Эфестік Гераклит Ежелгі грек Ἡράκλειτος б з д 535 c 475ж антикалық филсофияның бірегей өкілдерінің бірі ұстазы Сократқа

Эфестік Гераклит (Ежелгі грек. Ἡράκλειτος, б.з.д.535 – c. 475ж.) — антикалық филсофияның бірегей өкілдерінің бірі, ұстазы, Сократқа дейінгі философияның көшбасшыларының бірі. Ол диалектикалық ойлау дәстүрінің негізін салған ойшыл. Табиғат философиясы дәстүрін жалғастырушы. "Логос", "От", "Ағын", "Қайшылық" ұғымдары арқылы өзінің онтологиялық философиясын қалыптастырған. Оның мағынасы терең нақыл сөздері бүгінге дейін айтылады. Ақсүйек болса да, бірақ мінезі тұйық, мұңлы жүзді болғандықтан, әсіресе жазған, айтқан сөздері астарлы, күрделі, сырлы болып келетіндіктен замандастары оны Тұңғиық әулие деп атаған екен.

Жалпы мағлұмат
Гераклит
Гераклит
Лақап аты	Тұңғиық әулие
Туған күні	б.з.д.535ж.
Туған жері	Кіші азияның Эфес қаласы (Қазіргі Түркия жерінде)
Қайтыс болған күні	б.з.д.475ж.
Шығармашылығы
Шығармалардың тілі	Грек тілі
Мектеп/дәстүр	Эфес мектебі
Бағыты	Диалектика,
Кезең	Пресократ кезеңі
Негізгі қызығушылығы	Балалармен асық ойнау
Негізгі пікірі	"Бір өзенге екі рет түсе алмайсың!"
Ықпал еткендер	Фалес, Анаксимандр
Ықпалды жалғастырушылар	Кейінгі герек философтары, неміс ойшылдары,

Гераклит философиясы грек философиясының алғашқы қалыптасу кезеңіне тұспа тұс келеді. Оның идеялары кейінгі ғасырдағы көптеген ойшылдарға, философиялық бағыттарға әсер етті. Гегель тапқырлаған "" Гераклиттен алған шабыттың жемісі екені байқалып тұр және мұны Гегельдің өзі де мойындайды. Ол қалыптастырған логоцентризм жосыны постмодернизм бойынша еуропаның 2500 жыл бойғы негіздік ойлау ерекшелігі болған делінді.

Гераклитті гносеология мәселесін тұңғыш көтерген ойшыл деуге де болады. Ол сезімдік танымға мән берді, сезімдік танымның рас-өтірігін алғаш рет қарастырды, адамзаттың ортақ парасатқа (логосқа) ие екенін түсіндірді. Ол философияны адам танымы мен таным субъектін тану ретінде қарастырған алғашқы ойшыл деуге болады.

Өмірбаяны

Кіші азиядағы Эфес қаласының қалдық орны, Гераклит 2500 жыл бұрын осында туған және өмір сүрген

Гераклит Эфестегі (Қазіргі Түркия жерінде) ақсүйек отбасында өмірге келген. Ол тіпті хандық таққа лайық болса да, орнын өз інісіне беріп, өзі Артемида ғибадатханасына жасырынып, қарапайым ойшылдық өмір кешірген. Кезінде Парсы патшасы оған хат жазып, ордада грек мәдениетінен сабақ беруге ұсыныс еткен кезде де ол асқақтықпен бас тартыпты. Ол: «атақты болудан үрейленемін, сондықтан парсылар арасына барғым келмейді. Мен үшін өзімнің осылай жай адам болғаным қымбат» деген екен. Ол саясатты - ponêra деп атапты (ponêra сөзі екі мағына береді: мүлдем қате және қиыншылық). Бір қызығы, қартайғанша балалармен бірге асық ойнауға құмар болыпты. Жұрт оның балалармен бірге ойнап жүргеніне таңырқаса: «Сендер масылдар, несіне сонша таңырқайсыңдар! Әлде бұл сендер шұғылданған саясаттан жаман ба екен?» дейтін көрінеді. Әлдекім одан «неге сонша үнсіздік таныта бересіз?» деп сұрағанда, ол былай жауап беріпті:

 "Не үшін дейсің бе? Сендердің мыңқылдай берулерің үшін!"

Бұл әңгімелер толық сенімді болмағанымен, бірақ бұл Гераклиттің жұртан өзгеше, оңаша, оқшау адам болғанын, өзінің сол бір сырлы нақылдары секілді өмірі де сырлы болғанын көрсетеді. Дегенмен, ол саясаттан тым аулақ жүрмеген де секілді. оның досын Эфестен қуған кезінде ол қатты ашуланып былай деген екен: Эфестегі әрбір ересек адам асылып өліп, қаланы сәбидей пәк жастарға қалтырса екен. Ол халықты заң үшін күресуге, зұлым патшаны қуып шығуға жігерлендірген.

'Жылауық Философ - Гераклит' Johann Christoph Ludwig Lücke-нің туындысы. 1757ж.

Гераклит оңаша тұрмыс кешіріп, шөптің тамырымен қоректеніп жүріп уланған көрінеді. Сосын ол қаладағы емшіге барып, «Жаңбырлы күні құрғақ болуға бола ма?» деп сұрапты. Емші оның не айтып тұрғанын түсінбепті. Сосын ол сиыр қораға барып, сиырдың жапасымен өзін емдеп, уды қайтармақшы болған екен, бірақ ем қонбай 60 жасында қайтыс болыпты.

Гераклит ешкімді менсінбеген соң достары да болмапты. Қартайғанда тауда жасырынып алып, шөптің тамыры мен жеміс-жидек теріп жеп, ешкіммен араласпауға тырысыпты. Гераклит әйелмен де араласпаған делінеді. Өз нақылдарында ол әйелдерді "еркектермен тынымсыз соғысушы" деп сипаттайды. Дүние көптеген соғыстардан тұрады, дүниенің өзі соғыстан пайда болған, ал әйел мен еркек соғысы соның бірі деп есептеді. Ол ақсүйек ретінде ел басқаруға мүмкіндігі бола тұра тақтан бас тартқан, ешбір әлеуметтік міндет те атқармаған. Ол өз заманына айналасына бөгде, оқшау адам болып өмір сүрді. Ггректер оны сирек кездесетін болмыс ретінде әрі құрметтеп, әрі оған қатты таңырқағаны байқалады.

Лаэрттік Диогеннің айтуынша, Гераклит мұңая беріп өз шығармаларын жазып бітпеген көрінеді, сондықтан оны Жылауық философ (The Weeping Philosopher) деп атаған делінеді. Ал, Демокрит Күлкі философы (The laughing philosopher) деп аталған. Бұлай айыруды Sotion бастады деген сөз бар. Ол І ғ. кезінде: «Ашудың орнын парастақа жеңдіруде Гераклит көз жасына, Демокрит күлкіге сүйенеді" деген әйгілі сөз айтқан екен.

Жылаған Гераклит және күлген Демокрит, 1477ж. Италиялық Pinacoteca di Brera-ның туындысы. Милан.

Гераклит айтқан екен: «Мен өзімді зерттедім» деп. Демек, оның философиясы жай ғана табиғатты тануға, ғарышты түсінуге (оның бір кітабы «Табиғат туралы» деп аталған болса да) қарағанда өзінің ішкі жан дүниесі мен іс-әрекетінің мән-мағынасын тануға көбірек бағытталғаны байқалады. Ол айналасының ықпалынан аулақтанып, өзін тұмшалап алды, мұның бәрі оның ішкі жан дүние ақиқаттарына бойлау қамынан болғаны анық. Жан дүниеде адамның болмысы бірдей, ол адамның ең бір өзі болып өмір сүретін аймағы. Сондықтан Гераклитті оқу арқылы – түсініксіз тұңғиық болса да – рухани әлемімізді сезінгендей боламыз. Оның «Бәрі – ағын» деген сөзі бізге өте таныс, бұл оның осы сөзінің мағынасын түсінгендіктен емес, қайта өз жан дүниеміздегі және өмір уақытымыздың шындығын сезінуден қалыптасқан сезім. [[File:Raphael School of Athens Michelangelo.jpg|thumb|right]Афина мектебі - Гераклит, Рафаэль Санти]

Шығармалары

Гераклит «Тұңғиық» （αἰνικτής ainiktēs）десе дегендей жазғандары күрделі, сырлы, астарлы мағынаға бай болып келеді. Ол «Табиғат туралы» деген үлкен кітап жазған екен. Кітап үш бөлімнен тұрған көрінеді: «Әлем туралы», «Саясат туралы» және «Рух туралы». Өкініштісі бұл кітап толық сақталмаған. Бізге жеткені Гераклиттің 130-дан артық нақыл сөзі. Олар оның кітабының ішінен үзіп алынған болуы да мүмкін, немесе дербес жазылған нәрсе болуы да мүмкін.

Философиясы

Мәңгілік от

"Осынау тәртіпке бағынатын жаһанда барша нәрсенің негізі бір, оны Құдай да, Адам да жаратпаған. Ол ежелден, қазір және болашаққа дейін белгілі өлшеммен бірде лаулай жанып, бірде сөнетін мәңгілік от." Гераклит тура осылай айтқан.

Гераклиттің пікірінше от космосқа айналады, ол қайтадан отқа қайтады. От өлшемге сай жанады және Логосқа бағынады.

От әдетте төрт элемент арасындағы ең нәзігі, пішінсізге жақыны. От үздіксіз қозғалыста және оттың өзі қозғалыстарды пайда қылады.

Гераклит айтқан Мәңгілік от екі мағынада болуы мүмкін:

Энергия мағынасында. Қазіргі заман физикасы бойынша, әсіресе Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы бойынша зат пен энергия өзара ауыса алады (Е=mc²). Яғни, әрқандай заттың бойындағы энергия егер толық алып шығатын болсақ, онда ол оның салмағы мен жарық жылдамдығының екі есесіне көбейткендей шамаға тең болады. (Атом қаруы уранды ыдыратып энергияға айналдыру негізінде жасалғаны белгілі.) Демек, заттарға жасырынған энергия тұрғысынан, ғарыштағы күн секілді жану күйіндегі алып жұлдыздық денелер тұрғысынан айтқанда, дүние дегеніміз от дегеніміз белгілі мағынада негізсіз емес.
Ерік, Тіршілік күші мағынасында. «Жастықтың оты жалындап» (Абай) демекші, от ежелден тіршілік күшінің, адам бойында тулаған ішкі ерік әлеуетінің символ сөзі екені белгілі. Ежелгі заман дәстүрінде сөзді көбінесе бейнелеу мағынасында тұспалдап айту көп кездесетіндіктен, бұл сөзді осынау әдеби образды мағынада да түсінуге болады.

Гераклит әлемді Құдайы рухани күш жаратты дегенге келіспейді, ол әлем өз-өзін әрқаша, әрсәт, мәңгібақи табиғи бола беретін ағынды өзен секілді үрдіс, өзгерістен өткен Құдайы жоқ ағын, ол өзін өзі жаратты деп есептейді. Әрине, өз-өзін қалай жаратады, бұл енді күрделі мәселе. Дегенмен ол оттың дүниені жаратуында Логос шешуші рөл ойнаған деген қисынды көлденең тартады. Оның дүниесі басталуы да, ақыры да жоқ оттың шексіз жану барысы мен сөну барысының өзара ауысуы болды.

Гераклит бойынша өмір дегеніміз алаулаған от болып жалындап жану. Өлім дегеніміз оттың сөнуі, басқа отқа орын босату. Ал әлемнің Логосы адам үшін тағдыр сыйлайды.

Логос

Логос сөзі: "сөз", "түсінік", "ереже", "жоспар", "қағида", "өлшем", "", "есеп", "", "заң", "тәртіп деген секілді көп мағынаға ие.

"Мені тыңдама, логосты тыңда. Сонда "барша дегеніміз бір" деген ақиқатты түсінесің."

Гераклит: "Логос мәңгілік өмір сүрсе де адамдар мән бермейді, оны естісе де бірінші рет естіп тұрғандай түсінбестік танытады. Ғаламдағы барша нәрсе логосқа сай басталуда, ақырласуда; мен де оны заттардың қасиетіне сай ажыратып, бұл өзі қалай болатынына дейін көрсетіп бердім; адамдардың өздері де мен түсіндірген сөз бен шындыққа күнделік мың мәрте ұшырасып жатады, бірақ олар бәрібір оған ежелден ешқашан ұшыраспағандай, еш тәжірибесі болмағандай аңтарылады. Адамзат баласы ұйқыда ештеңені есіне сақтамағандай оянған соң не істерін білмей есеңгірейді" - дейді.

Гераклит логосты "ақиқаттың арғы өлшемі" ретінде қарастырып, адамзат санасынан асып кеткен "көктен құйылатын" объективті ақиқат, "қасиетті ереже", «ғажайып үн», «пайғамбарлық сөз» ретінде түсінгені байқалады. Оның замандасы Сиракуздық Epicharmus деген кісі былай деген екен: "Логос адамзатты басқаруда, дұрыс әдіспен қорғауда. Адамның ойлауға（logismos） ие болуы логостың арқасы. Адамзат ақылы қасиетті логостан шабыт алады, ол әркімді өмір бұлағымен суарады." Демек Гераклит заманында логос біршама терең мағынада түсінілгені, адамзат логосқа қол созғанда барып надандықтан арылады деп қарағаны байқалады. Мысалы Гераклит былай дейді:

Көп білу ешкімді парасатты етпейді, егер ол парасатты етер болса, онда Гесиод пен Пифагорді, мен тәрбиелер еді.

Яғни, олар бәрін біледі, бірақ Логосты білмейді, демек олар шындығында ештеңе білмейді дейді, Гераклит.

Логос әдетте «сөз», «айту», «ақиқат үні» қатарлы көп мағыналы сөз. Гераклит те, кейінгі Парменид те өздерін пайғамбарлық сөз айтушымыз деп сезінгені байқалып тұр. Яғни, болмыс, ой, сөз қабаттарына бірдей ортақ арғы түпнегіздік шындықтың рухани айтылу қисыны логос сөзінде көрінс табады.

Гераклиттің ойынша, ғарыш мәңгілік қозғалып, өзгеру күйінде. Тіпті соны бірден айтуға болады, тек "Қозғалыс қана мәңгілік!" Қозғалыс пен өзгеріс белгілі өлшем мен заңға бағынып орындалады. Дүниенің қозғалысы бағынатын заң Логос деп аталады. "Мәңгілік оттың жануы логосқа бағынады." Логос бәрінен үстем. Тіпті "Логос Зевстің өзін әрі мойындайды, әрі мойындамайды". Оттың жанып-сөнуі болсын, қарама-қарсы жақтардың өзара бір-біріне айналуы болсын, бәрі түгелдей логосқа бағынған күйде орындалатын қозғалыс. Логос дегеніміз өлшем, шама, шек. Ол сондай-ақ санға ғана емес, сапаға дейін әсер ететін ішкі заң. Логос заң ретінде адами өлшем-пікірлерден биік тұрады. Адам осы заңды білгенде барып парасатты бола алады.

Бәрі де ағын

Гераклиттің әйгілі бір сөзі қазіргі әлемде өте кең тараған:

"Адам бір өзеннен екі рет өте алмайды."

Бұл нақылдың мағынасы «өзен қашанда ағыс күйінде болған соң екінші рет келгенде алдыңғы түскен өзенің ағып кеткен болып шығады» деген мағына береді. Әрине, сөздің артында сөз бар, яғни өмір ағысына, ғаламның байыздамай жаңаланған мәңгілік үрдіске қаратылғаны, уақыттың кері қайытпастығы меңзелгені байқалады. Бәрі де ағыс күйінде, бейне өзен секілді толассыз өзгеріс күйінде деген пікір қозғалыс пен өзгеріс арқылы дүние-өмір шындығын тану жосынына негіз салды.

Гераклиттің шәкірті (Κρατύλος) ұстазына тойтарыс беріп, өзгерісті тіпті де күрделі мағынада игеру дәстүрін жасады. Оның әйгілі нақылы:

"Бір өзеннен бір рет те өте алмайсың."

Сен өзенге түскенде ағын қымғуыт, өзгерістер қаурыт, ештеңені шамалап, нақты солай деп айтып үлгірмейсің, өмірді танып үлгірмейсің, өзенді жүзіп үлігрмейсің, өмірдің ақжал толқындары арасында есің шығып, біліп-бімей қарсы жағаға жетіп барасың. Өмір өзеніне түсесің, бірақ оны түсіне алмай, игере алмай есің шығып, түс секілді өте шыққанын байқайсың, артыңа қарасың бейне бұл өмірді сүрмеген секілді мүлде жат, мүлде бейтаныс өмір-өзенін көресің дейді. Гераклиттің сөзі уақыттың кері қайтпастығына қаратылса, ал шәкірті Кратилоның сөзі адамның өмірі түсіндіргісіз екенін, өмір сүре тұрып өмірді толық сүріп үлгірмейтініңді, тіпті не істеп, не қойғаныңды да дұрыс шамалай алмайтыныңды көрсетеді. Кейінгісі қазіргі заман батыс философиясында экзистенциализм бағытына әсер еткені белгілі. Абайдың «Өткен өмір бейне түс, Мәңгілік болар барма дос» деген сөзі де, қазақтың "дүние – жалған" деген пессимизм идеясы да осы пікірмен астасып жатыр.

Гераклит "бәрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, зат әрі бар, әрі жоқ" дегендей біртүрлі сөздерді де айтқан. Бұл бар болудың өзгеріспен орындалатын шындық екенін баса дәріптеу екені анық. Сондай-ақ "қарама-қайшы нәрселер қарсы жағына өзгереді, ыстық суиды, суық ысиды, дымқыл құрғайды, құрғақ су болады" дейді. "Біз бір өзенге әрі түсеміз, әрі түспейміз. Біз әрі өмір сүреміз, әрі өмір сүрмейміз" деген жұмбақ мағыналы сөздердің бойында бар мен жоқ диалектикасы айқын көрінеді.

Қайшылықтың бірлігі

Ықылымдық алғашқы бірлік әрекет барысында өзгерістерге ұласады. Оның жаратылуы күйреу, күйреуі жаратылу. Бір нәрсе енді бір нәрсеге айналады, мысалы от суға, су ауаға, ауа топыраққа айналады. Әр нәрсе өзінің қарсы жағына өзгереді. Әлемде қасиеті қатып қалған ештеңе жоқ, барлық нәрсе әрі бірлікке ие, әрі қарама-қайшылыққа ие. Қайшылық болғандығы себепті бірлік іске асады, бірлік болғаны себепті қайшыласады. Зат әрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, дүние осындай қайшылықты парадокстардың кешені. Қайшылық болмаса дүние болмайды, даму болмайды. Музыкадағы көркем күйлер жоғары және төмен дыбыстар үндестігінен қалыптасады.

Дүниені соғыс билеуде. "Соғыс барлығының әкесі, барлығының билеушісі. Ол біреулерді құдай етеді, біреулерді адам етеді, біреулерді құл, келесі іреулерді еркін азамат етеді" - дейді Гераклит. Соғыс болмаса, қайшылық болмаса дүние тоқтайды және күйрейді. Қарсылықтар күресінің бірлігі (яғни бірлікке ие нәрселер ортасындағы күрес пен қайшылық) жақсылықтың басы. Гераклит: "өмір-өлім, өң мен түс, жас пен кәрі бірдей нәрсе. Кейінгісі өзгерсе алдыңғысына ауысады, алдыңғысы кейінгісіне қайтады" дейді. Әрине, қайшылық барысында мүдделілер бірігеді, тағдырластар бір-бірін табады, жақындар бір-бірін қолдайды. Өзара сүйену, өзгеру, бөліну дегендердің бәрі соғыстан болады.

Гераклиттің көптеген идеялары қарсы мағынада айтылғаны байқалады. Әсіресе соғысты дәріптеу, қайшылықты жақсылық ретінде түсіндіру Пифагорға ұнамағайтыны анық. Өйткені, Пифагордың өзекті тақырыбы екеу: Сан және Гармония. Логосты қайшылық күресінің бірлігі заңы бойынша түсіндіру арқылы Гераклит дүниенің оттай лаулаған қиян-кескі арпалысты шындығын елестетеді.

Діни көзқарасы

Дін жөнінде арнайы пікір айтпағанымен, оның идеяларынан секілді дәстүрлі діни түсінікке сын айтуды, астыртын мазақтауды байқаймыз. Ол діни құрбандық шалуды, тасаттық беруді, мүсінге табынушылықты соқырсенім ретінде бағалады. Гераклит Құдай бар деп сенгені анық, бірақ оның сенген құдайы «Логосқа бағынатын Мәңгілік От» болды. Ол құдайды салт-жосын мағынасында емес, ақылдық мағынада түсінуге тырысқан ойшыл. Дегенмен кейінгі грек-рим философиясындағы ағымы Логос пен Мәңгілік отты Құдай ретінде танып, философияны дінилестіруге тырысқанын көреміз.

Кейбір нақыл сөздері

Логосты білгенің — бәрін білгенің.
Этикасы дұрыс емес адамнан парасатты адам шықпайды.
Әділет өтірік пен жалған кәулік көрсетуді жеңетін болады.
Егер бақыт денеде болса, онда сиыр шөп жегенде ең бақытты деп айтуымыз керек.
Адамға салыстырғанда ең сұлу маймылдың өзі өте қораш болмақ.
Нағыз парасат - бәрін басқаратын ережені игеру.
Көтерілетін жол мен төмен түсетін жол - бір жол.
Бір өзенге екі рет түсе алмайсың, бұл адам да, бұл өзен де өзгеріп кетеді.
Күн әр күні жаңа.
Есек алтынға қарағанда сабанды жақсы көреді.
Алтын қазушылар көп жерді қазғанда ғана азғантай алтын алады.
Тіпті дүние қалауыңа сай өзгерсе де бәрібір бақытты болып жарытпайсың.
Тәрбие адамның екінші күні.
Жақсы мінез бір сәтте емес, ұзақ уақытта қалыптасады.
Қарама-қайшы нәрселер біріксе, ұқсамаған дауыстан ең керемет гармония пайда болады.
Өзгерістен өзге мәңгілікті көріп тұрған жоқпын.
Кемеңгердің ең басты белгісі - Өзгешелігі.
Ақымақ не жесе де тамсана береді.
Бейне қала қақпасы үшін соғысқандай, ұлт өзінің заңы үшін соғысуы керек.
Көрінбейтін гармония көрінетінінен әдемі.
Бәрі де ағын, ешкім байыздап қалмайды.
Мінезің - тағдырың.
Мен өзімді іздедім.
Тәңірі дегеніміз мәңгілік алаулаған от, тағдыр дегеніміз дүниені қайшылықты жаратқан логос.
Хайуанды қамшымен ғана өріске апарасың!
Дүние соғыстан жаратылады және соғыстан күйреп тынады.
Көрсем, естісем, білсем қуанамын.
Табиғат жасырынбақ ойнауға құштар.
Егер рухы жабайы болса, оның көзі мен құлағы жаман хабар береді.
Ықылым - асық ойыны секілді, бала асық үйіріп тақта отырады.
Ұлы істерді келсін-келмесін долбарлай бермейік.
Көз құлаққа қарағанда әділ кәулік етеді.
Ештеңе істемеген кезіңде ұйықтап жүресің.
Бейне ақша тауарға, тауар ақшаға айналғаны секілді от барлық нәрсеге айналады, барлық нәрсе де отқа айналады.
От айналу барысы - аңсау мен тойыну.
Найзағай бәріне жол сілтейді.
Егер күн болмаса, барлық басқа жұлдыздар қараңғылықты жеңе алмас еді.
Ең керемет ғарыш деп жүргеніміз бейберекет үйе салған қоқысқа ұқсайды.
Рух дегеніміз өсіп-өркендеудің өздік ішкі заңы.
Құрғақ рух ең парасатты. Керемет парасатты рух дегеніміз құрғақ жарық шоғыры.
Мас адамды бала да жетелейді, рухы дымқылданған ол кедергіге ілеседі және өзінің қайда баратынын білмейді.
Ақымақ әрбір сөзге сүрінеді.
Тоңмойындық ғажайып ауыру.
Барша болмыс түтінге айналса, онда біз оны тек иіскеу арқылы ғана ажырата алар едік.
Өліктен боқтан қашқандай құтылу керек.
Адам ақылды нәрсе емес. Оның даналығы өзін қоршаған нәрсеге ғана қаратылады.
Күдік туса қасиеттілік санамыздан қашады.
әулие қарапайымға, қарапайым адам әулиеге айналады, олар қарсы жағының өлімінде өмір сүреді, қарсы жағының өмірінде өледі.
Ешқашан батпайтын нәрседен қалай жасырына аласыңдар?!
Құдайлар мен батырларды түсінбейтіндердің бейне-пішінге табынуы меңіреу дуалға сөйлегенмен бірдей.
Тасаттық қаны арқылы өздерін күнәдан тазатқысы келу бейне лас жерде тұрып ластықпен жуынғанымен бірдей. Егер әлдекім солай істесе, олардың өзі оны жынды дер еді.
Ой бәріне ортақ.
Егер бір адам керемет болса, мен үшін ол түменге (10 000 адамға) татиды.
Адамның кереметтігі оның бір істі даңыққа бөленердей баршадан артық істеуі. Ал, тобыр сиыр секілді тойынғанға ғана құштар.
Иттің кімге үргенін ешкім білмейді.
Оппозиция үндестік туғызады. Сәйкессіздіктерден гармония пайда болады.
Теңіз суы әрі ащы, әрі тәтті. Балық ішсе ол тәтті. Адам ішсе ол ащы.
Құдай үшін бәрі әдемі, керемет, дұрыс, ал адам баласының кей нәрсені дұрыс, кей нәрсені бұрыс деуге қақы бар.
Емшілер кеседі, күйдіреді, ауыруды қинайды, сосын осы жұмысы үшін ақы алады.
Садақтың аты өмір, жұмысы өлім. (грек тілінде садақ өмір және өлім деген қос мағынаны білдіреді.)
Әр істің өз сәті болады.
Тәңір дегеніміз жарық және қараңғы, таң және іңір, қыс және жаз, соғыс және бейбітшілік, сондай-ақ ол толықтық.

Гераклит нақылдарынан таңдап аударылды.

Қосымша

Гераклиттің бүгінге жеткен барлық нақылдары (ағылшынша)

Дереккөздер

Botten, Mick. (2012). Herakleitos – Logos Made Manifest, Upfront Publishing. ISBN 978-1-78035-064-6 All fragments, in Greek and English, with commentary and appendices.
Davenport Guy (translator) Herakleitos and Diogenes — Bolinas: Grey Fox Press, 1979. — ISBN 0-912516-36-4. Complete fragments of Heraclitus in English.
Heraclitus; Haxton (translator), Brooks; (2001). Fragments: The Collected Wisdom of Heraclitus. New York: Viking (The Penguin Group, Penguin Putnam, Inc.). ISBN 0-670-89195-9. . Parallel Greek & English.
Kahn Charles H. The Art and Thought of Heraclitus. An Edition of the Fragments with Translation and Commentary — Cambridge: Cambridge University Press, 1979. — ISBN 0-521-21883-7.
Kirk G.S. Heraclitus, the Cosmic Fragments — Cambridge: Cambridge University Press, 1954.

Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1

Botten, Mick. (2012). Herakleitos – Logos Made Manifest, Upfront Publishing. ISBN 978-1-78035-064-6 All fragments, in Greek and English, with commentary and appendices.
Davenport, Guy (translator) (1979). Herakleitos and Diogenes. Bolinas: Grey Fox Press. ISBN 0-912516-36-4. Complete fragments of Heraclitus in English.
Heraclitus; Haxton (translator), Brooks; Hillman (Forward), James (2001). "Fragments: The Collected Wisdom of Heraclitus". New York: Viking (The Penguin Group, Penguin Putnam, Inc.). ISBN 0-670-89195-9.. Parallel Greek & English.
Kahn, Charles H. (1979). The Art and Thought of Heraclitus. An Edition of the Fragments with Translation and Commentary. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-21883-7.
Kirk, G.S. (1954). Heraclitus, the Cosmic Fragments. Cambridge: Cambridge University Press.
Marcovich, Miroslav (2001). Heraclitus. Greek Text with a Short Commentary. Sankt Augustin: Academia Verlag. ISBN 3-89665-171-4. First edition: Heraclitus, editio maior. Mérida, Venezuela, 1967.
Patrick, G.T.W. (1889). Heraclitus of Ephesus: The Fragments.
Robinson, T.M. (1987). Heraclitus: Fragments: A Text and Translation with a Commentary. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 0-8020-6913-4.
Sallis, John; Maly, Kenneth, eds. (1980). Heraclitean fragments. University: University of Alabama Press. ISBN 0-8173-0027-9.
Wright, M.R. (1985). The Presocratics: The main Fragments in Greek with Introduction, Commentary and Appendix Containing Text and Translation of Aristotle on the Presocratics. Bristol: Bristol Classical Press. ISBN 0-86292-079-5.

[1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1