Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қабыршақ қанаттылар, көбелектер (гр. Lepidóptera, көне грекше: λεπίς, көне грекше: λεπίδος — қабыршақ және көне грекше: πτερόν — қанат) – жәндіктер класының бір отряды.
| Lepidoptera Қазбалық ауқымы: 199–0 Ma – Recent | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
|
Эволюция
Бұлардың қазба қалдықтары бор кезеңінен белгілі.
Таралуы
Жер шарында кең тараған. Қабыршақ қанаттылырдың 200-ге жуық тұқымдасқа бірігетін 140 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 3 мыңнан астам түрі кездеседі.
Сипаттама
Екі жұп қанаттары болады, олардың беттерін ұлпа қабыршақ басып жатады (отрядтың аты осыған байланысты қойылған). Бұл қабыршақтар көбелектің қанаттарын алуан түске құбылтып тұрады. Қабыршақтарының құрылысы, ондағы әрбір түр, жүйеленімдік топта әр түрлі болады. Қанаттары бір-бірімен ілмек арқылы жалғасады. Қанатының түсі арқылы күндіз ұшатын көбелектер өз түріне жататын көбелектерді ажыратады, сондай-ақ қанатының түсі мен оның бетіндегі өрнегінің қорғаныштық та маңызы бар. Қабыршақ қанаттылырдың денесінің ұзындығы 3 – 8 мм-ден 200 – 300 мм-ге дейін ең ірісі – Оң түстік Америкалық қоңыр көбелек (жайған қанатының ұзындығы 30 см-дей), Еуропа көбелектерінен – емен көбелегінің қанаты 12 – 15 см. Аузы гүлдің шырынын соруға бейімделген, ұзын тұмсыққа айналған. Тыныштық күйде ол шиыршықталып оралып жатады. Кейбір түрлерінде мұндай тұмсық жетілмеген. Денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Басында бір жұп фасетті көздері, көзшелері және иіс, дәм сезу қызметін атқаратын мұртшалары орналасқан. Бұлардың көру органы жақсы жетілген. Дәм сезу органдары тек аузында емес, кейде аяғында да болады. Кеудесінде үш жұп аяқтары және екі жұп қанаттары бар. Құрсағында 2 – 5 қос «жалған» аяқтары болады.
Көбеюі
Қабыршақ қанаттылар түрленіп дамиды, яғни жұмыртқадан дернәсіл сатысына өтіп, одан қуыршаққа, қуыршақтан ересек түрге айналады. Қабыршақ қанаттылырдың дернәсілі – жұлдызқұрт. Қабыршақ қанаттылырға ғана тән ерекшелік – жұмыртқасының әр түрлі пішінді болуы.
Қоректенуі
Қабыршақ қанаттылыр өсімдіктің гүл шырынымен, жемістердің тәтті нәрімен, т.б. қоректенеді.
Көптеген қанаттылар ағаш шырынын, шіріген және піскен жемістерді жейді. Өлі басы ұя мен ара ұяларынан бал жейді. Алғашқы тіс балғалары шаңмен қоректенеді.
Нимфалидтер, парусниктер және т.б. тұқымдастарының бірқатар түрлері тіршілік ету үшін микроэлементтер, бірінші кезекте натрий қажет. Олар ылғалды минералды балшыққа, ірі жануарлардың экскременттері мен несепіне, ылғалды ағаш көміріне, адам терісіне ұшады-қайдан ылғалды және қажетті микроэлементтерді алады. Бұл түрлердің текелері ылғалды құмда және сазды топырақта, бұлақтардың жағалауларында, шалшықтардың жанында топтастырылады.
Жыртқыш аңдардан қорғау
Көптеген түрі кеште, түнде ұшады. Түнде ұшатын жоғары сатыдағы Қабыршақ қанаттыларда есіту болатыны анықталған.
Қабыршақ қанаттылырды 3 отряд тармағына бөледі: жақты көбелектер (Lacіnіata); тең қанаттылар (Iugata) және әр түрлі қанаттылар (Frenata). Қазақстанда кездесетін негізгі тұқымдастары: ақ көбелек, көгілдір көбелек, емен көбелегі, барқыт көбелек, бұйра көбелек, мүр көбелек, қан көбелек, түн көбелектері, нимфалидалар, т.б. Қабыршақ қанаттылырдың өте сирек кездесетін кейбір түрлері қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Мыс., , өкшелі сұр көбелек, жолақты тораңғы көбелегі, махаон көбелегі, т.б. Қабыршақ қанаттылырдың 1 мыңнан астам түрлері – екпе өсімдіктердің зиянкестері. Олардың жұлдызқұрттары өсімдіктерді жейді. Әсіресе күздік дақылдар және бидай қоңыр көбелектері, дән қоңыр көбелегі, беде, жоңышқа, капуста, күнбағыс қоңыр көбелектерін атауға болады. Қабыршақ қанаттылардың орман ш-на зиян келтіретін түрлері де көп (, , т.б.). Ал кәдімгі күйе көбелектері үйде, қоймада тіршілік ететіндіктен түрлі тағамдар мен теріден тігілген және жүннен тоқылған киімдерді, жиһаз көбелегі ағаштан жасалған жиһаздарды бүлдіреді. Қабыршақ қанаттылардың табиғатта пайдасы да бар. Мыс., олар гүлді өсімдіктерді, әсіресе, гүлі түнде ашылатын өсімдіктерді тозаңдандырады. Қабыршақ қанаттылардың кейбір түрінің жібек пілләсі пайдаланылады (тұт, емен, айлант жібек көбелектері).
Дереккөздер
- Ландман В. Бабочки. Иллюстрированная энциклопедия. — М.: Лабиринт Пресс, 2002. — 272 с. — (Иллюстрированная энциклопедия). — ISBN 5-9287-0274-4.
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қabyrshak kanattylar kobelekter gr Lepidoptera kone grekshe lepis kone grekshe lepidos kabyrshak zhәne kone grekshe pteron kanat zhәndikter klasynyn bir otryady Lepidoptera Қazbalyk aukymy 199 0 Ma PreK K O S D Kr P T Yu B Pg N RecentDүniesi ZhanuarlarZhamagaty BuynayaktylarTaby ZhәndikterKishi taby Қanatty zhәndikterYksham taby Ұly saby Saby LepidopteraEvolyuciyaBulardyn kazba kaldyktary bor kezeninen belgili TaraluyZher sharynda ken taragan Қabyrshak kanattylyrdyn 200 ge zhuyk tukymdaska birigetin 140 myndaj tүri belgili Қazakstanda 3 mynnan astam tүri kezdesedi SipattamaEki zhup kanattary bolady olardyn betterin ulpa kabyrshak basyp zhatady otryadtyn aty osygan bajlanysty kojylgan Bul kabyrshaktar kobelektin kanattaryn aluan tүske kubyltyp turady Қabyrshaktarynyn kurylysy ondagy әrbir tүr zhүjelenimdik topta әr tүrli bolady Қanattary bir birimen ilmek arkyly zhalgasady Қanatynyn tүsi arkyly kүndiz ushatyn kobelekter oz tүrine zhatatyn kobelekterdi azhyratady sondaj ak kanatynyn tүsi men onyn betindegi orneginin korganyshtyk ta manyzy bar Қabyrshak kanattylyrdyn denesinin uzyndygy 3 8 mm den 200 300 mm ge dejin en irisi On tүstik Amerikalyk konyr kobelek zhajgan kanatynyn uzyndygy 30 sm dej Europa kobelekterinen emen kobeleginin kanaty 12 15 sm Auzy gүldin shyrynyn soruga bejimdelgen uzyn tumsykka ajnalgan Tynyshtyk kүjde ol shiyrshyktalyp oralyp zhatady Kejbir tүrlerinde mundaj tumsyk zhetilmegen Denesi bas keude zhәne kursak bolimderinen turady Basynda bir zhup fasetti kozderi kozsheleri zhәne iis dәm sezu kyzmetin atkaratyn murtshalary ornalaskan Bulardyn koru organy zhaksy zhetilgen Dәm sezu organdary tek auzynda emes kejde ayagynda da bolady Keudesinde үsh zhup ayaktary zhәne eki zhup kanattary bar Қursagynda 2 5 kos zhalgan ayaktary bolady KobeyuiҚabyrshak kanattylar tүrlenip damidy yagni zhumyrtkadan dernәsil satysyna otip odan kuyrshakka kuyrshaktan eresek tүrge ajnalady Қabyrshak kanattylyrdyn dernәsili zhuldyzkurt Қabyrshak kanattylyrga gana tәn erekshelik zhumyrtkasynyn әr tүrli pishindi boluy ҚorektenuiҚabyrshak kanattylyr osimdiktin gүl shyrynymen zhemisterdin tәtti nәrimen t b korektenedi Koptegen kanattylar agash shyrynyn shirigen zhәne pisken zhemisterdi zhejdi Өli basy uya men ara uyalarynan bal zhejdi Algashky tis balgalary shanmen korektenedi Nimfalidter parusnikter zhәne t b tukymdastarynyn birkatar tүrleri tirshilik etu үshin mikroelementter birinshi kezekte natrij kazhet Olar ylgaldy mineraldy balshykka iri zhanuarlardyn ekskrementteri men nesepine ylgaldy agash komirine adam terisine ushady kajdan ylgaldy zhәne kazhetti mikroelementterdi alady Bul tүrlerdin tekeleri ylgaldy kumda zhәne sazdy topyrakta bulaktardyn zhagalaularynda shalshyktardyn zhanynda toptastyrylady Zhyrtkysh andardan korgauKoptegen tүri keshte tүnde ushady Tүnde ushatyn zhogary satydagy Қabyrshak kanattylarda esitu bolatyny anyktalgan Қabyrshak kanattylyrdy 3 otryad tarmagyna boledi zhakty kobelekter Laciniata ten kanattylar Iugata zhәne әr tүrli kanattylar Frenata Қazakstanda kezdesetin negizgi tukymdastary ak kobelek kogildir kobelek emen kobelegi barkyt kobelek bujra kobelek mүr kobelek kan kobelek tүn kobelekteri nimfalidalar t b Қabyrshak kanattylyrdyn ote sirek kezdesetin kejbir tүrleri korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Mys oksheli sur kobelek zholakty torangy kobelegi mahaon kobelegi t b Қabyrshak kanattylyrdyn 1 mynnan astam tүrleri ekpe osimdikterdin ziyankesteri Olardyn zhuldyzkurttary osimdikterdi zhejdi Әsirese kүzdik dakyldar zhәne bidaj konyr kobelekteri dәn konyr kobelegi bede zhonyshka kapusta kүnbagys konyr kobelekterin atauga bolady Қabyrshak kanattylardyn orman sh na ziyan keltiretin tүrleri de kop t b Al kәdimgi kүje kobelekteri үjde kojmada tirshilik etetindikten tүrli tagamdar men teriden tigilgen zhәne zhүnnen tokylgan kiimderdi zhiһaz kobelegi agashtan zhasalgan zhiһazdardy bүldiredi Қabyrshak kanattylardyn tabigatta pajdasy da bar Mys olar gүldi osimdikterdi әsirese gүli tүnde ashylatyn osimdikterdi tozandandyrady Қabyrshak kanattylardyn kejbir tүrinin zhibek pillәsi pajdalanylady tut emen ajlant zhibek kobelekteri DerekkozderLandman V Babochki Illyustrirovannaya enciklopediya M Labirint Press 2002 272 s Illyustrirovannaya enciklopediya ISBN 5 9287 0274 4 Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet