Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар (13 желтоқсан 1924 жылы, Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Талдыбұлақ ауылында туған — 27 ақпан 2019 жыл) — ғалым. Ұлы Отан соғысының ардагері. Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының Академигі. Филология ғылымының докторы, профессор. Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті. Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері. Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы. Түркітану ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі.
| Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар | |||||||||||||||||||
| Туған күні | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Туған жері | |||||||||||||||||||
| Қайтыс болған күні | |||||||||||||||||||
| Азаматтығы | |||||||||||||||||||
| Ғылыми аясы | Лексикология, Диалектология, Этнолингвистика, Тіл саясаты және түркі тілдерінің тарихы мен мемлекеттік тіл мәселелері | ||||||||||||||||||
| Ғылыми дәрежесі | Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының Академигі. Филология ғылымының докторы, профессор | ||||||||||||||||||
| Альма-матер | |||||||||||||||||||
| Марапаттары |
| ||||||||||||||||||
Толығырақ
- Әбдуәли Туғанбайұлы 1924 жылы 13 желтоқсанда Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданы, Талдыбұлақ ауылында дүниеге келген. Ұлы жүздің Қаңлы руынан шыққан.
- 1941 – 1946 жылдары екінші дүниежүзілік соғысына қатысқан ардагер майдангер.
- 1951 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (бұрынғы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік иниституты)ның филология факультетін бітірген.
- 1951 – 1954 жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясыныда асперантурасын бітірген.
Еңбек жолы
- 1954 – 1995 жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясында тіл бөлімі иниститутында
- Ұйғыр-дүнген мәдениетінің секторында кіші ғылыми-қызыметкері;
- Шығыстану иниститутында аға ғылыми-қызыметкері;
- 1961 – 1963 жылдары Ұйғыр филология бөлімінің меңгерушісі;
- 1967 – 1978 жылдары Директордың ғылыми жұмыстары жөніндегі орынбасары;
- 1978 – 1995 жылдары Институт директоры т.б лауазымды қызыметтерін абыроймен атқарды;
- 1995 жылдан осы иниститутың құрметті директоры.
Ғылыми шығармашылығы
Қайдар – жарты ғасыр бойы қазақ және ұйғыр тілдері мен жалпы және салыстырмалы түркітану мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Оның жалпы түркітану ғылымына, оның ішінде, әсіресе, қазақ тіл білімі мен ұйғыртану саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі жеке монография, оқулық, сөздік, жинақ, мақала түрінде 400-ден астам (жалпы көлемі 600 б.т.) ғылыми зерттеулерде көрініс тапты. Ғалымның тіл білімі саласындағы еңбектері былайша жіктеледі:
- қазақ тіліне қатысты;
- ұйғыр тіліне қатысты;
- өзге тілдерге қатысты.
Қайдардың жалпы түркітану әлеміндегі, оның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі ғылыми бағыттары тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес: 1) лексикология, 2) диалектология, 3) этнолингвистика, 4) , 5) түркітану және , 6) ғылым тарихы; 7) тіл саясаты; 8) оқулық, т.б. болып бөлінеді. Сондай-ақ, лингвистика салалары мен оларға тікелей қатысты: , этимология, ономастика, терминология, семасиология, фразеология, т.б. жеке тараулардан тұрады. Бұл тараулардан туындайтын тақырыптар (30-ға жуық), моносиллабтар құрылым-құрамы, синкретизм құбылысы, , , қос сөздер, еліктеуіш сөздер (имитативтер), өлі түбір, сөзжасам үлгілері, фонетикалық заңдылықтар, әдеби норма, стиль, т.б. қамтиды. Қайдар қоғамдық қызметтегі қайраткерлігімен де танылды. Елдегі тіл саясатына белсенді араласып, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде қолданылуына қатысты ой-пікірлерін үнемі білдіріп келеді.
Мемлекеттік Марапаттары
- 1944 жылы КСРОның ІІІ дәрежедегі «Даңқ» Орденімен марапатталған.
- 1984 жылы «Халықтар Достығы» Ордені;
- 1985 жылы «Ұлы отан соғысы» ІІ дәрежелі, І дәрежелі Ордені;
- КСРОның «Қызыл Жұлдыз» Орденімен екі мәрте марапатталған.
- 1971 жылы Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері;
- 1971 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Құрмет» Грамотасының иегері;
- 1982 жылы Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері құрметті атағы берілді.
- 1984 жылы «Қазақ ССРнің Халық ағарту ісінің Үздігі» құрметті атағы;
- 1989 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің арнайы сыйлығының лауреаты;
- 1997 жылы тәуелсіз Қазақстанның ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «Отан ордені» мен марапатталды.
- 1998 жылы Түркия Мемлекеттінің мемлекеттік марапаты «Құрмет белгісі» Орденімен марапатталды.
- Халықаралық қазақ тілі қоғамының «Ана тілі айбары» құрметті белісі;
- «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісі;
- КСРОның және басқада мемлекеттердің бірнеше құрмет белгілерімен, медалдарымен марапатталған;
- 2014 жылы елбасының қолынан жоғарғы мемлекеттік марапат І дәрежедегі «Достық ордені» мен марапатталды;
- Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы;
- Елбасының жарлығымен Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті атағымен марапатталған.
Ғылыми атақтары
- 1970 жылы Филология ғылымының докторы;
- 1972 жылы профессор (құрметті ғылыми атақтары) берілген;
- 1983 жылдан Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының Академигі;
- 1989 жылдан Мұстафа Ата түрік атындағы Түркия ұлтттық ғылым академиясының құрметті академигі;
- 1991 жалдан Башқұртстан ғылым академиясының құрметті академигі.
Дереккөздер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әbduәli Tuganbajuly Қajdar 13 zheltoksan 1924 zhyly Almaty oblysy Enbekshikazak audany Taldybulak auylynda tugan 27 akpan 2019 zhyl galym Ұly Otan sogysynyn ardageri Қazak SSRnin Enbegi singen gylym kajratkeri Қazakstan Respublikasynyn Ұlttyk gylym akademiyasynyn Akademigi Filologiya gylymynyn doktory professor Halykaralyk Қazak tili kogamynyn prezidenti Sh Uәlihanov atyndagy memlekettik syjlyktyn iegeri Enbekshikazak audanynyn Қurmetti azamaty Tүrkitanu gylymynyn kornekti okilderinin biri Әbduәli Tuganbajuly ҚajdarTugan kүni13 zheltoksan 1924 1924 12 13 Tugan zheriAlmaty oblysy Enbekshikazak audany Taldybulak auylyҚajtys bolgan kүni27 akpan 2019 2019 02 27 94 zhas Azamattygy KSRO Қazak KSR ҚazakstanҒylymi ayasyLeksikologiya Dialektologiya Etnolingvistika Til sayasaty zhәne tүrki tilderinin tarihy men memlekettik til mәseleleriҒylymi dәrezhesiҚazakstan Respublikasynyn Ұlttyk gylym akademiyasynyn Akademigi Filologiya gylymynyn doktory professorAlma materӘl Farabi atyndagy Қazak ulttyk universitetiMarapattaryҚazakstannyn enbek sinirgen kajratkeriTolygyrakӘbduәli Tuganbajuly 1924 zhyly 13 zheltoksanda Almaty oblysynyn Enbekshikazak audany Taldybulak auylynda dүniege kelgen Ұly zhүzdin Қanly ruynan shykkan 1941 1946 zhyldary ekinshi dүniezhүzilik sogysyna katyskan ardager majdanger 1951 zhyly Әl Farabi atyndagy Қazak ulttyk universiteti buryngy Kirov atyndagy Қazak memlekettik inistituty nyn filologiya fakultetin bitirgen 1951 1954 zhyldary Қazakstan Respublikasynyn Ұlttyk gylym akademiyasynyda asperanturasyn bitirgen Enbek zholy1954 1995 zhyldary Қazakstan Respublikasynyn Ұlttyk gylym akademiyasynda til bolimi inistitutynda Ұjgyr dүngen mәdenietinin sektorynda kishi gylymi kyzymetkeri Shygystanu inistitutynda aga gylymi kyzymetkeri 1961 1963 zhyldary Ұjgyr filologiya boliminin mengerushisi 1967 1978 zhyldary Direktordyn gylymi zhumystary zhonindegi orynbasary 1978 1995 zhyldary Institut direktory t b lauazymdy kyzymetterin abyrojmen atkardy 1995 zhyldan osy inistitutyn kurmetti direktory Ғylymi shygarmashylygyҚajdar zharty gasyr bojy kazak zhәne ujgyr tilderi men zhalpy zhәne salystyrmaly tүrkitanu mәselelerin zertteumen shugyldandy Onyn zhalpy tүrkitanu gylymyna onyn ishinde әsirese kazak til bilimi men ujgyrtanu salasyna koskan naktyly үlesi men sinirgen enbegi zheke monografiya okulyk sozdik zhinak makala tүrinde 400 den astam zhalpy kolemi 600 b t gylymi zertteulerde korinis tapty Ғalymnyn til bilimi salasyndagy enbekteri bylajsha zhikteledi kazak tiline katysty ujgyr tiline katysty ozge tilderge katysty Қajdardyn zhalpy tүrkitanu әlemindegi onyn ishinde kazak zhәne ujgyr til bilimindegi gylymi bagyttary til biliminde kalyptaskan kuramdyk salalarga sәjkes 1 leksikologiya 2 dialektologiya 3 etnolingvistika 4 5 tүrkitanu zhәne 6 gylym tarihy 7 til sayasaty 8 okulyk t b bolyp bolinedi Sondaj ak lingvistika salalary men olarga tikelej katysty etimologiya onomastika terminologiya semasiologiya frazeologiya t b zheke taraulardan turady Bul taraulardan tuyndajtyn takyryptar 30 ga zhuyk monosillabtar kurylym kuramy sinkretizm kubylysy kos sozder elikteuish sozder imitativter oli tүbir sozzhasam үlgileri fonetikalyk zandylyktar әdebi norma stil t b kamtidy Қajdar kogamdyk kyzmettegi kajratkerligimen de tanyldy Eldegi til sayasatyna belsendi aralasyp kazak tilinin memlekettik dengejde koldanyluyna katysty oj pikirlerin үnemi bildirip keledi Memlekettik Marapattary1944 zhyly KSROnyn III dәrezhedegi Dank Ordenimen marapattalgan 1984 zhyly Halyktar Dostygy Ordeni 1985 zhyly Ұly otan sogysy II dәrezheli I dәrezheli Ordeni KSROnyn Қyzyl Zhuldyz Ordenimen eki mәrte marapattalgan 1971 zhyly Sh Uәlihanov atyndagy memlekettik syjlyktyn iegeri 1971 zhyly Қazak SSR Zhogargy Kenesinin Қurmet Gramotasynyn iegeri 1982 zhyly Қazak SSRnin Enbegi singen gylym kajratkeri kurmetti atagy berildi 1984 zhyly Қazak SSRnin Halyk agartu isinin Үzdigi kurmetti atagy 1989 zhyly Қazak әdebieti gazetinin arnajy syjlygynyn laureaty 1997 zhyly tәuelsiz Қazakstannyn en zhogargy memlekettik marapaty Otan ordeni men marapattaldy 1998 zhyly Tүrkiya Memlekettinin memlekettik marapaty Қurmet belgisi Ordenimen marapattaldy Halykaralyk kazak tili kogamynyn Ana tili ajbary kurmetti belisi Қazak tilinin zhanashyry kurmet belgisi KSROnyn zhәne baskada memleketterdin birneshe kurmet belgilerimen medaldarymen marapattalgan 2014 zhyly elbasynyn kolynan zhogargy memlekettik marapat I dәrezhedegi Dostyk ordeni men marapattaldy Enbekshikazak audanynyn Қurmetti azamaty Elbasynyn zharlygymen Қazakstannyn enbek sinirgen kajratkeri kurmetti atagymen marapattalgan Ғylymi ataktary1970 zhyly Filologiya gylymynyn doktory 1972 zhyly professor kurmetti gylymi ataktary berilgen 1983 zhyldan Қazakstan Respublikasynyn Ұlttyk gylym akademiyasynyn Akademigi 1989 zhyldan Mustafa Ata tүrik atyndagy Tүrkiya ultttyk gylym akademiyasynyn kurmetti akademigi 1991 zhaldan Bashkurtstan gylym akademiyasynyn kurmetti akademigi DerekkozderBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet