Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шөлейттену – адамның шаруашылық әрекетінің ықпалымен өсімдік жамылғысы сиреп, шөлге ұқсас ландшафттардың пайда болуы. Дүниежүз. климаттың өзгеруі мен оның қуаңдануының өсуіне байланысты Шөлейттену процесі қарқынды жүруде. Шөлейттену нәтижесінде биологиялық өнім мен түр саны азайып, топырақ құнарсыздана бастайды. Қазіргі кезде құрлық бетінің 1/3 бөлігінде топырақтың құнарлы қабатының жоғалу қаупі бар, ал оның әсерінен Жер шары халқының 1/5 зардап шегуі мүмкін. Соңғы 50 жыл бойында дүние жүзінде 800 миллион га-дан астам жер Шөлейттенуге ұшыраған. Мұның негізгі бөлігі Африка құрлығына келеді. Мысалы, Сахара шөлі оңтүстікке қарай 650 – 700 км шамасында жылжыған, ғалымдардың болжамы бойынша 2020 жылы Оңтүстік Африканың 60 миллион тұрғыны жарамды жерлердің Шөлейттенуі салдарынан өздерінің атамекенінен басқа аудандарға қоныс аударуға мәжбүр болады. Шөлейттену процесі Орталық Азия елдері мен Қазақстанда да жылдам қарқынмен дамуда. Түрікменстанда ұзындығы 1000 км Қарақұм каналының бойында 100 км-лік аймақта топырақ қайталама сортаңданып, шөлге айналды. Арал теңізінің деңгейі 14 м-ге төмендеп, аумағының азаюы салдарынан 2,5 миллион га-дан астам жер қу тақырға айналды. Бұл өңірден жыл сайын 75 миллион т. тұз желмен көтеріліп, 100 км және одан да шалғай өңірлерге жайылуы салдарынан Шөлейттену процесі одан әрі үдей түсіп отыр. Арал түбінің тұзы Тянь-Шань мен Памирдің мұздықтарына жетіп, олардың еруіне ықпалын тигізуде; Арал өңірі тұздарының тіпті Солтүстік мұзды мұхиттан да табылғаны анықталып отыр. Сондықтан БҰҰ-ның эксперттері Орталық Азия аумағындағы елдер өзара бірлесу арқылы кешенді іс-қимылға (орман-мелиорац., гидро-тех., сексеуіл егу, т.б.) және табиғатты ұтымды пайдалануға (малды жайып бағуды реттеу, жер-су қорларын тиімді қолдану, т.б.) тезірек көшсе ғана бұл мәселе оң шешімін тауып, нәтижесін береді деген тұжырым жасады. Шөлейттену процесінің кең етек алуына байланысты дүние жүзінде 17 маусым – Шөлейттенумен күрес күні деп белгіленіп, 1997 жылы “Шөлейттенуге қарсы күресу” туралы Конвенция қабылданған. Қазіргі уақытта дүние жүзінің эколог-ғалымдары Шөлейттенуді мүмкіндігінше тежеу үшін күш салуда. Мысалы, ауыл шаруашығы әдісі, яғни, тақырланып қалған және адам пайдаланбайтын жерлердің көлемін азайту үшін – терраса салу жиі қолданылады, т.б.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sholejttenu adamnyn sharuashylyk әreketinin ykpalymen osimdik zhamylgysy sirep sholge uksas landshafttardyn pajda boluy Dүniezhүz klimattyn ozgerui men onyn kuandanuynyn osuine bajlanysty Sholejttenu procesi karkyndy zhүrude Sholejttenu nәtizhesinde biologiyalyk onim men tүr sany azajyp topyrak kunarsyzdana bastajdy Қazirgi kezde kurlyk betinin 1 3 boliginde topyraktyn kunarly kabatynyn zhogalu kaupi bar al onyn әserinen Zher shary halkynyn 1 5 zardap shegui mүmkin Songy 50 zhyl bojynda dүnie zhүzinde 800 million ga dan astam zher Sholejttenuge ushyragan Munyn negizgi boligi Afrika kurlygyna keledi Mysaly Sahara sholi ontүstikke karaj 650 700 km shamasynda zhylzhygan galymdardyn bolzhamy bojynsha 2020 zhyly Ontүstik Afrikanyn 60 million turgyny zharamdy zherlerdin Sholejttenui saldarynan ozderinin atamekeninen baska audandarga konys audaruga mәzhbүr bolady Sholejttenu procesi Ortalyk Aziya elderi men Қazakstanda da zhyldam karkynmen damuda Tүrikmenstanda uzyndygy 1000 km Қarakum kanalynyn bojynda 100 km lik ajmakta topyrak kajtalama sortandanyp sholge ajnaldy Aral tenizinin dengeji 14 m ge tomendep aumagynyn azayuy saldarynan 2 5 million ga dan astam zher ku takyrga ajnaldy Bul onirden zhyl sajyn 75 million t tuz zhelmen koterilip 100 km zhәne odan da shalgaj onirlerge zhajyluy saldarynan Sholejttenu procesi odan әri үdej tүsip otyr Aral tүbinin tuzy Tyan Shan men Pamirdin muzdyktaryna zhetip olardyn eruine ykpalyn tigizude Aral oniri tuzdarynyn tipti Soltүstik muzdy muhittan da tabylgany anyktalyp otyr Sondyktan BҰҰ nyn ekspertteri Ortalyk Aziya aumagyndagy elder ozara birlesu arkyly keshendi is kimylga orman meliorac gidro teh sekseuil egu t b zhәne tabigatty utymdy pajdalanuga maldy zhajyp bagudy retteu zher su korlaryn tiimdi koldanu t b tezirek koshse gana bul mәsele on sheshimin tauyp nәtizhesin beredi degen tuzhyrym zhasady Sholejttenu procesinin ken etek aluyna bajlanysty dүnie zhүzinde 17 mausym Sholejttenumen kүres kүni dep belgilenip 1997 zhyly Sholejttenuge karsy kүresu turaly Konvenciya kabyldangan Қazirgi uakytta dүnie zhүzinin ekolog galymdary Sholejttenudi mүmkindiginshe tezheu үshin kүsh saluda Mysaly auyl sharuashygy әdisi yagni takyrlanyp kalgan zhәne adam pajdalanbajtyn zherlerdin kolemin azajtu үshin terrasa salu zhii koldanylady t b Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tomBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet