Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жарма ауданы — Абай облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Жер аумағы 22,6 мың км². Аудан орталығы – Қалбатау ауылы.
| Қазақстан ауданы | |
| Жарма ауданы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Облысы | |
| Аудан орталығы | |
| Ауылдық округтер саны | 14 |
| Кенттік әкімдіктер саны | 4 |
| Қалалық әкімдіктер саны | 1 |
| Ауыл саны | 49 |
| Қала саны | 1 |
| Әкімі | Жарқынбек Борашұлы Байсабыров |
| Аудан әкімдігінің мекенжайы | Қалбатау ауылы, Достық көшесі, №105 |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары | 49°16′25″ с. е. 81°08′12″ ш. б. / 49.27361° с. е. 81.13667° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°16′25″ с. е. 81°08′12″ ш. б. / 49.27361° с. е. 81.13667° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты | 1928 |
| Жер аумағы | 22,6 мың км² |
| Уақыт белдеуі | UTC+5:00 |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны | 36 518 адам (2023) |
| Ұлттық құрамы | қазақтар (91,41%), орыстар (5,15%), немістер (0,88%), украиндар (0,58%), татарлар (0,46%), басқа ұлт өкілдері (1,52%) |
| Сандық идентификаторлары | |
| Автомобиль коды | 18 |
| Жарма ауданының әкімдігі | |
|
| |
|
| |
Географиялық орны, жер бедері
Аудан батысында Абай ауданымен, оңтүстігінде Аягөз ауданымен, шығысында Ақсуат, Көкпекті аудандарымен, солтүстік-шығысында ШҚО-ның Ұлан ауданымен, солтүстік-батысында Жаңасемей ауданымен шектесiп жатыр.
Жері таулы және шоқылы болып келеді. Ауданның солтүстік-шығысында Қалба жотасы орналасқан. Абсолютiк биіктігі 500 – 865 м болатын Асқарлы, Сарыжал, Қарауылтөбе, Жуантөбе, Барақтықан, Ақбиік, Қарамұрын шоқылары бар. Оңтүстік-шығысында абсолютiк биіктігі 780 – 1090 м. Сарыжал, Қандығатай, Жұмағұл, Қарғалы, Желдіқара, Қаратақыр, Әулиешоқы, Семетей, Мұсасерек шоқылары орналасқан. Шар өзенінің жоғары алабын және аудан жерінің батысы мен солтүстік-батысын Еңірекей, Қызылбиік, Сабал, Белтерек, Қаратау, Қасымбел, Маятас, Арқат және Қарағайлы таулары қамтыған. Кен байлықтарынан алтын, кобальт, никель, қалайы, вольфрам, құрылыс материалдары, т.б. бар.
Тарихы
1928 жылы 17 қаңтарда Өскемен уезінің Шар, Колбин және Красно-Октябрь, жартылай Зайсан уезінің Көкпекті және Семей уезінің Луначарский болыстарының жерінен Семей округінің құрамында Жарма ауданы құрылды. Орталығы Жарма станциясы маңындағы кент болды (1928 жылы 3 қыркүйекте БОАК-мен бекітілген).
1930 жылы 17 желтоқсаннан бастап округтік бөліністің жойылуына байланысты таратылған Жаңасемей, Өскемен аудандарының кейбір бөлігі Жарма ауданына қосылып, аудан ірілендірілді.
1932 жылы 20 ақпанда Жарма ауданы Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді (1932 ж. 10 наурызда БОАК-мен бекітілген).
1939 жылы 14 қазанда Жарма ауданы Шығыс Қазақстан облысынан жаңадан құрылған Семей облысының құрамына өтті.
1939 жылы 16 қазанда Шар ауданы бөлініп шығып, оған Афанасьев, Божығұр, Кезеңсу, Кудасов, Шалабай ауылдық және Шар кенттік кеңестері берілді.
1942 жылы «Қазаншұңқыр» кеніші маңындағы елді мекен кент мәртебесін алды.
1952 жылы Мырзағұл ауылдық кеңесі таратылды.
1953 жылы Балажал және Қазаншұңқыр кенттік кеңестері ауылдық кеңеске айналды.
1954 жылы Қазаншұңқыр, Балажал, Сталин ауылдық кеңестері жойылды. Таратылған Сынтас ауылдық кеңесінің орнына Бөке кенішінде Ленин кенттік кеңесі ұйымдастырылды.
1957 жылы Малай ауылдық кеңесі Михайловка ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1958 жылы Түрксіб, 1961 жылы Маринов ауылдық кеңестері таратылды.
1963 жылы 2 қаңтарда Жарма ауылдық ауданы құрылып, оған Шар ауданынан Божығұр, Делбегетей, Кезеңсу, Киров, Мұрат, Ново-Баженов, Шалабай ауылдық кеңестері қосылды.
1964 жылы 31 желтоқсанда Жарма ауылдық ауданы мен Шар өнеркәсіптік ауданы біріктіріліп, орталығы Георгиевка ауылы болды.
1966 жылы Мұрат ауылдық кеңесі Қарасу, Шар ауылдық кеңесі Георгиевка, Балықтыкөл ауылдық кеңесі Белтерек ауылдық кеңесі болып өзгертілді. Делбегетей ауылдық кеңесі Жаңасемей ауданына берілді.
1972 жылы 10 наурызда Жарма ауданынан қайта құрылған Шар ауданына Белтерек, Божығұр, Кезеңсу, Октябрь ауылдық кеңестері мен Әуезов кенті берілді.
1978 жылы Криуши, 1981 жылы Ново-Реченск ауылдық кеңестері құрылды.
1985 жылы Бөке жұмысшылар кенті есептік деректерден шығарылып, Юбилейный кентіне жұмысшылар кенті мәртебесі берілді.
1996 жылы Ново-Реченск ауылдық округі таратылып, Солнечный кенті ауылдық елді мекенге айналып, Жаңғызтөбе кентінің қарамағына өтті.
1997 жылы 3 мамырда Семей облысы таратылып, аудан Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді.
1997 жылы 23 мамырда Жарма ауданына таратылған Шар ауданының аумағы енді.
2007 жылы аудан орталығы Георгиевка ауылының атауы Қалбатау болып өзгертілді.
Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты тым континенттік. Қаңтардағы орташа ауа температурасы –16 – 18°С, шілдеде 20 – 21°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. 200 – 300 мм. Жер беті суын ауданның шығыс жағында – Шар мен Қызылсу өзендері құраса, оңтүстігінде Шардың сол саласы – Жарма өзені мен Зайсан көліне құятын Көкпекті мен Ащысу өзендері құрайды. Көлдер ауданның тек батыс жағында кездеседі. Ірілері: Қазылжан, Балықшы көлдері, Шолақтерек, Ақсор, Тұздыкөл, Ащыкөл, Қарасор. Шар өзенінде Ақжол мен Бөке кенттерін сумен қамтамасыз ету үшін Шар бөгені салынған. Аудан жерінде негізінен қара, қызғылт қоңыр және боз топырақтар тараған. Онда бұта аралас селеу, көде, бетеге, жусан өседі. Өзен бойларында көптеп тоғайлар кездеседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, биік тауларда арқар, сарышұнақ, суыр, көлдер мен өзен бойларында қаз, үйрек, шағала, аққу, далалы жерлерде бозторғай, безгелдек, бұлдырық, дала бүркіті мекендейді. А. ш-на пайдаланылатын жерінің аумағы 2,17 млн. га (2008), жыртылған жері 26,5 мың га, шабындығы 128,2 мың га, жайылымы 1,97 млн. га. Аудан жерімен «Түрксіб» т. ж. мен респ. маңызы бар Алматы – Семей автомобиль жолы өтеді.
Халқы
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021 | 2023 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 57873 | ▼39166 | ▲73705 | ▼42764 | ▲42786 | ▲60247 | ▼44770 | ▼37460 | ▼36518 |
Тұрғындары 38 048 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 92,26%, орыстар – 5,86%, басқа ұлт өкілдері – 1,88%.
Әкімшілік бөлінісі
50 елді мекен 1 қалалық, 4 кенттік әкімдік пен 14 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ақжал ауылдық округі | 2063 | ▼ 1655 | 80,2 | 1001 | ▼ 859 | 85,8 | 1062 | ▼ 796 | 75 |
| Аршалы ауылдық округі | 581 | ▼ 376 | 64,7 | 278 | ▼ 192 | 69,1 | 303 | ▼ 184 | 60,7 |
| Әуезов кенттік әкімдігі | 2834 | ▲ 2859 | 100,9 | 1405 | ▲ 1421 | 101,1 | 1429 | ▲ 1438 | 100,6 |
| Белтерек ауылдық округі | 813 | ▼ 525 | 64,6 | 417 | ▼ 268 | 64,3 | 396 | ▼ 257 | 64,9 |
| Божығұр ауылдық округі | 915 | ▼ 692 | 75,6 | 484 | ▼ 365 | 75,4 | 431 | ▼ 327 | 75,9 |
| Бірлік ауылдық округі | 823 | ▼ 811 | 98,5 | 432 | ▼ 410 | 94,9 | 391 | ▲ 401 | 102,6 |
| Бірлікшіл ауылдық округі | 583 | ▼ 435 | 74,6 | 304 | ▼ 230 | 75,7 | 279 | ▼ 205 | 73,5 |
| Жаңғызтөбе кенттік әкімдігі | 4325 | ▼ 3675 | 85 | 2116 | ▼ 1741 | 82,3 | 2209 | ▼ 1934 | 87,6 |
| Жарма кенттік әкімдігі | 1165 | ▼ 745 | 63,9 | 598 | ▼ 386 | 64,5 | 567 | ▼ 359 | 63,3 |
| Жарық ауылдық округі | 1234 | ▼ 716 | 58 | 657 | ▼ 368 | 56 | 577 | ▼ 348 | 60,3 |
| Қалбатау ауылдық округі | 10871 | ▲ 11306 | 104 | 5276 | ▲ 5684 | 107,7 | 5595 | ▲ 5622 | 100,5 |
| Қапанбұлақ ауылдық округі | 1011 | ▼ 752 | 74,4 | 541 | ▼ 402 | 74,3 | 470 | ▼ 350 | 74,5 |
| Қарасу ауылдық округі | 1318 | ▼ 742 | 56,3 | 696 | ▼ 426 | 61,2 | 622 | ▼ 316 | 50,8 |
| Қаратөбе ауылдық округі | 1316 | ▼ 938 | 71,3 | 669 | ▼ 482 | 72 | 647 | ▼ 456 | 70,5 |
| Қызылағаш ауылдық округі | 823 | ▼ 399 | 48,5 | 419 | ▼ 210 | 50,1 | 404 | ▼ 189 | 46,8 |
| Суықбұлақ кенттік әкімдігі | 2358 | ▼ 1418 | 60,1 | 1240 | ▼ 740 | 59,7 | 1118 | ▼ 678 | 60,6 |
| Үшбиік ауылдық округі | 1436 | ▼ 1265 | 88,1 | 696 | ▼ 637 | 91,5 | 740 | ▼ 628 | 84,9 |
| Шалабай ауылдық округі | 1189 | ▼ 928 | 78 | 616 | ▼ 496 | 80,5 | 573 | ▼ 432 | 75,4 |
| Шар қалалық әкімдігі | 9112 | ▼ 7223 | 79,3 | 4514 | ▼ 3634 | 80,5 | 4598 | ▼ 3589 | 78,1 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | 44770 | ▼ 37460 | 83,7 | 22359 | ▼ 18951 | 84,8 | 22411 | ▼ 18509 | 82,6 |
Мәдениеті
Жарма жері ертеден-ақ оңтүстік пен солтүстікті керуен жолдарымен байланыстырып жатыр. Бұл өлке саяхатшылар мен географтарды қатты қызықтырған, олардың көпшілігі жергілікті жердің табиғат көркі, тұрғылықты халықтың тұрмысы мен шаруашылық ерекшеліктері туралы мәліметтер қалдырған. Мәселен, бұл жерлерде Ш.Уәлиханов, П. Семенов-Тян-Шанский, Г.Потанин, В. Обручев, А. Янушкевич сияқты басқа да көптеген атақты ғалымдар мен зерттеушілер болған.
Ауданның тарихи және мәдени мұрасы ретінде 89 ескерткіш сақталған, олардың 54-і археологиялық, 7-і тарихи және 28-і мәдени. Олардың барлығы да мемлкеттік қорғауға алынған. Өлкенің тарихы мен мәдениетінің құжаттары және мұрағаттары аудандық тарихи-өлкетану мұражайында және 10 мектеп мұражайында жинақталған.
Жарма жері өзінің бай тарихын орынды мақтан етеді. Ел мен жерді қорғаудың өшпес үлгісін көрсеткен Еспенбет пен Боранбай би, Қонақай мен Нарбота, Қарақожа мен Жәнібек, Жалаңаш пен Бекжан, Ақтамберді, Итқара, Барақ және басқа да батырлар осында жоңғарлармен соғысқан. Жарма - әйгілі ақындар мен әншілер елі. Ақтайлақ би бастаған Сыбанның Байғара руынан 17 ақын шыққан. 19-шы және 20-шы ғасырларда есімдері өлкеден алыс жерлерге белгілі болған Әріп Тәңірбергенов, Сапарғали Әлімбетов, Төлеу Көбдіков, Қалихан Алтынбаевтың дәстүрлерін кейіннен Кеңесбек Қалиев, Дәмеш Омарбаева сынды ақындар жалғастырды.
Халық сталиндік репрессияның құрбандары болған Әзімбай Лекеров, Ыдырыс Мұстанбаев, Тұрлыхан Хасенов тәрізді жерлестерін, көрнекті қоғам қайраткерлерін, ағартушыларды еш уақытта ұмытпайды. Евразияның дәл орталығынан орынтепкен осынау кішкене ғана жердің көптеген тамаша таланттар сыйлау құдыретіне таңданбасқа болмайды. Кембридж Халықаралық өмірбаяндық орталығы «Планетаның көрнекті адамы» деп таныған атақты жазушы, белгілі қоғам қайраткері Әди Шәріпов немесе Қазақстанның халық жазушысы, Абай атындағы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әзілхан Нұршайықов сынды жерлестерімізді неге мақтан тұтпасқа. Талант пен атақ-даңқ жармалық әйелдерді де айналып өтпепті. Жұртшылыққа Қазақстанның халық жазушысы, ақын Тұрсынхан Әбдірахманованың, республикалық хор капелласының бірінші әйел-дирижері Гүлжазира Ахметованың, қазақ әйелдерінен шыққан бірінші биология ғылымдарының докторы, академик Нәйла Базанованың есімдері жақсы таныс. Ал, Роза Рымбаеваның кристалдай таза дауысы эстрададан естілгенде, бүкіл ел қалт етпей «Әлияны» тыңдады емес пе! Тентектеу өскен Шардың шалдуар ұлы Бари Алибасовтан есімі әлемге танымал продюсер шығады деп кім ойлаған.
Сұрапыл соғыс жылдарында жармалықтар Отан қорғаушылар сапында жауға қасқая қарсы тұрды. Тоғыз жармалыққа Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ берілді: олар – Қапай Ысқақов, И.И.Варепа, И.М.Ландышев, Г.Д.Будник, П.Г.Карелин, Н.Е.Лут, П.И.Теряев, К.Шәкенов, В.А.Шулятиков. Ф.Әділбаев пен Н.И.Киселев Даңқ ордендерінің толық иегерлері атанды. Көптеген жармалықтар халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы жемісті еңбегі үшін Отанның жоғары наградаларына ие болды. Балғабек Сүлейменов Социалистік Еңбек Ері атанса, Қабылқақ Сүтбаев пен Федор Васильевич Будник Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мұғалімдері болды. Асқар Темірханов пен Сағындық Қараханов, Манап Кәріпжанов пен Ахметхан Ботаханов – құрметті теміржолшылар; Жұбайхан Шекембаев – КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Қызырхан Ағымбаев – Қазақ КСР-і мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Жұмағазы Келденов, Ережеп Жұртбаев – ауыл шаруашылығына еңбегі сіңген қызметкерлер атғына ие болды. Кәми Уәлиева мен Зағипа Ағайсенова КСРО Жоғары Кеңесінің детутаттығына сайланды.
Өлке спортшыларымен де даңқты. Қазақстандағы еркін күрестен тұңғыш спорт шебері, Қабден Байдосовтың, КСРО-ның жеті дүркін чемпионы, Еуропа, Азия және әлем чемпионы, олимпиада ойындарының жүлдегері Дәулет Тұрлыхановтың есімдері кеңінен танымал. Ауданда екі газет: "Рауан - Восход", "Шар тынысы - Шарский вестник" газеттері шығарылады. Бірнеше қоғамдық бірлестіктер жұмыс істейді: "Отан" республикалық саяси партиясының аудандық өкілдігі, аудандық соғыс және еңбек ардагерлері кеңесі, «Келешек – Будущее» (Шалабай ауылы), «Ауғанстан соғысы ардагерлерінің Жарма ауданындағы ұйымы», «Қарасу» бірлестікті дамыту қоғамдық қоры». 4 діни бірлестік тіркеліп, жұмыс істейді: Георгиевка ауылы мен Шар қаласындағы мұсылмандар мешіті, рим-католик шіркеуі, "Рахим - Благодать" қайырымдылық миссиясы. «Иман жолы» Інжіл Баптис мәсіхшілерінің қауымы» діни бірлестігінің Георгиевка аулындағы филиалы.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасының этностары бойынша халқының саны (2023 жыл басына)
- Жарминский район. Административно-территориальные изменения
- Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ҚР халық санақтары
- 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zharma audany Abaj oblysynyn ortalyk boliginde ornalaskan әkimshilik bolinis Zher aumagy 22 6 myn km Audan ortalygy Қalbatau auyly Қazakstan audanyZharma audanyӘkimshiligiOblysyAbaj oblysyAudan ortalygyҚalbatauAuyldyk okrugter sany14Kenttik әkimdikter sany4Қalalyk әkimdikter sany1Auyl sany49Қala sany1ӘkimiZharkynbek Borashuly BajsabyrovAudan әkimdiginin mekenzhajyҚalbatau auyly Dostyk koshesi 105Tarihy men geografiyasyKoordinattary49 16 25 s e 81 08 12 sh b 49 27361 s e 81 13667 sh b 49 27361 81 13667 G O Ya Koordinattar 49 16 25 s e 81 08 12 sh b 49 27361 s e 81 13667 sh b 49 27361 81 13667 G O Ya Қurylgan uakyty1928Zher aumagy22 6 myn km Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny36 518 adam 2023 Ұlttyk kuramykazaktar 91 41 orystar 5 15 nemister 0 88 ukraindar 0 58 tatarlar 0 46 baska ult okilderi 1 52 Sandyk identifikatorlaryAvtomobil kody18Zharma audanynyn әkimdigiGeografiyalyk orny zher bederiAudan batysynda Abaj audanymen ontүstiginde Ayagoz audanymen shygysynda Aksuat Kokpekti audandarymen soltүstik shygysynda ShҚO nyn Ұlan audanymen soltүstik batysynda Zhanasemej audanymen shektesip zhatyr Zheri tauly zhәne shokyly bolyp keledi Audannyn soltүstik shygysynda Қalba zhotasy ornalaskan Absolyutik biiktigi 500 865 m bolatyn Askarly Saryzhal Қarauyltobe Zhuantobe Baraktykan Akbiik Қaramuryn shokylary bar Ontүstik shygysynda absolyutik biiktigi 780 1090 m Saryzhal Қandygataj Zhumagul Қargaly Zheldikara Қaratakyr Әulieshoky Semetej Musaserek shokylary ornalaskan Shar ozeninin zhogary alabyn zhәne audan zherinin batysy men soltүstik batysyn Enirekej Қyzylbiik Sabal Belterek Қaratau Қasymbel Mayatas Arkat zhәne Қaragajly taulary kamtygan Ken bajlyktarynan altyn kobalt nikel kalajy volfram kurylys materialdary t b bar Tarihy1928 zhyly 17 kantarda Өskemen uezinin Shar Kolbin zhәne Krasno Oktyabr zhartylaj Zajsan uezinin Kokpekti zhәne Semej uezinin Lunacharskij bolystarynyn zherinen Semej okruginin kuramynda Zharma audany kuryldy Ortalygy Zharma stanciyasy manyndagy kent boldy 1928 zhyly 3 kyrkүjekte BOAK men bekitilgen 1930 zhyly 17 zheltoksannan bastap okrugtik bolinistin zhojyluyna bajlanysty taratylgan Zhanasemej Өskemen audandarynyn kejbir boligi Zharma audanyna kosylyp audan irilendirildi 1932 zhyly 20 akpanda Zharma audany Shygys Қazakstan oblysynyn kuramyna endi 1932 zh 10 nauryzda BOAK men bekitilgen 1939 zhyly 14 kazanda Zharma audany Shygys Қazakstan oblysynan zhanadan kurylgan Semej oblysynyn kuramyna otti 1939 zhyly 16 kazanda Shar audany bolinip shygyp ogan Afanasev Bozhygur Kezensu Kudasov Shalabaj auyldyk zhәne Shar kenttik kenesteri berildi 1942 zhyly Қazanshunkyr kenishi manyndagy eldi meken kent mәrtebesin aldy 1952 zhyly Myrzagul auyldyk kenesi taratyldy 1953 zhyly Balazhal zhәne Қazanshunkyr kenttik kenesteri auyldyk keneske ajnaldy 1954 zhyly Қazanshunkyr Balazhal Stalin auyldyk kenesteri zhojyldy Taratylgan Syntas auyldyk kenesinin ornyna Boke kenishinde Lenin kenttik kenesi ujymdastyryldy 1957 zhyly Malaj auyldyk kenesi Mihajlovka auyldyk kenesi bolyp ozgertildi 1958 zhyly Tүrksib 1961 zhyly Marinov auyldyk kenesteri taratyldy 1963 zhyly 2 kantarda Zharma auyldyk audany kurylyp ogan Shar audanynan Bozhygur Delbegetej Kezensu Kirov Murat Novo Bazhenov Shalabaj auyldyk kenesteri kosyldy 1964 zhyly 31 zheltoksanda Zharma auyldyk audany men Shar onerkәsiptik audany biriktirilip ortalygy Georgievka auyly boldy 1966 zhyly Murat auyldyk kenesi Қarasu Shar auyldyk kenesi Georgievka Balyktykol auyldyk kenesi Belterek auyldyk kenesi bolyp ozgertildi Delbegetej auyldyk kenesi Zhanasemej audanyna berildi 1972 zhyly 10 nauryzda Zharma audanynan kajta kurylgan Shar audanyna Belterek Bozhygur Kezensu Oktyabr auyldyk kenesteri men Әuezov kenti berildi 1978 zhyly Kriushi 1981 zhyly Novo Rechensk auyldyk kenesteri kuryldy 1985 zhyly Boke zhumysshylar kenti eseptik derekterden shygarylyp Yubilejnyj kentine zhumysshylar kenti mәrtebesi berildi 1996 zhyly Novo Rechensk auyldyk okrugi taratylyp Solnechnyj kenti auyldyk eldi mekenge ajnalyp Zhangyztobe kentinin karamagyna otti 1997 zhyly 3 mamyrda Semej oblysy taratylyp audan Shygys Қazakstan oblysynyn kuramyna endi 1997 zhyly 23 mamyrda Zharma audanyna taratylgan Shar audanynyn aumagy endi 2007 zhyly audan ortalygy Georgievka auylynyn atauy Қalbatau bolyp ozgertildi Klimaty osimdigi men zhanuarlar dүniesiKlimaty tym kontinenttik Қantardagy ortasha aua temperaturasy 16 18 S shildede 20 21 S Zhyldyk zhauyn shashynnyn ortasha molsh 200 300 mm Zher beti suyn audannyn shygys zhagynda Shar men Қyzylsu ozenderi kurasa ontүstiginde Shardyn sol salasy Zharma ozeni men Zajsan koline kuyatyn Kokpekti men Ashysu ozenderi kurajdy Kolder audannyn tek batys zhagynda kezdesedi Irileri Қazylzhan Balykshy kolderi Sholakterek Aksor Tuzdykol Ashykol Қarasor Shar ozeninde Akzhol men Boke kentterin sumen kamtamasyz etu үshin Shar bogeni salyngan Audan zherinde negizinen kara kyzgylt konyr zhәne boz topyraktar taragan Onda buta aralas seleu kode betege zhusan osedi Өzen bojlarynda koptep togajlar kezdesedi Zhanuarlardan kaskyr tүlki koyan biik taularda arkar saryshunak suyr kolder men ozen bojlarynda kaz үjrek shagala akku dalaly zherlerde boztorgaj bezgeldek buldyryk dala bүrkiti mekendejdi A sh na pajdalanylatyn zherinin aumagy 2 17 mln ga 2008 zhyrtylgan zheri 26 5 myn ga shabyndygy 128 2 myn ga zhajylymy 1 97 mln ga Audan zherimen Tүrksib t zh men resp manyzy bar Almaty Semej avtomobil zholy otedi Halky1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2021 202357873 39166 73705 42764 42786 60247 44770 37460 36518 Turgyndary 38 048 adam 2019 Ұlttyk kuramy kazaktar 92 26 orystar 5 86 baska ult okilderi 1 88 Әkimshilik bolinisi50 eldi meken 1 kalalyk 4 kenttik әkimdik pen 14 auyldyk okrugke biriktirilgen Halkynyn sany 2009 2021 Auyldyk okrugteri 2009 2021 2021 2009 ga pajyzben Erler 2009 Erler 2021 2021 2009 ga pajyzben Әjelder 2009 Әjelder 2021 2021 2009 ga pajyzbenAkzhal auyldyk okrugi 2063 1655 80 2 1001 859 85 8 1062 796 75Arshaly auyldyk okrugi 581 376 64 7 278 192 69 1 303 184 60 7Әuezov kenttik әkimdigi 2834 2859 100 9 1405 1421 101 1 1429 1438 100 6Belterek auyldyk okrugi 813 525 64 6 417 268 64 3 396 257 64 9Bozhygur auyldyk okrugi 915 692 75 6 484 365 75 4 431 327 75 9Birlik auyldyk okrugi 823 811 98 5 432 410 94 9 391 401 102 6Birlikshil auyldyk okrugi 583 435 74 6 304 230 75 7 279 205 73 5Zhangyztobe kenttik әkimdigi 4325 3675 85 2116 1741 82 3 2209 1934 87 6Zharma kenttik әkimdigi 1165 745 63 9 598 386 64 5 567 359 63 3Zharyk auyldyk okrugi 1234 716 58 657 368 56 577 348 60 3Қalbatau auyldyk okrugi 10871 11306 104 5276 5684 107 7 5595 5622 100 5Қapanbulak auyldyk okrugi 1011 752 74 4 541 402 74 3 470 350 74 5Қarasu auyldyk okrugi 1318 742 56 3 696 426 61 2 622 316 50 8Қaratobe auyldyk okrugi 1316 938 71 3 669 482 72 647 456 70 5Қyzylagash auyldyk okrugi 823 399 48 5 419 210 50 1 404 189 46 8Suykbulak kenttik әkimdigi 2358 1418 60 1 1240 740 59 7 1118 678 60 6Үshbiik auyldyk okrugi 1436 1265 88 1 696 637 91 5 740 628 84 9Shalabaj auyldyk okrugi 1189 928 78 616 496 80 5 573 432 75 4Shar kalalyk әkimdigi 9112 7223 79 3 4514 3634 80 5 4598 3589 78 1ZhALPY SANY 44770 37460 83 7 22359 18951 84 8 22411 18509 82 6MәdenietiZharma zheri erteden ak ontүstik pen soltүstikti keruen zholdarymen bajlanystyryp zhatyr Bul olke sayahatshylar men geograftardy katty kyzyktyrgan olardyn kopshiligi zhergilikti zherdin tabigat korki turgylykty halyktyn turmysy men sharuashylyk erekshelikteri turaly mәlimetter kaldyrgan Mәselen bul zherlerde Sh Uәlihanov P Semenov Tyan Shanskij G Potanin V Obruchev A Yanushkevich siyakty baska da koptegen atakty galymdar men zertteushiler bolgan Audannyn tarihi zhәne mәdeni murasy retinde 89 eskertkish saktalgan olardyn 54 i arheologiyalyk 7 i tarihi zhәne 28 i mәdeni Olardyn barlygy da memlkettik korgauga alyngan Өlkenin tarihy men mәdenietinin kuzhattary zhәne muragattary audandyk tarihi olketanu murazhajynda zhәne 10 mektep murazhajynda zhinaktalgan Zharma zheri ozinin baj tarihyn oryndy maktan etedi El men zherdi korgaudyn oshpes үlgisin korsetken Espenbet pen Boranbaj bi Қonakaj men Narbota Қarakozha men Zhәnibek Zhalanash pen Bekzhan Aktamberdi Itkara Barak zhәne baska da batyrlar osynda zhongarlarmen sogyskan Zharma әjgili akyndar men әnshiler eli Aktajlak bi bastagan Sybannyn Bajgara ruynan 17 akyn shykkan 19 shy zhәne 20 shy gasyrlarda esimderi olkeden alys zherlerge belgili bolgan Әrip Tәnirbergenov Sapargali Әlimbetov Toleu Kobdikov Қalihan Altynbaevtyn dәstүrlerin kejinnen Kenesbek Қaliev Dәmesh Omarbaeva syndy akyndar zhalgastyrdy Halyk stalindik repressiyanyn kurbandary bolgan Әzimbaj Lekerov Ydyrys Mustanbaev Turlyhan Hasenov tәrizdi zherlesterin kornekti kogam kajratkerlerin agartushylardy esh uakytta umytpajdy Evraziyanyn dәl ortalygynan oryntepken osynau kishkene gana zherdin koptegen tamasha talanttar syjlau kudyretine tandanbaska bolmajdy Kembridzh Halykaralyk omirbayandyk ortalygy Planetanyn kornekti adamy dep tanygan atakty zhazushy belgili kogam kajratkeri Әdi Shәripov nemese Қazakstannyn halyk zhazushysy Abaj atyndagy memlekettik syjlyktyn laureaty Әzilhan Nurshajykov syndy zherlesterimizdi nege maktan tutpaska Talant pen atak dank zharmalyk әjelderdi de ajnalyp otpepti Zhurtshylykka Қazakstannyn halyk zhazushysy akyn Tursynhan Әbdirahmanovanyn respublikalyk hor kapellasynyn birinshi әjel dirizheri Gүlzhazira Ahmetovanyn kazak әjelderinen shykkan birinshi biologiya gylymdarynyn doktory akademik Nәjla Bazanovanyn esimderi zhaksy tanys Al Roza Rymbaevanyn kristaldaj taza dauysy estradadan estilgende bүkil el kalt etpej Әliyany tyndady emes pe Tentekteu osken Shardyn shalduar uly Bari Alibasovtan esimi әlemge tanymal prodyuser shygady dep kim ojlagan Surapyl sogys zhyldarynda zharmalyktar Otan korgaushylar sapynda zhauga kaskaya karsy turdy Togyz zharmalykka Kenes Odagynyn Batyry degen zhogary atak berildi olar Қapaj Yskakov I I Varepa I M Landyshev G D Budnik P G Karelin N E Lut P I Teryaev K Shәkenov V A Shulyatikov F Әdilbaev pen N I Kiselev Dank ordenderinin tolyk iegerleri atandy Koptegen zharmalyktar halyk sharuashylygynyn әr tүrli salalaryndagy zhemisti enbegi үshin Otannyn zhogary nagradalaryna ie boldy Balgabek Sүlejmenov Socialistik Enbek Eri atansa Қabylkak Sүtbaev pen Fedor Vasilevich Budnik Қazak KSR inin enbek sinirgen mugalimderi boldy Askar Temirhanov pen Sagyndyk Қarahanov Manap Kәripzhanov pen Ahmethan Botahanov kurmetti temirzholshylar Zhubajhan Shekembaev KSRO memlekettik syjlygynyn laureaty Қyzyrhan Agymbaev Қazak KSR i memlekettik syjlygynyn laureaty Zhumagazy Keldenov Erezhep Zhurtbaev auyl sharuashylygyna enbegi singen kyzmetkerler atgyna ie boldy Kәmi Uәlieva men Zagipa Agajsenova KSRO Zhogary Kenesinin detutattygyna sajlandy Өlke sportshylarymen de dankty Қazakstandagy erkin kүresten tungysh sport sheberi Қabden Bajdosovtyn KSRO nyn zheti dүrkin chempiony Europa Aziya zhәne әlem chempiony olimpiada ojyndarynyn zhүldegeri Dәulet Turlyhanovtyn esimderi keninen tanymal Audanda eki gazet Rauan Voshod Shar tynysy Sharskij vestnik gazetteri shygarylady Birneshe kogamdyk birlestikter zhumys istejdi Otan respublikalyk sayasi partiyasynyn audandyk okildigi audandyk sogys zhәne enbek ardagerleri kenesi Keleshek Budushee Shalabaj auyly Auganstan sogysy ardagerlerinin Zharma audanyndagy ujymy Қarasu birlestikti damytu kogamdyk kory 4 dini birlestik tirkelip zhumys istejdi Georgievka auyly men Shar kalasyndagy musylmandar meshiti rim katolik shirkeui Rahim Blagodat kajyrymdylyk missiyasy Iman zholy Inzhil Baptis mәsihshilerinin kauymy dini birlestiginin Georgievka aulyndagy filialy DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasynyn etnostary bojynsha halkynyn sany 2023 zhyl basyna Zharminskij rajon Administrativno territorialnye izmeneniya Resej imperiyasy KSRO halyk sanaktary ҚR halyk sanaktary 2021 zhylgy ulttyk halyk sanagynyn korytyndylary