaldauga sol arkyly Sibirdin ekonomikalyk damuyn zhaksartuga zhol ashty Temirzhol Қazakstan men Қyrgyzstannyn negizgi ekonomikalyk audandary arkyly ote otyryp mundagy auyl sharuashylygy damuynyn kuatty faktoryna ajnaldy әsirese onerkәsipke kazhetti shikizat bere alatyn mal sharuashylygyn zhәne tau ken isin ilgeri bastyrdy Temirzhol Ile Ertis zhәne baska ozender arkyly kememen zhүzudi zhaksartty Tүrksib Batys Қytaj men Batys Mongoliyanyn shekarasyna ote zhakyn zherden otetindikten KSRO men bul elderdin tauar almasuyn ajtarlyktaj zhaksarta alatyn edi Tүrkistan Sibir temirzholynyn kurylysy arnauly baskarmaga zhүktelip onyn bastygy bolyp B C Shatov tagajyndaldy Zholdy eki zhaktan soltүstikte Semej zhagynan al ontүstikte Lugovoj stansasy zhagynan bastap saluga sheshim kabyldandy RKFSR Halkom Kenesi zhanynan Zhetisu temirzholyna Zhәrdem komiteti ujymdastyrylyp ogan kurylys zhumystaryn tabysty zhүrgizuge zhalpylaj ykpal etu mindeti zhүkteldi Komitet zhanynan tort sekciya kuryldy auyl sharuashylygy onerkәsip zhol katynasy sulandyru sekciyalary Komitet toragasy bolyp RKFSR Halyk Komissarlary Kenesi toragasynyn orynbasary T R Ryskulov bekitildi Zholdyn soltүstik boligindegi zher kazu zhumystary 1927 zhyly sәuir ajynda al zhol toseu 15 mausymda bastaldy 1927 zhyly 21 karashada uzak uakyttyk dajyndyktan kejin zhol toseu kurylystyn ontүstik boliginde de bastaldy Revolyuciyaga dejingi zertteuler nәtizhesi zholdyn kymbatka tүsetinin korsetken edi Sordyktan tehnikalyk ekonomikalyk algysharttarga negizdelgen zhana Zertteuler zhүrgizuge sheshim kabyldandy 1926 1927 zhyldar bojyna zhana zertteuler zhүrgizilip bul zhumys 1928 zhyldyn zhazyna dejin sozyldy Sonyn nәtizhesinde ajtarlyktaj karzhy kurylystyn 212 mln som zhalpy kunynan 35 mln som үnemdeletini belgili boldy Қymbatka tүsetin ajnalma Қordaj bagytynyn Lugovoj Frunze Almaty ornyna temirzhol zhelisin bagytymen zhүrgizuge sheshim kabyldandy Zholdyn soltүstik boliginde bagytynyn ornyna Balkash bagyty alyndy bul sheshim zholdyn uzyndygyn kyskartyp eleuli үnemdilikke kol zhetkizdi Tүrksib kurylysyna Zhәrdem komitetinin toragasy bolyp Turar Ryskulovtyn tagajyndaluy zhajdan zhaj emes edi Ol 1926 zhyldyn mausymynan RKFSR HKK Halyk Komissarlary Kenesi toragasynyn orynbasary bola zhүrip Қazakstan men Orta Aziyany Sibirmen zhalgastyratyn temirzhol kurylysy zhonindegi pikirtalas bastalgan kezden ak ony tezirek salu ideyasynyn belsendi zhaktaushysy әri koshbasshysy boldy RKFSR HKK nin 1927 zhyly 2 nauryzdagy Zhetisu temirzholyn salu mәselesi turaly kaulysynyn ozin Resej үkimeti 1927 zhyly 4 akpanda kurgan T Ryskulov toragalyk etken arnauly komissiya dajyndagan bolatyn Algashynda RKFSR HKK zhagyndagy Zhәrdem komitetinin kuramyna 18adam endi birak kop uzamaj onyn mүshelerinin sany 50 den asty Komitet zhumysyna onyn plenarlyk otyrystarynyn aralygynda T Ryskulov bastagan Toralka algashynda 9 odan son 11 adam zhetekshilik etti Ogan Қazakstannan KazAKSR Halkom Kenesinin toragasy N N Nurmakov kirdi Komitet kuramyna respublikalar zhәne ajmaktar halkomattary okilderinen ozge galymdar 8 professor zhәne mamandar inzhenerler ekonomister agronomdar zhәne baskalar endi T Ryskulov komitet kuramyn zhasaktauda ogan kәsibi sheberlerdi tartuga erekshe konil boldi Bul rette Zhetisu temirzholyn 1917 zhylga dejin de saluga katyskan Peterburg zhol katynasy inzhenerleri institutynyn tүlegi Uakytsha үkimettin Zhetisu oblysy bojynsha buryngy komissary zhәne Қokan avtonomiyasy үkimetinin basshysy bolgan Muhamedzhan Tynyshbaev turaly mәsele erekshe mәnge ie edi 1926 zhyly 18 zheltoksanda T Ryskulov Қyzylordaga bylaj dep zhedelhat zhiberedi HKK Nurmakovka koshirmesi krajkom Goloshekinge Inzhener Tynyshbaevty bilgir maman retinde Zhәrdem komitetinin zhәne ZhKHK Қurylys komitetinin kuramyna kosymsha engizudi shamalap otyrmyz Өz pikirinizdi habarlanyz Bugan Goloshekin Mәskeuge ZhKHK ke zholdagan zhedelhatynda Tynyshbaevty engizuge karsymyz dep zhauap beredi Әjtse de T Ryskulov 1927 zhyly kantarda Almatyga guberniyalyk atkaru komitetine M Tynyshbaevka zhedelhat zholdajdy Sizdi ZhKHK Zhetisu zholy kurylysy bojynsha HKK Komiteti zhәne ZhKHK kurylys komitetinin kuramyna engizemiz Mәskeude aldyn ala zhumys isteu kazhet Eger kelisseniz kashan shygatynynyzdy habarlanyz Nurmakovpen kelisildi Shynynda da M Tynyshbaev Tүrksib kurylysyn salu barysynda bilgir maman retinde kyruar enbek etti M Tynyshbaev esiminin tanyluyBul kezde M Tynyshbaev esimi keninen belgili әri shojyn zhol kurylysyn zhүrgizu men pajdalanuga beru zhoninen bilgir maman retinde keninen tanylgan bolatyn 1906 1914 zhyldary ol Ortaaziya temirzholy tarmagynda algashynda inzhener odan son salynyp zhatkan Ursatevsk Әndizhan temirzhol zhelisinin bastygy bas inzheneri al 1914 zhyly Arys Әulieata temirzhol kurylysynyn bas inzheneri kyzmetin atkardy Bul zholdyn 1926 zhyly Lugovoj stansasyna zhetip kurylysy ayaktaluyna zhәne Tүrksib temirzholy kurylysynyn bastaluyna bajlanysty Berezin Shatov Perelman sekildi zhol katynasynyn baska da kornekti inzhenerlerimen birge M Tynyshbaev osy iri zhol magistralin saluga shakyrylady Sojtip Tүrksibtegi kyruar enbegi turgysynan zhәne Ortalyk nemese Ryskulovtyk Zhәrdem komitetine mүsheligi ekinshi zhagynan M Tynyshbaevka ozinin ujymdastyrushylyk zhәne maman retindegi zor talantyn ashuyna urpak zhadynda oz halkynyn mүddesi men bolashagy үshin ayanbaj enbek etken үlken tulga retinde esimin kaldyruga tamasha mүmkindik tudyrdy T Ryskulovtyn usynysy bojynsha Zhәrdem komiteti magistral otetin audandardy keshendi zertteu korytyndylaryn zhinaktady zhәne olardyn әzirlegen usynystary 1927 zhyldyn 7 zheltoksanyndagy RKFSRHKK kaulysynyn negizine alyndy sondaj ak RKFSR halyk sharuashylygy zhәne әleumetgik mәdeni kurylys beszhyldyk zhosparynyn bakylau cifrlaryna arnauly tarau tүrinde engizildi M Tynyshbaev tek osy ekspediciyalarga gana emes bolashak Tүrkistan Sibir zholyn zertteu zhoninde Қazan tonkerisine dejin zhүrgizilgen baska da ekspediciyalaga belsene atsalysty atap ajtkanda 1906 zhyly Golembievskijdin 1913 zhyly Panfilovichtin 1914 zhyly Lenioniustyn al 1926 zhyly Saharovtyn zhәne 1927 zhyly songy ret Tүrksib ekspediciyalaryna katysty Osy ekspediciyalardyn barlyk usynystary Kenes okimeti tarapynan eskerildi zhәne Қazakstan bojynsha birinshi beszhyldyk zhosparyna engizildi Bul temirzhol bojyna zhakyn zhatkan audandarda mal zhәne egin sharuashylygyn damytu zhәne zhedeldetuge mol mүmkindik tutyzdy Etti sүtti iri kara zhәne kojdyn biyazy zhүndi zhartylaj biyazy zhүndi tukymdaryn osiruge makta tanabyn kobejtuge tehnikalyk dakyldardy onyn ishinde Ile ozeni angarynda kүrish Shu ozeni angarynda kant kyzylshasy men temeki osirudi kenejtuge erekshe mәn berildi Sonymen birge bul ajmaktarda onerkәsipti damytu zhәne zhol katynastaryn kenejtu әsirese kүmis korgasyn komir zhәne baska kenderdi igeru karastyryldy Osygan bajlanysty ajta ketu kerek Zhәrdem komiteti zhәne T Ryskulovty zheke ozi Balkash koli men onyn audandaryn keshendi zertteuge alty ekspediciya ujymdastyryp үlken komek korsetti Munyn manyzdy nәtizhelerinin biri 1928 zhyly koldin soltүstik zhagalauynan inzhener M P Rusakov zhetekshilik etken geologiyalyk ekspediciyanyn mystyn iri ken ornyn tabuy boldy Bul zhagdaj sol kezdin ozinde ak Balkash mys korytu zauyty kurylysynyn salynuyna zhol ashyp berdi T Ryskulov pen M Tynyshbaev Komitet zhumysy bojynsha magistral kurylysynyn tabysty zhүrgiziluine ykpal etken koptegen sheshimderdin kabyldanuyna zheke ozderi tikelej atsalysty Mysaly zholdyn ontүstik boligin Ile Alatauynyn biik silemderi Қordaj Kastek Shokpar asulary arkyly otkizudin bagyttaryn tandau mәselesi kop pikirtalas tudyrdy 1927 zhyldyn mamyr mausym ajlarynda T Ryskulov zholdyn ontүstik uchaskesinde arnajy issaparda bolyp tehnikalyk zertteuler korytyndylarymen tanysty zhәne Қordaj Shokpar bagytyndagy zhol bojymen zhүrip otti 16 mausymda ol Komitet toralkasynyn otyrysynda istin mәn zhajyn ashkan bayandamasyn zhasap onda barlyk nuskalarga tiyanakty taldau zhүrgizdi olardyn artykshylyktary men kemshilikterin salystyryp Shokpardyn kurylys merzimin ajtarlyktaj kyskartu bir zhylga esebinen karzhynyn үnemdelgenin zhәne zholdy pajdalanudy zhenildetken birkatar on sharalardy atap otti Қosymsha zertteuler men talkylaulardan kejin Zhәrdem komiteti Tүrkistan Sibir temirzholynyn ontүstik boligin Shokpar bagyty arkyly zhүrgizudin durystygyn mojyndady bul sheshimdi RKFSR үkimeti bekitti M Tynyshbaev osy nuska avtorlarynyn biri boldy Zhәrdem komiteti zhәne T Ryskulovtyn zheke ozi de magistraldin soltүstik boliginin Balkash nuskasyn Lenci nuskasyna karsy da zhaktady usynys berushilerdin katarynda M Tynyshbaev boldy Bul nuskadagy tүzu tartu bojynsha zhol 87 shakyrymga kyskardy 8 mln somga zhuyk karzhy үnemdeldi zhәne Balkash kolinin bajlygyn onerkәsiptik turgydan igeruge ken mүmkindikter tudyrdy T Ryskulov pen M Tynyshbaev magistral kurylysyn zhumys kүshimen zhergilikti enbek korlary esebinen kamtamasyz etuge kazaktardy kurylys zhәne temirzhol zhumysshylary kataryna tartuga olardy okytu arkyly temirzhol mamandaryn dajyndauga erekshe konil boldi Olardyn usynysy bojynsha zhumysshy kүshin Қazakstan nan tyskary zherlerden әkeluge shekteuler kojyldy Maman zhumysshylardy aldyn ala belgilengen molsherde gana әkelu karastyryldy Zhergilikti turgyndardy magistraldegi kurylys zhүmystaryna barynsha keninen tartu endigi zherde zhergilikti temirzhol proletariatyn zhasaktau mәselesinin principti tүrde kojyluy retinde dep korsetti T Ryskulov kurylys zhumystarynyn shygynyn kemituge nakty komek korsete alady sojtip Tүrkistan Sibir temirzholy kurylysyn tabysty zhүrgizuge ykpal etedi M Tynyshbaevtyn usynysymen magistral kurylysynyn zhumysyna Mәskeu Leningrad Tashkentte zhәne Kenes Odagynyn baska da iri kalalarynda okyp zhatkan kazak studentteri tartyldy Olar zhazgy demalys kezderinde zhumyska kirip praktikalyk tәzhiribe zhinaktady zhәne enbekaky aldy bul olardyn kopshiligi үshin үlken materialdyk komek boldy Tүrksibtin ontүstik boliginde gana Orta Aziya men Қazakstannyn zhogary oku oryndarynyn 100 den astam studenti zhumys istedi Tүrksib zhana kalyptasyp kele zhatkan Қazakstan zhumysshy taby ult kadrlarynyn әsirese kurylysshylar men temirzholshylardyn iri ustahanasyna ajnaldy 1927 1930 zhyldary magistral kurylysynda 20 mynnan 30 mynga dejin adam zhumys istedi olardyn ishinde kazaktar katary үzdiksiz osip otyrdy 1934 zhyldyn 1 kazanynda Қazakstan temirzholshylarynyn sany 56 6 myn adamnan asty olardyn zhartysyna zhuygy 25 3 myn yagni 44 7 zhanadan salynyp zhatkan Tүrkistan Sibir magistraline shogyrlandy Respublikada 18 mynnan astam kazak temirzholshy boldy olardyn 9 8 myny yagni 54 1 y Tүrksibte zhumys istedi Olardyn katarynan D Zh Omarov M T Қazybekov M Қaptagaev B Aspaev O Bajtulakov t b siyakty bedeldi basshylar men tanymal temirzholshylar shykty Sojtip T Ryskulovtyn zhәne ol baskargan Zhәrdem komitetinin әsirese onyn mүshesi M Tynyshbaevtyn Tүrksib kurylysyna ogan irgeles zhatkan audandardyn damuyna sondaj ak zhumysshy tabyn onyn ulttyk kadrlaryn kalyptastyruga koskan үlesi orasan zor boldy Sondyktan da BOA K zhәne RKFSR HKK Tүrkistan Sibir temirzholyn Tүrksib 1930 zhyldyn 1 mamyrynda ashu turaly kaulysynda RKFSR үkimeti zhanyndagy Halyk Komissarlary Kenesi toragasynyn orynbasary Ryskulov zholdastyn basshylygymen Tүrksib kurylysyna zhumys istegen Zhәrdem komiteti zhүrgizgen eleuli zhumystardy atap otti Kenes Odagy respublikalary Tүrksib kurylysynyn algashky kүnderinen bastap ak ogan kurylys materialdarymen tehnikamen zhәne kәsibi mamandangan zhumysshy kүshimen үlken zhәrdem korsetti 1927 zhyldyn algashky ajlarynyn ozinde ak Mәskeu Leningrad Harkov Dnepropetrovsk zhәne RKFSR men Ukrainanyn baska da iri onerkәsip ortalyktarynan kurylyska beton kuyushylar armaturashylar bajlanysshylar zhol toseushiler kelip zhatty Cherkasskiden ukrain zher kazushy zhumysshylary keldi ZhK HK kurylyska inzhenerler men tehnikter tobyn zhiberdi Leningradtyk inzhenerler men tehnikter Semej Almaty zhәne Mәskeu aralygynda turakty radiobajlanys ornatuga komektesti Ontүstik pen soltүstiktegi zhol toseushi kurylysshylar kalashyktary bir birine zhedel karkynmen zhakyndaj tүsti Қurylystyn algashky kezeninde soltүstikte 155 shakyrym keleside 185 shakyrym al 1929 zhyly kүnine orta eseppen 2 5 shakyrymnan barlygy 432 shakyrym zhol toseldi 1927 1929 zhyldary ontүstikte 506 shakyrym zhol toseldi zhәne 1930 zhyly 28 sәuirde soltүstik zhәne ontүstik zheliler Ajnabulak stansasynda tүjisti Zhanama kurylystar da zhedel karkynmen zhүrgizildi olardyn negurlym irilerinin katarynda Ertis Ile Ayagoz Shu Қaratal zhәne baska ozenderge salyngan kopirlerdi atauga bolady 1928 zhyly kysta Ertis ozeninin eki kylta tusynan 11 kүn ishinde uzyndygy 300 metrlik uakytsha agash tireuli kopir salyndy al 9 myn tekshe metr beton zhumsalgan uzyndygy 600 m turakty temir kopir 18 ajlyk үzdiksiz karkyndy zhumystyn nәtizhesinde 1929 zhyly 20 nauryzda pajdalanuga berildi Az gana uakyt ishinde Ile kopiri boj koterdi Eki zhaktan tartylgan zhol tүjiskenge dejin yagni eki mausym zhәne bir kys ishinde temirzhol kurylysynda 12 mln tekshe m zher kazu zhumystary zhүrgizildi onyn 52 y kol kүshimen 15 i tәshkemen 15 i vagonetkamen 8 i at zhegilgen sүjretpemen 10 y ekskavatormen atkaryldy tas koparu kolemi 6 boldy Osy uakyt ishinde turgyzylgan zhanama kurylystar kolemi 155 myn sharshy metrge negizgi zhәne stansalyk zholdar 164 shakyrymga zhetti Tүrksib 1931 zhyldyn 1 kantarynan bastap turakty pajdalanuga berildi Kurylysshylar enbegi zhogary bagalandy uzhym Enbek Қyzyl Tu ordenimen marapattaldy Enbek ordenine ie bolgandar katarynda kurylys bastygy B C Shatov zhumysshylar Zh Balgaev A Mәzhenov L Lodkin inzhenerler D T Shermgorn D D Bizyukin barlygy 9 adam boldy Birinshi beszhyldykta munymen katar onerkәsiptik mәni bar birkatar tartabandy zholdarsalyndy olar Gurev Dossor Makat Bajkonyr Қarsakbaj Zhezkazgan Қoskudyk pen Ashysaj tarmaktary Ekinshi zhәne үshinshi beszhyldyk kezeninde birinshi beszhyldykka karaganda kolik katynasyn damytuga 2 7 ese kop karzhy salynyp odan kejingi zhyldarda temirzhol katynasy buryngydan da zhogary karkynmen damydy Kolik katynasy men bajlanys salasyna bolingen kүrdeli karzhynyn үlesi respublika halyk sharuashylygyna zhumsalgan barlyk kүrdeli karzhynyn 21 4 yn kurady Bul zhana temirzhol kurylysyn damytuga mүmkindik berdi sonyn nәtizhesinde Қaragandy Balkash Zhezkazgan Қarsakbaj Kendi Altaj zhәne Embi sekildi Қazakstannyn iri onerkәsipti audandary eldin zhalpy zhol katynasy toraptaryna kosyldy Bul rette zhana zhol zhelilerinin 3 5 boliginen kobiregi Ortalyk Қazakstanga tiesili boldy 1931 1938 zhyldary salyngan toktatylyp kojyluyna bajlanysty 1932 1934 zhyldardagy үzilispen koskanda Қaragandy Balkash temirzhol zhelisi 1939 zhyldyn 1 kyrkүjeginen bastap turakty pajdalanuga berildi Ol Balkash mys korytu zauytyn onyn otyn bazasy Қaragandy komir alabymen bajlanystyrdy 1940 zhyly 25 zheltoksanda Zharyk Zhezkazgan zhelisi iske kosyldy Zhol Zhezkazgan kombinatynyn kurylysy men ondiristik suranystaryna kyzmet etip ony Қaragandy komir alabymen sondaj ak mys pen marganec keni zhetkiziletin Oralmen bajlanystyrdy 1939 zhyly 1 kyrkүjekte Rubcovka Ridder temirzhol zhelisi de pajdalanuga berildi ol Altaj onerkәsip keshenin eldin baska ajmaktarymen bajlanystyru arkyly Shygys Қazakstannyn kolik katynasy zhagdajyn tүsti metallurgiyasy men auyl sharuashylygyn damytu mәselelerin sheshti Respublikanyn munajly ajmagy Batys Қazakstannyn da temirzhol toraby kenejdi 1938 zhyly kүzde Oral Ileck zhelisi turakty pajdalanuga berildi Gurev Қandyagash zhelisi uakytsha pajdalanyldy al 1940 zhyly Қandyagash Orsk zhelisinin kurylysy bastaldy Sonymen katar respublikada Shymkent Lengir Taldykorgan Tekeli Tүrkistan Ashysaj zhәne baska da ondiristik temirzhol zhelileri salyndy Kenes Odagynyn үshinshi beszhyldyktagy manyzdy temirzhol kurylysynyn biri Ontүstik Sibir magistrali bolatyn ol Ontүstik Oraldyn metallurgiyasyn Kuzneck komir alabymen kosuy tiis boldy Magistraldin kuramdas boligi Akmola Қargaly zhelisi edi Қazak KSR Halyk Komissarlary Kenesinin zhәne Қazakstan K b P OK nin 1939 zhyldyn 5 mamyryndagy Akmola Қargaly temirzhol zhelisinin kurylysy turaly kaulysynda Bul magistraldin sayasi zhәne sharuashylyk manyzy bүkil el үshin әsirese Қazakstan үshin asa manyzdy Respublikanyn soltүstik shygys boliginde bir zharym myn shakyrym kashyktykka sozylatyn zhol Қostanaj Қaragandy Soltүstik Қazakstan zhәne Pavlodar oblystarynyn shalgaj audandarynyn zhedel orkendeuine zhagdaj zhasajdy bul audandardyn zhana da asa zor kolemdegi auyl sharuashylyk zhәne onerkәsiptik bajlygyn astyk mal sharuashylygy onimderin Maksimov ken orny men Ekibastuzdyn komirin Bozshakol mysyn Majkajynnyn altynyn Torgajdyn sүrmesin Sandyktaudyn agash bajlygyn tagy baskalaryn kenes halkynyn igiligine ajnaldyrady delindi Bul magistraldin Қaragandy komir alaby үshin asa zor manyzy bolganyn atap ajtu kerek onyn damuy komirtasymaldaudy tүbirimen zhaksartty Petropavldagy zhүk tasymaly agyny 1940 zhyly 5 4 mln tonnaga zhetti alajda Қaragandy alabynda kazylgan komir 10 mln tonnaga zhetken zhagdajda bul ol kezde tayau zhyldarda zhүzege asyryluy tiis mindet bolatyn Қaragandy Akmola Petropavl zhelisi mundaj kolemdegi zhүkti tasyp үlgermegen bolar edi Ekinshi zhol salu nemese en tote zholmen zhana Akmola Қartaly zhelisin zhүrgizu Қaragandy alabyn Ontүstik Oralmen bajlanystyryp әri Omby temirzholynyn zhүgin azajtuy tiis bolatyn Halyk Komissarlary Kenesi toragasynyn orynbasary Ryskulov zholdastyn basshylygymen Tүrksib kurylysyna zhumys istegen Zhәrdem komiteti zhүrgizgen eleuli zhumystardy atap otti Kenes Odagy respublikalary Tүrksib kurylysynyn algashky kүnderinen bastap ak ogan kurylys materialdarymen tehnikamen zhәne kәsibi mamandangan zhumysshy kүshimen үlken zhәrdem korsetti 1927 zhyldyn algashky ajlarynyn ozinde ak Mәskeu Leningrad Harkov Dnepropetrovsk zhәne RKFSR men Ukrainanyn baska da iri onerkәsip ortalyktarynan kurylyska beton kuyushylar armaturashylar bajlanysshylar zhol toseushiler kelip zhatty Cherkasskiden ukrain zher kazushy zhumysshylary keldi ZhKHK kurylyska inzhenerler men tehnikter tobyn zhiberdi Leningradtyk inzhenerler men tehnikter Semej Almaty zhәne Mәskeu aralygynda turakty radiobajlanys ornatuta komektesti Ontүstik pen soltүstiktegi zhol toseushi kurylysshylar kalashyktary bir birine zhedel karkynmen zhakyndaj tүsti Қurylystyn algashky kezeninde soltүstikte 155 shakyrym keleside 185 shakyrym al 1929 zhyly kүnine orta eseppen 2 5 shakyrymnan barlygy 432 shakyrym zhol toseldi 1927 1929 zhyldary ontүstikte 506 shakyrym zhol toseldi zhәne 1930 zhyly 28 sәuirde soltүstik zhәne ontүstik zheliler Ajnabulak stansasynda tүjisti Zhanama kurylystar da zhedel karkynmen zhүrgizildi olardyn negurlym irilerinin katarynda Ertis Ile Ayagoz Shu Қaratal zhәne baska ozenderge salyngan kopirlerdi atauga bolady 1928 zhyly kysta Ertis ozeninin eki kylta tusynan 11 kүn ishinde uzyndygy 300 metrlik uakytsha atash tireuli kopir salyndy al 9 myn tekshe metr beton zhumsalgan uzyndygy 600 m turakty temir kopir 18 ajlyk үzdiksiz karkyndy zhumystyn nәtizhesinde 1929 zhyly 20 nauryzda pajdalanuga berildi Az gana uakyt ishinde Ile kopiri boj koterdi Eki zhaktan tartylgan zhol tүjiskenge dejin yagni eki mausym zhәne bir kys ishinde temirzhol kurylysynda 12 mln tekshe m zher kazu zhumystary zhүrgizildi onyn 52 y kol kүshimen 15 i tәshkemen 15 i vagonetkamen 8 i at zhegilgen sүjretpemen 10 y ekskavatormen atkaryldy tas koparu kolemi 6 boldy Osy uakyt ishinde turgyzylgan zhanama kurylystar kolemi 155 myn sharshy metrge negizgi zhәne stansalyk zholdar 1644 shakyrymga zhetti Tүrksib 1931 zhyldyn 1 kantarynan bastap turakty pajdalanuga berildi Қurylysshylar enbegiҚurylysshylar enbegi zhogary bagalandy uzhym Enbek Қyzyl Tu ordenimen marapattaldy Enbek Қyzyl Tu ordenine ie bolgandar katarynda kurylys bastygy B C Shatov zhumysshylar Zh Balgaev A Mәzhenov L Lodkin inzhenerler D T Shermgorn D D Bizyukin barlygy 9 adam boldy Birinshi beszhyldykta munymen katar onerkәsiptik mәni bar birkatar tar tabandy zholdar salyndy olar Gurev Dossor Makat Bajkonyr Қarsakbaj Zhezkazgan Қoskudyk pen Ashysaj tarmaktary Ekinshi zhәne үshinshi beszhyldyk kezeninde birinshi beszhyldykka karaganda kolik katynasyn damytuga 2 7 ese kop karzhy salynyp odan kejingi zhyldarda temirzhol katynasy buryngydan da zhogary karkynmen damydy Kolik katynasy men bajlanys salasyna bolingen kүrdeli karzhynyn үlesi respublika halyk sharuashylygyna zhumsalgan barlyk kүrdeli karzhynyn 21 4 yn kurady Bul zhana temirzhol kurylysyn damytuga mүmkindik berdi sonyn nәtizhesinde Қaragandy Balkash Zhezkazgan Қarsakbaj Kendi Altaj zhәne Embi sekildi Қazakstannyn iri onerkәsipti audandary eldin zhalpy zhol katynasy toraptaryna kosyldy Bul rette zhana zhol zhelilerinin 3 5 boliginen kobiregi Ortalyk Қazakstanga tiesili boldy 1931 1938 zhyldary salyngan toktatylyp kojyluyna bajlanysty 1932 1934 zhyldardagy үzilispen koskanda Қaragandy Balkash temirzhol zhelisi 1939 zhyldyn 1 kyrkүjeginen bastap turakty pajdalanuga berildi Ol Balkash mys korytu zauytyn onyn otyn bazasy Қaragandy komir alabymen bajlanystyrdy 1940 zhyly 25 zheltoksanda Zharyk Zhezkazgan zhelisi iske kosyldy Zhol Zhezkazgan kombinatynyn kurylysy men ondiristik suranystaryna kyzmet etip ony Қaragandy komir alabymen sondaj ak mys pen marganec keni zhetkiziletin Oralmen bajlanystyrdy 1939 zhyly 1 kyrkүjekte Rubcovka Ridder temirzhol zhelisi de pajdalanuga berildi ol Altaj onerkәsip keshenin eldin baska ajmaktarymen bajlanystyru arkyly Shygys Қazakstannyn kolik katynasy zhagdajyn tүsti metallurgiyasy men auyl sharuashylygyn damytu mәselelerin sheshti Respublikanyn munajly ajmagy Batys Қazakstannyn datemirzhol toraby kenejdi 1938 zhyly kүzde Oral Ileck zhelisi turakty pajdalanuga berildi Gurev Қandyagash zhelisi uakytsha pajdalanyldy al 1940 zhyly Қandyagash Orsk zhelisinin kurylysy bastaldy Sonymen katar respublikada Shymkent Lengir Taldykorgan Tekeli Tүrkistan Ashysaj zhәne baska da ondiristik temirzhol zhelileri salyndy Kenes Odagynyn үshinshi beszhyldyktagy manyzdy temirzhol kurylysynyn biri Ontүstik Sibir magistrali bolatyn ol Ontүstik Oraldyn metallurgiyasyn Kuzneck komir alabymen kosuy tiis boldy Magistraldin kuramdas boligi Akmola Қargaly zhelisi edi Қazak KSR Halyk Komissarlary Kenesinin zhәne Қazakstan K b P OK nin 1939 zhyldyn 5 mamyryndagy Akmola Қargaly temirzhol zhelisinin kurylysy turaly kaulysynda Bul magistraldin sayasi zhәne sharuashylyk manyzy bүkil el үshin әsirese Қazakstan үshin asa manyzdy Respublikanyn soltүstik shygys boliginde bir zharym myn shakyrym kashyktykka sozylatyn zhol Қostanaj Қaragandy Soltүstik Қazakstan zhәne Pavlodar oblystarynyn shalgaj audandarynyn zhedel orkendeuine zhagdaj zhasajdy bul audandardyn zhana da asa zor kolemdegi auyl sharuashylyk zhәne onerkәsiptik bajlygyn astyk mal sharuashylygy onimderin Maksimov ken orny men Ekibastuzdyn komirin Bozshakol mysyn Majkajynnyn altynyn Torgajdyn sүrmesin Sandyktaudyn agash bajlygyn tagy baskalaryn kenes halkynyn igiligine ajnaldyrady delindi Bul magistraldin Қaragandy komir alaby үshin asa zor manyzy bolganyn atap ajtu kerek onyn damuy komir tasymaldaudy tүbirimen zhaksartty Petropavldagy zhүk tasymaly agyny 1940 zhyly 5 4 mln tonnaga zhetti alajda Қaragandy alabynda kazylgan komir 10 mln tonnaga zhetken zhagdajda bul ol kezde tayau zhyldarda zhүzege asyryluy tiis mindet bolatyn Қaragandy Akmola Petropavl zhelisi mundaj kolemdegi zhүkti tasyp үlgermegen bolar edi Ekinshi zhol salu nemese en tote zholmen zhana Akmola Қargaly zhelisin zhүrgizu Қaragandy alabyn Ontүstik Oralmen bajlanystyryp әri Omby temirzholynyn zhүgin azajtuy tiis bolatyn Zhana kurylysty zhumysshy kүshimen kamtamasyz etu bojynsha zhan zhakty komek korsetildi kurylys tresterinen 2600 maman kurylysshy bolindi RKFSR din ortalyk oblystarynan 10 myn zhumysshy tartuga sheshim kabyldandy 1939 zhyldyn birinshi zhartysynda zhogary oku oryndaryn bitirgenderdin katarynan 110 zhas maman kurylyska zholdama aldy koptegen kurylys tehnikalary bolinip onymen zhumys isteu үshin zhetkilikti mamandar zhiberildi Zhana kurylyska eshelon eshelondagan kurylys materialdary zhabdyktar zhanarmaj kurastyrmaly turgyn үj bolshekteri palatkalar zhumysshylarga arnalgan kiim men tamak tiegen tirkemeler agylyp zhatty Қazakstan Kompartiyasy Ortalyk Komiteti kurylyska 1200 kommunist attandyrdy respublika komsomoly Ortalyk Komitetine 10 myn komsomol mүshesin kurylyska zhiberu tapsyryldy Akmola Қargaly zholynyn kurylysyn KazKSR Halkomy toragasynyn orynbasary I Tәzhievtin basshylygymen zhumys istegen Respublikalyk Zhәrdem komiteti kadatalady Komitet kuramyna Қazakstan LZhKO OK hatshysy A Mәmbetov komitet toragasynyn orynbasary Қazakstan K b P OK hatshysy Zh Shayahmetov sauda halkomy K Myrzhykov zhәne densaulyk saktau halkomy I Қarakulov oner isi zhonindegi baskarma bastygy B Қosynov bajlanys narkomatynyn okiletgi okili P Ya Pozdnyakov Tүrkistan Sibir temirzholynyn bastygy N Brehunec ishki ister halkomynyn orynbasary B N Chirkov respublikalyk gazetter redakciyalarynan A I Shumakov Kazahstanskaya pravda pen S Bәjishev Socialistok Қazakstan kirdi Zhәrdem komitetteri sondaj ak zhergilikti zherlerde de Қostanaj Batys Қazakstan Pavlodar Almaty Soltүstik Қazakstan Қaragandy Aktobe zhәne Ontүstik Қazakstan oblystarynda kuryldy Bul oblystar zhekelegen kurylys uchaskelerine al Almaty kalasy Akmoladagy kopirlerdin kurylysyna basshylyk etti Mәselen Қazakstan K b P Soltүstik Қazakstan obkomy men oblatkomy zholdyn 5 kurylys uchaskesine Zhәrdem komitetin kuryp 1939 zhyly 20 mamyrda kurylyska 170 kommunist pen 1537 komsomol mүshesin attandyrdy oblys kolhozdarynan komekke 2900 zhumysshy zhiberdi kurylys basynda 3 dүken 8 dүngirshek 2 ashana 3 shashtaraz 2 zhondeu sheberhanasyn ashty әr aluan kәsipkerlik artelin kurdy Oblystyk onerkәsip sharuashylygy artelderi kurylys kazhetine 150 at turman әbzelderin 7 myn kolgap 1000 temir kereuet 150 tәshke dajyndady 500 zhumysshyga arnap zher kazagyn kuraldar zhinady temirzhol bojyndagy mәdeni turmystyk kurylyska 500 tekshe metr agash bolindi Zhol bojyna zhakyn ornalaskan audandarda kokonis pen kartop osirudin zhospary ulgajtyldy Қurylysshylarga kurmet korsetu үshin 1 dәriger 2 feldsher 3 mejirbike 1 sanitar zhiberildi 5 koshpeli kinoapparat bolindi mektepke dejingi mekemelerdi sauatsyzdykty zhәne shala sauattylykty zhoyu kurstaryn zhalpy bilim beretin mektepterdi ujymdastyru t b bojynsha sharalar kabyldandy Mundaj zhumystar respublikanyn baska oblystarynda da zhүrgizildi Akmola Қargaly ondagy zhumysshylardyn sany zhatynan Қazakstannyn Tүrksibten kejingi ekinshi iri temirzhol kurylysy boldy Қurylys mausymynyn en basynda 1939 zhyldyn mamyr ajynda kurylyska 22 3 myn adam tartyldy bul osy kurylyska bir zhyl ishinde kelgen zhumysshylardyn 90 yna zhuygy edi 1939 zhyly zholda zhumys istegen zhumysshylardyn ortasha ajlyk sany sәuir zheltoksan ajlarynda 14 mynga zhuyktady yagni kurylystyn zhumysshy kүshine muktazhdygy ajlar bojynsha da zhyl bojy da tolygymen kanagattanarlyk boldy 1940 zhyly zhumysshylardyn ortasha sany 7 myn boldy 1941 zhyly bul san 7622 adamga zhetti inzhenerlik tehnikalyk kyzmetkerlerdi kyzmetshiler men kishi kyzmet korsetushilerdi koskanda kurylysta 9106 adam zhumys istedi Osy zhol kurylysynda Қazakstannyn oz ishinde 84 3 RKFSR aumagynda 15 7 zhumysshy enbek etti 1939 zhyly kurylysshylar atkargan zhumys aukymy zhogary dengejdi korsetti zher kazu zhumystary 97 8 boldy kurylystyn shygys boliginde 359 4 shakyrym batysynda 389 2 shakyrym zhol toseldi 1941 zhyldyn karsanynda zher kazu zhumystarynyn 88 y atkaryldy barlyk iri kopirler salynyp bitti 10 ortasha kopirdin 7 eui 99 shagyn kopirdin 66 sy zhәne baska zhumystar mezhesine zhetti Zhol kurylysynyn tүbegejli ayaktaluy Ұly Otan sogysy zhagdajynda zhalgastyryldy Algash 1940 zhyly karasha ajynda uakytsha iske kosylganmen 1943 zhyly tolyk pajdalanuga berildi Үshinshi beszhyldykta zhana kolik katynasy kurylysy Қaragandy Balkash Zhezkazgan Қarsakbaj Rudnyj Altaj Embi t b Қazakstannyn onerkәsipti audandarynyn odan әri karkyndy damuyn kamtamasyz etti Soltүstik zhәne Ortalyk Қazakstannyn temirzhol zhelileri 1940 zhyly Omby temirzholy kuramynan bolinip shykkan bolatyn zhәne sonyn negizinde baskarmasy Akmola kalasynda ornalaskan oz aldyna zheke Қaragandy temirzholy magistrali kuryldy Bul Ortalyk Қazakstannyn komir metallurgiya keshenderinin kolik katynasy bajlanysyn zhaksartu zhәne olardyn odan әri damuyna negurlym kolajly zhagdaj zhasau talabynan tuyndady Zharyk Zhezkazgan tarmagy iske kosylgannan kejin Қaragandy temirzholynyn zhalpy uzyndygy 1621 4 shakyrymga zhetti Soltүstik Қazakstan Қostanaj Kokshetau Akmola Қaragandy zhәne Pavlodar oblystary arkyly otetin bul temirzhol respublikanyn halyk sharuashylygynda gana emes bүkil Odak dengejinde manyzdy oryndy iemdendi Kolik katynasy zhәne ekonomikalyk tiimdiligi turgysynan magistral үsh uchaskege bolindi Petropavl Akmola Tobyl zhelisi auyl sharuashylygy ajmagyna kyzmet etti Akmola Қaragandy Zharyk zhelisi Қaragandy komir metallurgiya kesheninin temirzhol kүre tamyryna ajnaldy Zhezkazgan Zharyk Bertis temirzholy Balkash mys korytu onerkәsibine zhәne Zhezkazgan Қarsakbaj tau ken metallurgiya keshenine kyzmet etti Қaragandy Balkash zhәne Zharyk Zhezkazgan temirzholdary turakty pajdalanuga al Akmola Қargaly temirzholy uakytsha pajdalanuga berilgennen kejin Қaragandy temirzholy 1940 zhyldyn ozinde ak Қazakstan temirzhol koligi tasymalyndagy bүkil zhүk ajnalymynyn 37 yna zhuygyn atkardy Sogys karsanynda zhyldary respublikanyn temirzhol zhүk ajnalymyndagy Қaragandy zhәne Tүrkistan Sibir temirzhol magistralderinin үles salmagy 75 ga zhuyk boldy 1928 1940 zhyldary Қazakstan temirzholdarynyn zhalpy uzyndygy 3480 shakyrymnan 6581 shakyrymga yagni 3 1 myn shakyrymnan kobirekke nemese 89 0 ga artty Bugan kosymsha kopshilik pajdalanudan bolek 894 shakyrym ajnalma zhol zhelisi salyndy Zhana shojyn zhol zhelilerin tartudy ken aukymda zhүzege asyrumen katar Қazakstan temirzholynyn tasymal otkeru kabiletin arttyru salasynda da kyruar zhumystar atkaryldy Mәselen Қazakstan aumagynan otetin Orynbor 1934 zhyldan Tashkent 1934 zhyldan Ryazan Oral Ontүstik Oral Omby zhәne temirzholdary ozderinin tasymaldau kabiletterin ajtarlyktaj kүshejtti zhol sharuashylygyn zhaksartty tasymal tirkemelerin kobejtti Respublikanyn kone magistrali Orynbor Tashkent tolygymen kajta kuryldy zholdyn үstingi kurylymy kүshejtildi stansa kyzmeti durys zholga kojyldy Omby Chelyabinsk zholynda Esilkol Makushino uchaskesin kosa altanda eki katar zholdar salyndy avtoblokirovka zhasalyndy topyrak tosemi zhaksartyldy kuatty FD parovozdary iske kosyla bastady Tүrkistan Sibir magistralinde zhүzete asyrgan zhana ozgerister sol zhyldardagy Қazakstan temirzhol katynasyn damytudyn zharkyn mysaly bolyp tabylady Zholdyn tehnikalyk dengejin koteruge parovoz zhәne vagon depolaryn elektr stansalaryn saluga zhylzhymaly tirkeme men stansa zhabdyktaryn aluga turgyn үj zhәne kyzmet korsetu gimarattaryn saluga stansalardy korkejtuge zhәne tagy baskalarga 1931 zhyldan 1939 zhylga dejin 206 mln somnan artyk karzhy bolindi smetalyk batamen Zholdyn zhalpy uzyndygy negizgi zhol men stansaga kiru zholdary 225 shakyrymga arttyryldy Bүl ishinara I Almaty II Almaty zhәne Shymkent Lengir tarmaktaryn salu men turakty pajdalanuga beriluinin esebinen sondaj ak stansaga kiru zholdaryn ulgajtudyn arkasynda iske asty 1931 zhyly Tүrksibte bar zhogy үsh negizgi parovoz deposy bolsa 1938 zhylga karaj osyndaj tagy da alty depo zhumys istedi Sonyn nәtizhesinde zholga tүsetin zhүk tasymaly auyrtpalygy orta eseppen 2 7 esege kyskardy Sonymen katar zholshybaj ayaldajtyn parovoz depolary salynyp olardyn sany 4 ten 7 ge zhetti 1933 zhylga dejin zholda is zhүzinde vagon depolary men sheberhanalar bolgan zhok 1938 zhylga karaj үsh vagon deposy eki vagon zhondeu punkti zhәne bir toraptyk manyzy bar vagon dongelekterin zhondeu sheberhanasy salyndy Parovoz zhәne vagon depolary men sheberhanalarynyn elektrmotorly stansalyk zhabdyktarynyn kuattylygy 11 2 ese artty zhol bojynan 27 elektr stansasy salyndy 1931 1937 zhyldary parovoz parkteri eki ese kobejdi Onda sapalyk ozgerister zhүzege asyryldy negurlym kuatty parovozdar keldi zhүk tiep tүsiretin vagon parki zhartylaj avtomatty tezhegishpen zhabdyktaldy vagondardy avtomatty tirkeu tetikteri iske kosyldy zholaushy vagondarynyn parki 16 ga kobejdi Zhana zhol zhelilerin salu olardy tehnikalyk zhabdyktau temirzholdyn otkizu kabiletinin artuy osynyn bәri Қazakstan temir zhol katynasy zhүk ajnalymynyn 1928 zhylgy 2 9 mln tonnadan 1937 zhyly 8 8 mln tonnaga zhetip shugyl koteriluine kol zhetkizdi Sojtip Қazakstan temirzholdarynyn zhүk ajnalymy birinshi beszhyldykta 3 ese al ekinshi beszhyldykkta 2 7 eseden astamga koterildi 1928 1937 zhyldary barlygy 6 6 ese artty Әsirese onerkәsip onimderin tasymaldau shugyl osti 1937 zhyly tas komir men koks 1928 zhylmen salystyrganda 38 6 ese mineraldy zhәne kurylys materialdary 13 9 ese rudalar 1929 zhylmen salystyrganda 47 2 ese kobejdi Қazakstan temirzhol katynasy zhүk ajnalymynda zhetekshi oryndy birinshi beszhyldyktagydaj Tүrkistan Sibir zhәne Omby temirzholdary ielendi olardyn үles salmagy respublikadagy bүkil zhүk ajnalymynyn 70 yna zhetti Ekinshi beszhyldykta Omby temirzholynyn үlesi ajtarlyktaj artyp 1937 zhyly 41 boldy Respublika temirzholdary zhүk ajnalymyndagy Tүrksibtin үlesi 1937 zhyly 28 9 dy kurady Baska temirzhol zhelilerinin Қazakstan temirzhol katynasy zhүk ajnalymyndagy үles salmagynyn az boluy sebepti 1937 zhyly Orynbor temirzholy 12 9 Tashkent temirzholy 6 8 Ryazan Oral temir zholy 4 2 Tomsk temir zholy 2 9 Ontүstik Oral temirzholy 26 4 zhүkti tasymaldap әkelu zhagynan Tүrkistan Sibir temirzholy basym tүsti 1937 zhyly onyn үles salmagy 37 7 Omby temirzholynyki 29 boldy Zhүk zhoneltu zhoninen Omby temirzholynyn үlesi zhogary edi 1937 zhyly ol 52 ga zhetti Tүrksibtin zhүk tasymal zhumysy kurylymynda tranzit zhүk 35 pen syrttan әkelinetin zhүk 33 molsheri basym boldy Zhergilikti tasymal zhәne syrtka tasu bojynsha үles salmagy kop bolgan zhok 1931 1937 zhyldary Sibirden Orta Aziyaga 2 mln tonnaga zhuyk astyk әkelindi agash tasymaly 100 myn tonnadan 991 myn tonnaga komir 9 mynnan 809 myn tonnaga munaj onimderi 73 myn tonnadan 565 myn tonnaga kobejdi 1933 zhyldan Bakuden Sibirge keletin munaj Tүrksib arkyly otti Krasnovodskige tenizben odan kejin temirzholmen zhetkizildi Tүrksib arkyly zhalpy zhүk koleminin 65 yn kuragan agash tas komir zhәne munaj onimderinen baska Қazakstan men Қyrgyzstanga zhyl sajyn 25 ten 40 myn tonnaga dejin mashinalar rudalardyn kara metaldyn zhenil onerkәsip onimderinin kop molsheri tasyldy Al syrtka negizinen astyk kus kokonis zhemis zhidek makta kant zhәne sekseuil zhoneltildi Қazakstanda kolik katynasynyn baska tүrleri zhetimsiz boluyna oraj zholaushy tasudyn basym boligin temirzhol atkardy Tek 1937 zhyly gana respublika temirzholdarynyn zholaushy tasymaldau ajnalymy 6 7 mln adamnan asty onyn 5 1 mln nan astamy Tүrkistan Sibir zhәne Omby temirzholdarynyn үlesine tidi Respublika temirzholdarynyn zholaushy tasymaldau ajnalymyndagy Tүrksibtin үlesi 1937 zhyly 41 0 ga al Ombynyki 35 1 ga zhetti 1940 zhyly Қazakstan temirzholdarynyn zhүk ajnalymy zhoneltu bojynsha 15 5 mln tonnadan asyp 1928 zhylmen salystyrganda 11 ese osti onyn ishinde tas komir men koks 6075 myn t 1928 zhylgy 10 0 myn tonnanyn ornyna ken 643 myn t 1932 zhylgy 23 1 myn tonnanyn ornyna astyk 1451 myn t 1928 zhylgy 602 0 myn tonnanyn ornyna kurylys mineral materialdary 4318 myn t 1928 zhylgy 135 0 myn tonnanyn ornyna yagni 30 esege zhuyk boldy Қazakstan temirzholynyn zhүk ajnalymy kurylymynda zhoneltu bojynsha tas komir 1928 zhylgy 0 7 dyn ornyna 1940 zhyly 39 1 tүsti metallurgiya ken 1932 zhylgy 0 5 dyn ornyna 4 1 munaj onerkәsibi onimderi 0 5 sondaj ak auyl sharuashylyk onimderi men shikizattar әsirese astyk 9 4 zhәne baskalar zhetekshi oryn aldy Osynyn bәri Ortalykka zhәne eldin baska ajmaktaryna olardyn onerkәsibin otynmen shikizatpen al turgyndaryn tamak onimderimen kamtamasyz etu үshin zhiberilip otyrdy Industriyalandyrudagy damuIndustriyalandyru zhagdajynda Қazakstanda kolik katynasynyn su zholy avtokolik әue zholy t b tәrizdi baska da tүrleri birshama damydy Bul zhyldary burynnan bar su zholdaryn pajdalanudy kenejtu zhәne zhanalaryn igeru zhumystary zhalgasyn tapty Oral zhәne Ile ozenderi men Balkash kolinde zhana keme katynastary iske kosyldy Ertis pen Syrdariyadagy Zajsan koli men Kaspij zhәne Aral tenizderindegi keme katynastary damytyldy Ertis ozeni men Zajsan koli su zholynyn iri kүre tamyryna ajnaldy 1932 zhyly osy su zholyn kamtityn Batys Sibir keme katynasy sharuashylygynyn negizinde eki keme katynasy sharuashylygy kuryldy olar kuramyna Ermak ajlatynan Pavlodar oblysyndagy Oral tobege dejingi uchaske kiretin Tomengi Ertis ortalygy Omby kalasynda zhәne Ermak ajlarynan Zajsandagy Topolev mүjisine dejingi aralykta kyzmet korsetetin Zhogargy Ertis baskarmasy Semej kalasynda keme katynasy sharuashylyktary 1934 zhyly Zhogargy Ertis keme katynasy sharuashylygynyn kyzmet korsetetin aumagy Pavlodarga zhәne Қara Ertispen zhogary orlej otyryp Қytajmen shekaraga dejin zhetkizildi 1931 zhyly kurylgan Oral keme katynasy sharuashylygy Gurevten Orynborga dejingi ozen zholyna Astrahan Gurev zhәne Gurev Zhilaya Kosa Prorva teniz zholyna barlygy 2239 shakyrym aralykka kyzmet korsetti Keme zhүzetin ozenderdin arnasyn tazartu su tabanyn terendetu zhәne baska zhumystar zhүrgizildi gidrotehnikalyk kurylystar salyndy Nәtizhesinde Қazakstan su zholdarynyn pajdalanylu aukymy 2 eseden artyk osti Su katynasy kolikterinin tehnikalyk kuraldary kalpyna keltirildi zhәne zhanartyldy XX tasyrdyn 30 zhyldarynyn sonyna karaj Қazakstanda zhalpy kuaty 16 952 at kүshine zhetetin zhүk kotergishtigi 68 0 myn tonna bolatyn zhүk zholaushy tasymaldau sonymen katar buksir kemeleri boldy 1928 zhylmen salystyrganda zhүk zholaushy tasymaldau kemelerinin sany 2 esege buksir floty 6 esege artty zhalpy tonna esebimen salmagy 4 4 ese osti Alajda Қazakstandagy ozen floty eskirgen zhәne tozygy zhetken kemelermen zhabdyktalgan edi olardyn zhүzu aralygyndagy zhondelu sapasy tomen bolyp kala berdi munyn sebebi zhondeu materialdarynyn zhetispeushiligi arnajy keme koyatyn shyganaktardyn durys zhabdyktalmauy sheberhanalardyn materialdyk tehnikalyk bazasynyn әlsizdigi enbek onimdiliginin tomendigi t b boldy Kemenin suga batatyn boligi ozen tabanyna tym zhakyn keldi kazhetti molsherden 0 2 0 3 m asyp ketti Osynyn saldarynan koptegen kemeler zhaz ortasynda ak kantaruly turdy Budan kemeler zhyldamdygynyn bayaulauy otynnyn artyk shygyndaluy tasylatyn zhүktin ozindik kunynyn artuy t b kiynshylyktar tuyndady Osygan bajlanysty respublikanyn su katynasyn tүbirimen zhaksartu bagytynda isteletin kyruar zhumystar kүtip turdy Artta kalgan katynas kolikterinin biri avtokolikterdin kanagattangysyz zhagdajyn zhol kurylysynyn tomen dengejimen sondaj ak respublikadagy avtoparkterdin nashar zhabdyktaluymen tүsindiruge bolady Қazakstannyn esepke alyngan avtomobil zhәne kүsh koligi zholdary torabynyn ishinde onyn 1933 zhyly 1 kantarda tek 0 6 y gana asfalt toselgen bolsa 0 8 y tas toselip tegistelgen 98 6 y tabigi zhol edi Kejingi zhyldary zhol kiynshylygynan kutylu zhәne respublikanyn avtokolik katynasyn damytu is sharalaryna bajlanysty aukymdy zhumystar atkaryldy Қazakstan birkatar zhol kurylysy tehnikalary men mehanizmderin aldy olardyn sany 1933 zhylgy 46 dan 1941 zhyly 1152 ge zhetti Bul tehnika Қazakstandagy zhol kiyndyktaryn sheshuge septigin tigizetin үlken kүshke ajnaldy Ol burynnan bar zholdardy zhondeuden otkizu men zhanalaryn saluda keninen pajdalanyldy Alajda materialdar men kural sajmandardyn zhetkiliksizdiginen maman zhumysshy kүshinin azdygynan zhumysty mehanikalandyru dengejinin tomendiginen t b sebepterden zhol kurylysy zhospary oryndalmaj zhatty 1928 1932 zhyldary bүgan bolingen karzhynyn tek 46 y gana igerildi zhosparlangan zhol koleminin 21 y gana salyndy Zhanadan salyngan zholdyn 75 6 y tas toselgen zhol үlesine tidi Negizinen Tүrksibke kiretin zhakyn keletin zholdar salu kolga alynganymen alajda 1933 zhylga dejin olardyn bir de bireui tolyk ayaktalmady Ekinshi beszhyldykta zhol kurylysy tehnikasymen zhabdyktaudyn zhaksaruyna zhәne kүrdeli karzhy molsherinin kobejyuine oraj zhol kurylysy aukymy birshama kenejdi Sonyn arkasynda 30 zhyldardyn orta sheninde Қazakstandagy avtokүsh koligi zholynyn zhalpy uzyndygy 100 myn shakyrymnan asty munyn 97 3 y tabigi zhol bolsa tas toselgeni nebary 2 1 yn asfalt zhol tek 0 6 yn gana kurady Sojtip ekinshi beszhyldyktyn sonyna karaj da zhol kiyndygy Қazakstandagy kokejkesti mәselenin biri bolyp kala berdi Respublikanyn avtoparkteri kobejdi Avtokolikti baskaru men pajdalanudyn formalary men әdis tәsilderi zhetildirildi onyn barlyk zhүjeleri men mekemelerinde zhosparly zhumys tүri avtokolikterdi zhondeu zhәne tehnikalyk kyzmet korsetudin zhosparly eskertu zhүjesi engizildi 1927 zhyly Almatyda Қazakstandagy bүkil avtokolik tasymaly zhumystaryn bir ortalykka shogyrlandyrgan Avtotransport akcionerlik kogamy kuryldy 218 avtokoligi bar 12 bagytta avtokolik katynasy kyzmetin korsetetin bul kogam 1929 zhyly ZhKHK Odak kolik mekemesinin karauyna berildi Zhүk zhәne zholaushylar tasu kyzmetinin aukymy kenejdi ol auyldyk zherlerdi de kamti bastady 30 zhyldardyn bas kezinde shalgajdagy dajyndaushy punktterden astyktasu astykty dajyndau ornyna Zagotzerno zhetkizu zhәne auyl selo turgyndaryna sauda kyzmetin korsetu maksatynda tutynushylar kooperaciyalarynyn Қazak olkelik odagy Kazkrajsoyuz zhүjelerinde avtokolik sharuashylyktary kuryla bastady Қazak olkelik odagynyn avtoparkinde respublikada sol kez үshin en iri zhүkkotergishtigi 1190 tonna 518 zhylzhymaly tirkeme boldy 1928 1933 zhyldary Қazakstannyn avtokolik parki 10 eseden asa kobejdi al zhүk mashinalary parki 24 3 ese osti Budan kejingi zhyldary avtokolik sanynyn osu karkyny әsirese kolhoz sovhoz MTS terdin damuyna bajlanysty ajtarlyktaj artty 1933 zhyldyn 1 shildesinde respublikanyn barlyk avtoparkterinin 28 y auyl sharuashylygy salasyna kyzmet etti Әjtkenmen de Қazakstannyn avtokolik kyzmeti halyk sharuashylygynyn zhүk tasymaldau salasyndagy osip kele zhatkan suranysyn kanagattandyra almady Avtokolik sharuashylygy әlsiz tym shagyn boldy respublikanyn avtoparkteri usak sharuashylyktarga bolinip shashyrap zhatty Mәselen 1932 zhyly Қazakstanda 5 ke dejin mashinasy bar 615 sharuashylyk zhumys istedi Tek bir sharuashylyk kana 100 mashinaga ielik etti 1937 zhylgy 20 myn avtomashinanyn ornyna 1941 zhylga karaj 30 mynnan asa avtomashina boldy Birak bәribir bul azdyk etti bir sharuashylykka orta eseppen үshten sәl gana kobirek zhylzhymaly tirkemeden keldi Avtokolik kyzmetinin tehnikalyk zhondeu bazasy kosalky bolshekterdin zhetispeushiligi saldarynan avtokolik sharuashylyktarynyn kazhettilikterinin tek 20 yn gana kamtamasyz ete aldy al kүrdeli zhondeuden otui tiis bolgan avtokolik motorlary respublikada ozindik baza bolmagandyktan Mәskeuge Leningradka Harkovke zhәne eldin baska kalalaryna zhiberilip otyrdy Avtomashina garazhdary zhetpegendikten әrbir tortinshi mashina ashyk dalada turdy Zholdyn sapasyzdygy avtomashinalardy kalypty pajdalanylu merzimine zhәne үzdiksiz zhүk tasymalyn uaktyly kamtamasyz etuge keri әserin tigizdi Birak kalaj bolganmen de XX gasyrdyn 30 zhyldaryndagy avtokolik katynasy kalyptasu kezenin bastan keshirdi dep ajtuga bolady XX gasyrdyn 30 zhyldarynyn basynda respublikada әue koligi katynasy dami bastady 1930 zhyly KSRO Azamattyk әue flotynyn Қazak baskarmasy ujymdastyryldy Baskarmanyn materialdyk tehnikalyk bazasyn zhasau үshin arnajy karzhy bolindi 1930 zhyly Almaty kalasynda әuezhaj ashyldy otandyk zhana ushaktar pajda boldy Almaty men Frunze Tashkent Zharkent Semej aralygynda үzdiksiz әue zhol katynasy ashyldy Sondaj ak Mәskeu Tashkent bagyty bojynsha Қyzylorda men Aktobe arkyly ushu zhүzege asyryldy Әue zholy toraby zhyldan zhylga ulgaya otyryp 1937 zhylga karaj onyn zhalpy uzyndygy 3 esege zhuyk osti Қazakstannyn әue zholy koligin damytuga ekinshi beszhyldykta 27 mln som bolindi 3 әuezhaj 17 ekinshi sanatty 37 үshinshi sanatty aerostansa 175 ayaldama alanyn 4 zhondeu sheberhanasyn Almaty Semej Akmola Aktobede zhәne Қazakstannyn әue koligi zhүjesi үshin kadrlar dajyndajtyn bir aviatehnikum kurylysyn salu belgilendi 1933 zhyly Azamattyk әue flotynyn Қazak baskarmasy kajta kuryldy eki derbes baskarma Ontүstik Қazakstan ortalygy Almatyda boldy zhәne Soltүstik Қazakstan ortalygy Akmolada boldy baskarmalary zhumys istedi Mәskeu Tashkent Almaty Balkash Karagandy Almaty Zharkent Akmola Atbasar Қostanaj Zhosaly Қarsakbaj Aral tenizi Mojnak Semej Өskemen Altaj bagyttary en iri әue zholdary sanatyna kirdi Odaktyk zhәne respublikalyk manyzga ie әue zholdarynan baska zhekelegen ekonomikalyk audandar men iri eldi mekenderdi temirzhol ozen toraptarymeti zhәne oblys ortalyktarymen bajlanystyratyn zhergilikti әue zholy katynasy zhasaldy Algashky әue katynasy zholdary Soltүstik Қazakstan zhәne Қaragandy oblystarynda 1933 zhyly pajda boldy al 1934 zhyly Ontүstik Қazakstan Almaty Қostanaj zhәne Shygys Қazakstan oblystarynda olar 36 audan men iri eldi mekenderdi bajlanystyrdy Ұshaktar zauyttarga fabrikalarga kombinattarga zhәne baska da onerkәsip mekemeleri men zhana kurylystarga zhedel zhүkter men kosalky bolshekterdi zhetkizip turdy Respublikanyn alys audandaryna ushkyshtar medicinalyk kerek zharaktar men dәri dәrmekter zhemis zhidek pen kokonister әr aluan tauarlar tasydy zholaushylar zhәne poshta tasymaldaumen ajnalysty Әue floty shalgaj audandarmen zhәne zhol katynasy kiyn eldi mekendermen bajlanys ornatuda үlken rol atkardy Zhogary zhyldamdygy sondaj ak respublikanyn zhol katynasy kiyn tauly sholejtti zhartylaj sholejtti audandaryna baru mүmkindigi әue koliginin erekshe tiimdiligin ajkyndap berdi Қazakstannyn azamattyk aviaciyasy auyl sharuashylyk ziyankesterimen kүreste aukymdy zhumystar atkardy kolhozdar men sovhozdarga egin shygymdylygyn arttyruda belsendi komek korsetti 1931 zhyly arnauly auyl sharuashylyk aviaciyasy kuryldy al 1932 zhyly makta osimdigi ziyankesterimen kүres zhonindegi zhumystar kolga alyndy 1928 1933 zhyldar ishinde 166 myn ga aumaktagy auyl sharuashylyk ziyankesteri zhojyldy Odan kejingi zhyldary shegirtkege karsy zhәne auyl sharuashylyk ziyankesterimen kүres zhonindegi baska da zhumystar buryngydan da kүshti karkynmen zhүrgizildi 1930 zhyldary Azamattyk әue floty kuramynda sanitarlyk aviaciya dami bastady Bul igi is 1925 zhyly sanitarlyk ushaktar zhasau үshin karzhy zhinau zhoninde usynys engizgen Қyzyl krest zhәne Қyzyl zharty aj kogamdarynyn leningradtyk baskarmasy koldauynyn nәtizhesinde zhasaldy Sanitarlyk aviaciya parkinde P 5 amfibiya ushaktary boldy Sanitarlyk aviaciya Қazakstanda respublikanyn ontүstik shekarasynan Sibirge dejin әsirese ontүstiktegi maktaly zhәne kүrishti audandardagy koltabandarda ote tez kobejetin bezgek masasynyn lichinkalaryn zhoyuga bajlanysty kop zhumys atkardy 1932 zhyldan bastap Ontүstik Қazakstan Қyzylorda oblystarynda zhәne Almaty oblysynyn Қaratal kүrishti audanynda ushaktar himiyalyk dәri sebude koltabandarga keninen pajdalanyldy sonyn nәtizhesinde osy audandardyn bәri derlik kyska merzim ishinde bezgek auruynan kauipsizdendirildi Onyn үstine sanitarlyk ushaktar auyrgan adamdarga dәrigerler men dәri dәrmekter zhetkizdi naukastardy auruhanalarga tasydy Sojtip KSRO ny industriyalandyru zhagdajynda Қazakstannyn zhol katynastaryn damytu zhoninen ajtarlyktaj nәtizhelerge kol zhetkizildi әsirese zhana temirzhol kurylystaryn salu men halyk sharuashylygy zhүkterin zhәne zholaushylardy tasymaldau isteri kozge korinerliktej ilgeri basty Solaj bola tursa da 1940 zhyly ulan bajtak zheri bar Қazakstanda oz zamanyna lajykty zhol katynastarymen kamtamasyz etilu zhoninen eleuli kiyndyktar da oryn aldy En aldymen bul Kenes Odagynyn baska ajmaktarymen senimdi kolik bajlanysyn kamtamasyz etu үshin zholdardyn zhetkiliksiz boluyna katysty muny bir katarly gana magistraldyk zhelilerdin tүjisken toraptar men tujyk zholdardyn koptigi saldarynan Қazakstan temirzholynyn otkizu kabiletinin tomen boluymen tүsindiruge bolady Ekinshiden Қazakstandagy temirzhol zhәne baska kolik tүrleri zhylzhymaly tirkememen stanoktarmen relstermen zhәne barlyk zhabdyktarmen derlik syrttan Ortalyk pen baska da ajmaktarda ondirilgen kural zhabdyktarmen kamtamasyz etildi Үshinshiden Қazakstannyn buryngy zhәne zhana temirzhol zhelileri respublikaishilik bajlanystardy kүshejtu үshin gana emes en bastysy respublikany Resejdin ortalygymen Oralmen Povolzhemen Sibirmen zhәne Orta Aziyamen syrtky ekonomikalyk bajlanystaryn kamtamasyz etu maksatynda salyndy Osy sebepten Shygys ajmak Soltүstik Ortalyk zhәne Batys ajmaktarga tikelej shyga almady Bul ajmaktarga shygu Ontүstikten Semej arkyly odan әri Sibir aumagy Novosibir Omby arkyly bulardan son Petropavl arkyly zhүzege asyryldy Mundaj ajnalma zhol 1953 zhylga dejin Transkazak magistralinin Petropavldan Shuga dejin songy uchaskesi bolyp tabylatyn Mojyngy Shu zhelisi salynganga dejin saktaldy Tortinshiden shojyn zholdarmen kamtamasyz etilui zhagynan Kazakstannyn baska respublikalarmen salystyrgandagy zhalpy artta kalushylygy da keri әserin tigizdi 1940 zhyly Қazakstan temirzholynyn zhiiligi mynadaj boldy 1 myn sharshy shakyrymga bar bolgany 2 39 shakyrym shojyn zholdan keldi Odak bojynsha bul korsetkish 4 80 shakyrym boldy yagni Қazakstan KSRO bojynsha ortasha korsetkishten 2 6 eseden kobirek artta kaldy Besinshiden kolik katynasynyn baska tүrlerinin sogystan kejingi zhyldardy kosa alganda ote mote artta kaluy zhүk zhәne zholaushy tasymaly flotynyn zhetkiliksizdigi su zholdary ajlaktarynyn әlsizdigi avtokolik sharuashylyktary men zholdardyn zhetispeushiligi әsirese azamattyk aviaciyanyn nashar damuy respublikadagy zholaushy zhәne halyk sharuashylygy tasymalynyn osuine kedergi keltirdi Қazakstan ozinin 2711 1 myn sharshy shakyrymdyk orasan zor aumagyna karamastan 1940 zhyly 1 1 myn shakyrym gana tas toselgen avtokolik zholymen Tәzhikstan 0 9 myn shakyrym men Tүrkimenstannan 0 5 myn shakyrym gana ozyp Kenes Odagy bojynsha Moldaviyamen birge 13 zhәne 14 oryndy ielendi Alajda osy zhәne baska kemshilikterine karamastan Қazakstannyn kolik katynasy kyzmeti onyn Kenes Odagynyn baska ajmaktarymen bajlanysynyn materialdyk tiregi retindegi rolin atkaryp kana kojgan zhok onyn үstine respublikanyn oz ishindegi oblystar kalalar men auyl selolar onerkәsip ortalyktary men auyl selo sharuashylyktary arasyndagy bajlanysyn zhaksartuga da үlken komegin tigizdi Sonymen katar kolik katynasy industriyalyk enbektin zhetekshi salalarynyn biri bola otyryp sondaj ak ulttyk zhumysshy tabyn zhәne inzhenerlik tehnikalyk intelligenciyany kalyptastyrudyn iri ekonomikalyk negizin kalady DerekkozderҚazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 4 tom Almaty Atamura 2010 752 bet suretti kartaly ISBN 978 601 282 055 3 t 4 ISBN 978 601 282 026 3DerekkozderSocialisticheskoe stroitelstvo Kazahskoj SSR za 20 let 4 6 VII Vsekazahstanskaya konferenciya VKP b Stenograf otchet A A 1930 318 332 373 380 6 Halyk sharuashylygy Ortalyk memlekettik muragaty 1884 k 80 t 312 is 4 p Bul zheli uakytsha pajdalanuga kezen kezenimen berildi 1920 zhyly 1 karashada 23 shakyrym 1921 zhyly 1 tamyzda 123 shakyrym 1992 zhyly 1 shildede 133 shakyrym Kokshetau st al Petropavldan Burabaj shipazhajyna dejingi zhol tolygymen 1925 zhyly 15 kyrkүjekte pajdalanuga berildi Қaranyz Sonda Zhetisu temirzholy Arys Pishpek Frunze 1114 zhyly salyna bastagan 1917 zhyly zhol Burnoe stansasyna dejin tartyldy Zholdyn kalgan boligi Kenes үkimeti kezinde salyndy 1924 zhylgy kyrkүjekte Zhetisu temirzholymen bir mezgilde revolyuciyaga dejin Novosibirskiden Barnauyl arkyly Semejge Altaj temirzholy 1914 1915 tartyla bastagan edi Karanyz Asylbekov M H Razvitie zheleznyh dorog Kazahstana v konce XIX nachale XX vekov Kazahstan v kanun Oktyabrya A A 1969 196 202 6 Resheniya partii i pravitelstva po hozyajstvennym voprosam 1917 1967 zhzh T 1 361 6 Turkesta Sibirskaya magistral Sb statej M 1929 282 6 RKFSR 5 alyk sharuashylygynyn memlekettik muragaty 7578 k 1 t 10 11 p 3 is 67 p 11 is 77 81 p 11 is 77 81 p zhәne baskalar Ostrovskij 3 Turksib M 1930 21 6 Dahshlejger G F Turksib pervenec socialisticheskoj industrializacii Ocherki istorii postrojki Turksiba A A 1953 43 48 6 Asylbekov M H Turar Ryskulov i M Tynyshpaev na Turksibe Otan tarihy 2000 1 2 114 6 Sonda 115 6 Sonda 116 6 Sonda 117 6 Ostrovskij Z G Velikaya magistral O delah i lyudyah Turksiba M L 1930 26 32 6 Istoriya industrializacii Kazahskoj SSR Dokumenty i materialy T 1 240 242 6 Socialisticheskoe stroitelstvo Kazahskoj SSR za 20 let A A 1940 134 135 6 Narodnoe hozyajstvo Kazahstana za 40 let Stat sb A A 1960 221 6 Transport i svyaz SSSR Stat sb M 1972 246 6 Gayaiev A K etnodemograficheskoj harakteristike Kazahskoj ASSR po materialam perepisi v 1926 g Izv AN KazSSR Ser obshestv nauk 1978 4 42 48 6 Itogi Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1959 g KazSSR M 1962 11 6 Sociologicheskoe stroitelstvo Kazahskoj ASSR 314 6