Үңгір

Үңгір — жер асты суларының әрекеті нәтижесінде утас, доломит, , гипс сияқты тез еритін шөгінді жыныстардың тараған ауданында пайда болатын көлемі әр түрлі жер асты қуыстары: гипс пен әсіресе тас тұздары кездесетін жерлерде пайда болған үңгірлер көбінесе кішкене болып келеді де, мәңгілік сақталып тұрмайды, себебі төбесі әлсіз болып құлап қалады. Ең ірі үңгірлер утастар мен доломиттер тараған жерлерде пайда болады. Олардың қатарына, мысалы, АҚШ-тың жер жүзіндегі ең ірі Мамонт үңгірі жатады; ол бірнеше сталактитті залдар мен коридорлардан тұрады. Оның жалпы жүруге болатын бөлігінің ұзындығы 200 км-ге жетеді. Үңгірлердің дамуы өсу және толу кезеңіне бөлінеді. Өсу кезеңінде ол пайда болған жыныстардың еру процесі ұлғайып, үңгірдің көлемі үлкейеді, ал толу кезеңінде үңгір төбесіндегі жыныстың еруі мен тамшылауы нәтижесінде сталактиттер мен сталагмиттер қарама-қарсы өсіп, түйіседі де, үңгір іші бағаналармен толып бітеліп қалады. Бұл жағдай көбінесе утасты үңгірлер де кездеседі. Кейбірінде қысты күні қырау мен мұздақ пайда болады. Ондай мұзды үңгір Қырым мен Оралда кездеседі. Олардың ішіндегі көптеген ірілі-ұсақты тарамдары да бар. Мысалы, Оралдағы Сальва өзені жағасындағы Күңгір қаласынан 5 км қашықтықтағы Күңгір үңгірі. Қазіргі уақытта үңгірлерді зерттеу ісімен спелеология ғылымы айналысады.

,

Үңгір

Үңгір — тау жыныстары қабаттарындағы әр түрлі пішінді қуыстар. Олар көбінесе әктас, гипс, доломитте пайда болып, жер бетімен кіретін тесіктер арқылы байланысады. Үңгірде жер асты және атмосфера суы әкелген суы әкелген әкті туф немесе басқа материал түзіледі, қуыстар әдетте жартылай немесе толық суға толады. Түзілуі бойынша коррозиялық (карст), абраз., эроз., дефляц., постжанартаулық (лава тасқындарының бұрын газ жиналған жерлерінде), денудациялық, суффозиялық, т.б. түрлеріне бөлінеді. Көп таралғаны және өлшемдері бойынша ең үлкендері — карстық Үңгірлер. Көптеген Үңгірлер әдетте алма-кезек орналасқан тар және кең бөлмелерден тұрады. Жарылымдар бойында түзілген Үңгірлер иір пішінді келеді. Табиғатта Үңгірлердің ашық (екі жағы да ашық, кесіп өтуге болады) және тұйық (қап сияқты бір жағы ғана ашық) түрлері кездеседі. Қалыптасу сатысындағы Үңгір қабырғалары ашық болса, ал қалыптасуы аяқталғандарда әр түрлі сауыстар (сталактит, сталагмит, сталагнат, т.б.) түзіліп, қуыстарды толтыра береді. Үңгірлердің өлшемдері әр түрлі. Мәселен, Солтүстік Америкадағы Мамонт үңгірі жалпы ұзындығы 300 км-ге жуық тарамдалған күрделі дәліздер торабынан тұрады. Ірі Үңгірлер Қара теңіз жағалауында, Орал тауларында кең таралған. Үңгірлер алғашқы адамдардың тұруына қолайлы баспана болған. Мұндай Үңгірде алғашқы адамдардың мәдени ескерткіштері (әр түрлі қарулар мен еңбек құралдары, тұрмыс заттары, қабырғадағы суреттер мен бейнелер) және жануарлардың қаңқа сүйектері кездеседі. Көптеген Үңгірлер туризм нысаны. Үңгірді зерттейтін ғылым саласы үңгіртану (спелеология) деп аталады.

Қазақстандағы үңгірлер

Қазақстанда 140-тан астам Үңгір бар. Қаратау жоталарының карбонат қат-қабаттарында 80-нен астам Үңгір кездеседі. Олардан басқа:

• Талас Алатауы, Өгем жоталарында 20,
• Үстірт пен Маңғыстауда 11,
• Каспий маңы ойпаты, Солтүстік Арал теңізінде 4,
• Сарыарқада 12,
• Алтай, Қалба, Тарбағатайда 5,
• Жетісу Алатауында 2,
• Іле Алатауында 6 Үңгір есепке алынған.

Тағы қараңыз

• Карст

Дереккөздер

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
• "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том