Әмин Герей

Әмин Герей (қырымтат. Emin Geray; қай. 1551) — Қырым қалғайы (1537-1551). Қырым ханы I Сахиб Герейдің үлкен ұлы және Қырым ханы I Меңлі Герейдің немересі.

Әмин Герей қырымтат. Emin Geray
Лауазымы
Ту Ту
1537 — 1551
Ізашары	Ахмет Герей
Ізбасары	Бөлүк Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	XVI ғасыры
Қайтыс болуы	1551 (1551)
Династия	Герейлер
Әкесі	I Сахиб Герей
Балалары	Жапар Герей, Құтлық Герей
өңдеу

Өмірбаяны

1537 жылы Сахиб Герей інісі, I Саадет Герей ханның ұлы, қалғай сұлтан Ахмет Герейді (1535-1537) өлтіруге бұйрық берді, содан кейін Әмин Герей оның бірігіп басқарушысы әрі қалғайы болды.

Әмин Герей әкесі Сахиб Герейдің оңтүстік Ресей мен Литва шекара маңайындағы иеліктерге жасаған әскери жорықтарына қатысты. 1539 жылы қазанда Әмин Герей оңтүстік орыс жерлеріне жорық жасап, Кашираның айналасын тонады. Кінәз Семен Иванович Телятевский-Пунков (Микулинский) Рязаннан шығып, «тілдерді» басып алды. Орыс әскерлерінің санын білмеген татарлар, шегінуді жөн көрді.

1541 жылдың жазында Әмин Герей Сахиб Герейдің Мәскеу кінәздігі жерлеріне жасаған ірі жорығына қатысты. Әуелі Қырым ханы әскерімен қоршап алды, бірақ қаланы ала алмай, орыс иелігіне тереңдеп еніп шабуылын жалғастырды. Оңтүстік шекараға шоғырланған Мәскеу полктары Ока өзенінің жағасынан қырым татарларының атты әскеріне тойтарыс бере алды. Сахиб Герей жеңіліп, Окадан шегінді. Жолда Қырым әскері қаласын қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны оларға тойтарыс берді. Орыс ратаның жақындағанын естіген Сахиб Герей қоршауды тоқтатып, далаға шегіне бастады. Шегіну кезінде Әмин Герей негізгі күштерден бөлініп, Одоев орындарын ойрандауға тырысты. Алайда кінәз В.И.Воротынский өз сақшыларымен татарларға қарсы шығып, оларды талқандады. Әмин Гирай жеңіліп, далаға қарай қашады.

1542 жылы наурызда Әмин Герей Северск аймағына шабуыл жасады. Путивл, Стародуб және Новгород-Северский төңірегіндегі татарлар. Әмин Герейдің келесі әрекеті сол жылдың тамыз айында қырымдықтар Рязан облысына шабуыл жасамақ болған кезде жасалды. Алайда Петр Пронскийдің полктерін көрген әскерлер кері қайтты, ал Украина қалаларының воеводалары оларды Мечаға дейін шығарып салды. Куликово алаңында орыстар қорғай отырып, татарларды жеңді.

1544 жылы желтоқсанда Әмин Герей тағы да оңтүстік орыс иеліктеріне басып кірді, бұл жолы Белевский және Одоевский кінәздіктеріне шабуыл жасады. Кінәз-воеводалар Щентяев, Шкурлятьев және Воротынский арасындағы қақтығыс салдарынан татарлар орыс әскерін кездестірмей, қалың тұтқынмен кетіп қалды. Шежірешінің айтуынша: «Осы себепті олар сол жерлерге көмектесуге бармады, сол себепті татарлар көптеген тұтқындарды алып, кетіп қалды».

1551 жылы түрік сұлтаны Сүлеймен (1520-1566) Сахиб Герейді биліктен алшақтатып, оның інісі Дәулет Герейді хан тағына көтеру туралы шешім қабылдады. Ханзада Дәулет Герей Ыстанбұлда ұзақ уақыт барымтада тұрып, Османлы сұлтанының оң көзіне түсті. Дәулет Герей түрік жаңа шеріктерімен Ыстанбұлдан Қырымға жол тартты. Порттың бұйрығымен Қырым ханы Сахиб Герей әскерімен Әмин Герейді Қырымда қалдырып, қарсы жорыққа шықты. Дәулет Герей I Сахиб ханның жоқтығын пайдаланып, Қырымға жетіп, хандықтың астанасы Бақшасарайды басып алды.

Әмин Герей Бақшасарайға әскермен аттанғанда, олар жаңа Қырым ханы Дәулет Герейдің жағына өтіп кетті. Сахиб Герей әскермен келгенде, оны Дәулет Герейдің жақтастары өлтірді. Сахиб Герейдің барлық ұлдары да өлтірілді. Әмин Герей резиденциясына қашып кетті, бірақ Алма өзенінде оның қызметшілері оны өлтірді. Оның екі ұлы - Жапар (1541-1551) мен Құтлық (1548-1551) Мансұрлардың қолынан өлім құшты.

Дереккөздер

1. Дмитрий Михайлович Володихин Иван Грозныйдың әскер басылары — Издательство Вече, 2015. — 352 б. — ISBN 9785444478851.
2. Сергей Соловьев Ежелгі дәуірден бері Ресей тарихы. Том 6. III Василий Ивановичтің билік етуінен IV Иоанн Грозныйдың өліміне дейін. 1505–1584 жж.. — 510 б. — ISBN 9785425075963.