Қалмақ Автономиялы Советтік Республикасы

Қалмақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы – ( Хальмг Автономн Советск Социалистическ Республик) РКФСР-дің құрамына кіреді. 1920 жылдың 4 қарашасында құрылған Қалмақ АО, 1935 жылы 20 қазанда АССР-ге айналды. КСРО-ның еуропа бөлігінің қиыр оңтүстік-шығысында орналасқан. Оңтүстік-шығыс жағынан Каспии теңізі шайып жатыр. Жері 75,9 мын.км² . Халқы саны 271 мың (1972 жыл), Әкімшілік жағынан 12 аудаңға бөлінеді. 3 қаласы, 5 қала тектес поселок, Астанасы Элиста қаласы. Мемлекеттік құрылыс: Қалмақ–Автономиялы Советтік Социалисттік Республика.

Табиғаты

Қалмақ автономиялы советтік Республикасы Каспий маңы ойпатының батыс бөлігін және Ергене қыратының көп жерін ала жайласқан. Пайдалы қазындылары: мұңай, табиғи газ, тұнба тұздар және түрлі құрылыс материалдар. Климанты тым континентал, жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы -5°С -8°С, маусымда 23°С-26°С.

Халқы

Республиканың байырғы тұрғындары - қалмақтар, (1970 жылғы саны 110 мың). Олармен қатар орыстар, қазақтар, дарғындар, украиндар, татарлар тұрады.

Тарихы

Қалмақ жерін адам баласы неолит дәуірінде бастап мекендеген. Біздің заманнан 7-5 ғасырларда мұңда және көршілес елді мекендерде скифтер, ал біздің замаңнан бұрынғы 4 ғасырда алаңдар мен сармактар тұрған. Қалмақ жері қыпшақ жерінің бір бөлігі болып табылады. 13 ғасырдың 40 жылдары Алтын Орданың одан кейін 60 жылдары Астрахан хандығының 1556 жыл Иван ІV жаулап алғаннан бастап, қалмақ жері Ресейге қарады. Еділ мен Дон аралығындағы татар-қыпшақтар Ресей мемлекетіне қарады. 17 ғасырдың басында Орал-Еділ-Дон аралығында Орта Азияның ежелгі тұрғын қалмақтары келіп орналасты. Олар бұрын Жоңғарияны мекендеп, мал шаруашылығын қәсіп еткендер. Сонымен қатар 17 ғасырда қалмақтар арасына ламаизм діні тарады. Қытай, моңғол феодалдары және қазақ хандарынан қысым көрген қалмақтардың көшпелі мал шаруашылығы дағдарысқа ұшырады. Жер ірі феодалдардың қолына көшіп, жерсіздер көпейді. Патша әкімшілігінің қысымшылығынан және қалмақ хандарының азғыруымен қалмақтардың көпшілік бөлігі 1771 жылдары Қытайға көшті. 1771 жылдың қазанайында қалмақ хандылығы жойылды. 19 ғасырдан бастап қалмақ даласын отарлау процесі жүргізілді. 1861 жылы Үлкен Дөрбет ұлысы Астрахан губ- н алып, Страврополь губ-ның қармағына берілді. Қалмақтарды әкімшілік-территориялық бөлшектеу олардың ұлттық тұрғыдан топтасуына бөгет жасады. Патша өеіметі 10 шақырымдық атты тәртіп еңгізіп, қалмақтардың көшіп қону іргесін Еділ мен Каспиидің жағасынан 30-40 км алыстатты, қалмақтарды шұрайлы жайылымдарынан және өзенге теңізге байланысты кәсіптерінен айырды. 1903 жылы Астрахань оқу орындарындағы қалмақ жастарының арасында жастар бүлігі шықты. 1905-1909 жылдары Хошут, Үлкен Дөрбет ұлыстарында бой көрсетулер болды. 1907 жылы прогресшіл қалмақ мұғалимдерінің «Хальмг Тангчин туг» ұлттық демократиялық одағын құрды.1917 жыл ақпан айында қалмақтың атқамінер феодал-кулактарын Уақытша өкімет қолдады. Сонымен 1917 жыл 1 маусымда Уақытша өкіметінің шешімі бойынша «Қалмақ халқының далалық облысы» құрылды. 1918 жылдың ақпан-наурыз айдарында қалмақтын барлық жерінде Совет өкіметі құрылды. 1927 жылы 6 мамырда РКФСР ХаломСовы Қалмақ елінің астанасын Элистаға көшіруге қауыл етті. 1957 жылғы 9 қаңтардағы КСРО Жоғарғы Советі Президиумының жарығы бойынша Қалмақ автономиялық облысы қалпына келтірілді. 1959 жылы қалмақ халқы Ресей құрамына кірген 350 жылдығың атап өтті.

Халық шаруашылығы

Ауыл шаруашылығының басшы салалары жайылымдық биязы жүнді қой және етті ірі қара мал өсіру. Ауыл шаруашылық жерін суландыру дұрыс жолға қойылған, республиканың батыс бөлігінде Оң горлык суландыру жүйесі. (Кубань өзеннің суына негізделген) шығысында Оля-Каспий, оңтүстігінде Черноземель жүйелері бар. Өнеркәсібінің жалпы өнімі 1940 жылды 1971 жылғарға салыстырғанда 6,8 есе өскен. Басты салалары машина жасау, металл өңдеу, құрылыс материалдары өңдіріу, ағаш өңдеу және тамақ өндірістері.Ең ірі машина жасау орын Каспийский машина жасау зауады. Тамақ өндірісінің ірі кәсіпорыны Каспийский ет консерв комбинаты.

Транспорты

Республиканың оңтүстік-шығыс бөлігін Астрахань-Кизляр темір жолы кесіп өтеді. Ал Дивное-Элиста темір жолы тармағы республика астанасын Кавказ алды өңірімен байланыстырады. Ішкі жүк тасымалдау транспорттың маңызы зор. Элиста-Дивное автомобиль жолы салыңған. Элиста-Волгоград, (264 км), Элиста-Астрахань (305 км) тас жолдар салынуда.

Денсаулық сақтау

Қазіргі Қалмақ АССР-нің жерінде Ұлы Октябрь революциясына дейін әртүрлі жұқпалы аурулар әсіресе балалар өлімі көп болды. 1913 жылы 52 төсектік аурухана 5 дәрігер болса 1972 жылы 3,4 мың төсектік 86 аурухана, (100 адамға 12,7 төсек), 101 поликлиника, амбултория, 28 әйелдер кеңес беру орталығы, 47 балалр ясли бар. Элистада медицина училище, Лолада туберкулезді қымызбен емдеу санаториясы бар.

Баспасөз, радиохабары, телевизиясы

15 газет 9 журнал басылымдар шығады. Республикалық газеттер қалмақ тілінде «Хальмг уни», («Қалмақ шындығы»1920 жылдаң), орыс тілінде «Советская Калмыкия», «Комсомолец Калымики»

Халық ағарту және мәдени ағарту мекемелері

1914/1915 оқу жылында 78 жалпы білім беру мектеп болды. 1974 жылы бұл 279 жалпы білім беру мектептер болып өсті. Бұда 69 мың оқушы оқыды, Қалмақ университетінде 3,2 мың студент білім алуда. 1972 жылдар 154 кітапхана, Қалмақ республикасының тарихы өлке тану музейі, 336 станциорлық кино қондырғы, 194 клубтық мекеме, 12 птонерлер үй бар.

Әдебиеті эпосы

Қалмақ көркем әдебиеті ұлттық бай фольклордың негізінде пайда болды. Олар жыр мен аңыздар, мақал мәтел, йорэлы (тілек), магталы (мадақтау), харал (қарғау) сияқты өлеңдер. Халық творчествосының биік шыңы «Жәңгір» (15 ғасыр) әлемдік мәдениеттің асыл қазынасына қосылды.

Дереккөздер

1. Қазақ Совет Энциклопедиясы, VI том
2. Қалмақ тарихы 1933-1941 жылдар (орысша).
3. Қалмақ тарихы (орысша).