Ұлыбритания мандатындағы Палестина ағылш Palestine араб فلسطين бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері бойынша тарихи П

Ұлыбритания мандатындағы Палестина (ағылш. Palestine, араб. فلسطين) — бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері бойынша тарихи Палестина аумағында құрылған және Ұлттар Лигасының мандаты шеңберінде 1922–1948 жылдары Ұлыбританияның басқаруында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Соғыстан кейін еврейлердің Палестинаға жаппай көшуі басталды.

Ұлыбритания мандатындағы Палестина

←

1920 жылы, сәуірде — 1948 жылы, мамырда

→


	Байрақ	Елтаңбасы

Астанасы

Иерусалим

Тіл(дер)і

Ағылшын, иврит және араб тілдері

Аумағы

26 626 км²

Халқы

1 764 520 (1945)

Сионизм саяси қозғалысы

XIX ғасырдың соңында сионизм саяси қозғалысы өмірге келген еді. Оның негізгі мақсаты – еврейлерді тарихи отанына қайтару және Палестинада өз мемлекетін құру болды.

Хронология

1919 жылы сәуірде жалпыараб конгресі еврейлерге жер сатуға тыйым салу және иммиграцияны тоқтату туралы қаулы шығарды. Сионисттердің Палестинада еврей мемлекетін құры талаптарына да кері жауап қайтарды.
1920 жылы көктемде Палестинада еврейлер мен арабтардың арасында алғашқы қақтығыстар орын алды.
1920 жылы сәуірде Ұлттар Лигасы Палестинаны Англияның мандатына берді. Палестинаның жоғарғы комиссары болып ұлты еврей Герберт Сэмюэль (1925 жылға дейін) тағайындалды.
1922 жылы шілде айында Палестинадан бөлініп шықты, бұл мемлекет Мекке билеушісінің ұлы Абдалла әмірдің бақылауына берілді.
Герберт Сэмюэль кезеңінде еврейлердің Палестинаға қоныстануы тоқтаусыз жүрді. 1930 жылдардың басында еврейлердің саны 174 мыңға жетті.
1929 жылы араб және еврей қауымдары кезекті рет қақтығысты. Бұдан кейін ағылшын билеушілері еврей иммиграциясын шектеу және оларға жер сатуды тоқтату мәселесін көтере бастады. Бұл еврей қауымының аландаушылығын туғызып, «Иргун-бет» радикалдық ұйымы Палестинаға заңсыз қару-жарақ тасымалдауға көшті.
1930 жылдан Палестина өнеркәсібінің қарыштап дамуы басталды. Дәл осы кезде қазіргі Израиль өнеркәсібінің негізі қаланды.
1933 жылдан кейін еврейлердің Германиядан жаппай қашуына байланысты, олардың Палестинаға да иммиграциясы күшейді. Нәтижесінде Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында еврей қауымының саны халықтың 1/3 деңгейін құрап, 429 мың адамға жетті.
Еврей иммиграциясының күшеюіне арабтар көтеріліспен жауап берді. Ол 1936 жылдың сәуірінде басталды. Елде орын алған тәртіпсіздіктер барысында еврейлерге қарсы зорлық-зомбылық жасалды. Толқулар тек қазан айында ғана біршама саябырлады.
1936 жылы 11 қарашада Палестинаға Пиль комиссиясы келді. Ол тәртіпсіздіктердің себептерін анықтауға және жағдайды тұрақтандырудың жолдарын ұсынуы тиіс болды.
1937 жылы 30 шілдеде Англияның министрлер кабинеті Пиль комиссиясының қорытындылары негізінде келесі шешім шығарды: Палестина тәуелсіздігі жарияланғанға дейін оны еврей және араб аймақтарына бөлу; еврей қауымына берілген жерлерден тыс аймақ тардан жер сатып алуға тыйым салу. Ағылшын үкіметінің шешімі екі жақты да қанағаттандырмады. Толқулар қайтадан жанданды; ереуілшілер, тіпті, ағылшын әкімшілігінің өкілдерін өлтіруге дейін барды.
1938 жылдың сәуір айында Палестинаға жаңа комиссия (Д.Вудхерд) жіберілді. Екінші дүниежүзілік соғыстың жақындай түсуі ағылшындарды екі жақтың бірін таңдауға мәжбүрледі – Англия арабтарды таңдады.
1939 жылы 17 мамырда «Ақ кітапта» үкіметтің Палестинаға қатысты ресми ұстанымы жария етілді: ағылшындар «Бальфур декларациясынан» (еврей мемлекетін құру идеясы) бас тартты, еврейлерге жер сатуға тыйым салынды, еврей иммиграциясы шектелді (5 жылда 75 мың); 10 жыл ішінде тәуелсіз біртұтас Палестина мемлекетін құру жоспарланды.
Екінші дүниежүзілік соғыс Палестинадағы жағдайды түбірімен өзгертті. Палестина арабтарының көсемі Амин аль-Хусейни Гитлермен кездесіп, бүкіл арабтарды ағылшындарға қарсы көтерілуге шақырды. Ал еврейлер британ армиясы мен еріктілер жасақтарының құрамында фашистік Германияға қарсы соғысқа қатысты. Дегенмен еврейлердің барлығы Англия жағында болмай шықты. Радикалдық «Лехи», «Эцел» сияқты ұйымдар фашистермен байланыс орнатып, ағылшындарға соғыс жариялады. Соғыстың соңына қарай бұл ұйымдардың қызметіне тыйым салынды, ал мүшелері қамауға алынды. Еврей қауымы соғыстағы көмегі үшін Англия бұрынғы ұстанымынан бас тартады деп үміттенді. Алайда Ұлыбританияда билікке келген лейбористік үкімет іс-әрекет жасауға асықпады. Бұл аралықта Еуропада баспанасыз қалған еврейлер Палестинаға ұмтылды. Ағылшын үкіметі олардың иммиграциясын шектеуге тырысқанымен, жағдай шешімін таппады. Заңсыз иммиграция жергілікті билік өкілдері мен арабтармен қақтығыстарға алып келді. Соғыс кезінде сионистік ұйымдар АҚШ-пен жақсы қарым-қатынас орнатқан болатын. Осылайша АҚШ Палестина еврейлерін қолдап шықты. 1945 жылы сәуірде Палестинаға бірлескен ағылшын-американ комиссиясы аттанды.

Ағылшын-еврей соғысы

1945 жылы 10 қазанда ағылшын-еврей соғысы басталды. Еврей жасақтары ағылшындардың әкімшілік мекемелері мен әскери нысандарына шабуылдар жасап, өз талаптарын қойды. Еврей радикалдық ұйымдарының қарсылығы 1946 жылдың соңында ғана басылды.

БҰҰ-ның шешімі

Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімі

Ағылшын-американ комиссиясы мен араб және еврей қауымдары арасындағы келіссөздер 1947 жылдың ақпан айына дейін жүргізілгенімен, ортақ шешім табылмады. 18 ақпанда Ұлыбритания Палестиананың тағдырын БҰҰ-на беретінін мәлімдеді. 1947 жылы 29 қарашада БҰҰ-ның Бас ассамблеясы шешімін бекітті:
а) ағылшын мандаты 1948 жылдың мамырында аяқталатын болды;
б) Палестина араб және еврей мемлекеттеріне бөлінді;
в) Иерусалим және Вифлеев қалаларына халықаралық мәртебе берілді.

Салдары

Арабтар бұл шешімді мойындаудан үзілді-кесілді бас тартты. Сәуірде бүкілхалықтық ереуіл басталды. 1948 жылы 14 мамырда Палестинадан соңғы ағылшын кетті. Ағылшын қаруы мен әскери нысандарыныңкөпшілігі араб күштеріне берілген болатын. 15 мамыр күні тәуелсіз Израиль мемлекеті жарияланды, онын алғашқы премьер-министрі болып Давид Бен-Гурион сайланды. Бұл күні бірінші араб-еврей соғысы басталды.

Дереккөздер

Қапышев А.К., Шайхыгалиев Е.А. - Дүние жүзі тарихы: Қазіргі заман тарихы. 3-том: Оқу құралы. – Алматы: «Бастау», 2017 жыл. - 352 бет.

[Дүние_жүзі_тарихы:_Қазіргі_заман_тарихы.-1] Қапышев А.К., Шайхыгалиев Е.А. - Дүние жүзі тарихы: Қазіргі заман тарихы. 3-том: Оқу құралы. – Алматы: «Бастау», 2017 жыл. - 352 бет.