Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ханттар, хантэлер — Ресей Федерациясындағы халық. Об, Ертіс өзендері алаптарында, Ханты — Манси мен , облысы аумақтарында тұрады. Солтүстік, оңтүстік және шығыс болып 3 этнографиялық топқа бөлінеді. Жалпы саны 29 мың адам (2002).
| Ханттар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 31 500 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 30 943 (2010), 28 678 (2002) |
 Қазақстан | 429 (2009 ж.) |
 Украина | 100 (2001) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Антропологиялық жағынан оралдық өтпелі нәсілге жатады. тобындағы ханты тілінде сөйлейді. Жазуы кириллицаға негізделген. Тілі мен шығу тегі жағынан мансилар мен венгрлерге жақын. Ханты тілінің жазуы КСРО-да тілдік жүйені құру кезеңінде құрылды: алдымен латын графикасы негізінде (1930) болып, содан кейін 1937 жылы орыс (кириллица) графикалық негізіне ауыстырылды. Ханты тілінің екі негізгі диалектісі бар: батыс және шығыс, олар өз кезегінде сөйленістерге бөлінеді.
Діні
17 — 18 ғасырлардан бастап православие дінін қабылдаған. Бірақ ұзақ уақыттарға дейін дәстүрлі наным-сенімдері (бақсылық, ата-баба табыну, ) сақталып келді. Көптеген басқа халықтар сияқты, хантылар да христиандандыруға мәжбүр болды. Оның алдында діни нанымдарды анимизм, шаманизм болды. Әсіресе күшті христиандандыру оңтүстік этникалық топқа әсер етті, өйткені олар орыс қоныстанушыларының ықпалында болды. Солтүстік және шығыс Ханты әлі күнге дейін бастапқы наным жүйесін ұстанады.
Тарихы
Солтүстік Хантылар ненец, шығыс Хантылар селькуп, оңтүстік Хантылар орыс пен татар секілді халықтардың мәдени ықпалына түскен. Қазіргі таңда ассимиляцияға ұшырап, ұлттық мәдениетін жоғалта бастаған. Өз тілдеріндегі халық атауы “адам” деген мағына береді. Ғалымдардың пікірінше Хантылар этносының қалыптасуы біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта басталған. Мұнда Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстаннан келген угор тайпалары жергілікті тұрғындармен араласып, Хантылардың этнографиялық негізін қалыптастырған. Орыс деректерінде Хантылар 11 ғасырда югра, 14 ғасырда остяк атауымен белгілі.
Кәсібі
Хантылардың негізгі кәсібі – балық аулау, аңшылық, мал шаруашылығы. Балық шаруашылығы белгілі бір топтың локализациясына байланысты аздап ерекшеленеді. Солтүстік топтарға ит өсіру, бұғы өсіру, балық аулау кеңінен дамыған. Оңтүстік аймақтарда мал шаруашылығы, көкөніс өсіру, егіншілік кеңінен таралған. Хантылардың дәстүрлі қолөнер түрлері: сүйекке, ағашқа ою-өрнек жасау, қайың қабығынан жасалған бұйымдарды өндіру, шөптен, қамыстан, шыбықтардан тоқу, ұсталық қолөнер жұмыстары. Оңтүстік хантылар тоқымашылықпен айналысқан.
Жартылай отырықшы өмір салтына байланысты хантылар үйлердің 2 түрінде мекен етті: тұрақты және уақытша баспаналар. Қысқы киіз үйлер тұрақты болды, басқа маусымдарда жеңіл тасымалданатын киіз үйлер пайдаланылды. Олар әртүрлі пішінде жасалған: конустық, жарты шар тәрізді, көпбұрышты т.б.. Ең қарапайым баспана конустық пішінді чум болды.
Мәдениеті
Хантылар құрамындағы тайпаның бірі ата-бабасын аюдан жаралған деп есептейді. Соған орай Хантыларда аюға арналған мейрам өткізіледі. Батырлық әңгімелерге, аңыздарға, әндерге негізделген бай фольклоры сақталған.
Хантылар киім жасау үшін негізінен жануарлардың (бұғы, ит, жабайы аң) терісін пайдаланды. Оңтүстік аймақтарда зығыр мен кендір өсірілді, олардан тоқыма, көйлек, шалбар тігілді. Әйелдер жағалары жиырылған, тік кесілген көйлектер киді. Солтүстік хантылары тоқымашылықты білмеген, олар киімнің ең көне түрі балық терісінен өңделген киімдерді киді. Олар аяқтарына жылы тоқылған жүн шұлықтар киіп, сыртынан бұғы немесе ит терісінен жасалған етік (унты) киді.
Хантылықтардың негізгі тағамы жабайы аңдар мен бұғы еті болған. Етті қайнатып, пісіріп, кептіріп, тұздап, шикі жеген. Орыстармен араласқаннан кейін хантылар арасында нан жеу дәстүрі тарады. Олар нанды әртүрлі тәсілдермен, оны уылдырықпен, бұғы қанымен де пісіреді. Деликатес тағамы – балық майымен дәмделген, жидектермен араласқан қызыл балық филесі.
Қазақстандағы хантылар
Қазақстанның ханты диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 35 (1970 ж.),
- 49 (1979 ж.),
- 53 (1989 ж.),
- 24 (1999 ж.),
- 429 (2009 ж.) адам.
Дереккөздер
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 197-бет.
- Жанна Галактионова. Ханты — мужественные жители Севера https://travelask.ru/articles/2697-hanty-muzhestvennye-zhiteli-severa
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 429-бет ISBN 978-601-7472-88-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Hanttar hanteler Resej Federaciyasyndagy halyk Ob Ertis ozenderi alaptarynda Hanty Mansi men oblysy aumaktarynda turady Soltүstik ontүstik zhәne shygys bolyp 3 etnografiyalyk topka bolinedi Zhalpy sany 29 myn adam 2002 HanttarBүkil halyktyn sany31 500 adamEn kop taralgan ajmaktar Resej30 943 2010 28 678 2002 Қazakstan429 2009 zh Ukraina100 2001 Tilderihanty tiliDinishamanizm pravoslavieTiliAntropologiyalyk zhagynan oraldyk otpeli nәsilge zhatady tobyndagy hanty tilinde sojlejdi Zhazuy kirillicaga negizdelgen Tili men shygu tegi zhagynan mansilar men vengrlerge zhakyn Hanty tilinin zhazuy KSRO da tildik zhүjeni kuru kezeninde kuryldy aldymen latyn grafikasy negizinde 1930 bolyp sodan kejin 1937 zhyly orys kirillica grafikalyk negizine auystyryldy Hanty tilinin eki negizgi dialektisi bar batys zhәne shygys olar oz kezeginde sojlenisterge bolinedi Dini17 18 gasyrlardan bastap pravoslavie dinin kabyldagan Birak uzak uakyttarga dejin dәstүrli nanym senimderi baksylyk ata baba tabynu saktalyp keldi Koptegen baska halyktar siyakty hantylar da hristiandandyruga mәzhbүr boldy Onyn aldynda dini nanymdardy animizm shamanizm boldy Әsirese kүshti hristiandandyru ontүstik etnikalyk topka әser etti ojtkeni olar orys konystanushylarynyn ykpalynda boldy Soltүstik zhәne shygys Hanty әli kүnge dejin bastapky nanym zhүjesin ustanady HantylarTarihySoltүstik Hantylar nenec shygys Hantylar selkup ontүstik Hantylar orys pen tatar sekildi halyktardyn mәdeni ykpalyna tүsken Қazirgi tanda assimilyaciyaga ushyrap ulttyk mәdenietin zhogalta bastagan Өz tilderindegi halyk atauy adam degen magyna beredi Ғalymdardyn pikirinshe Hantylar etnosynyn kalyptasuy bizdin zamanymyzdan buryngy 1 mynzhyldykta bastalgan Munda Batys Sibir men Soltүstik Қazakstannan kelgen ugor tajpalary zhergilikti turgyndarmen aralasyp Hantylardyn etnografiyalyk negizin kalyptastyrgan Orys derekterinde Hantylar 11 gasyrda yugra 14 gasyrda ostyak atauymen belgili KәsibiHantylardyn negizgi kәsibi balyk aulau anshylyk mal sharuashylygy Balyk sharuashylygy belgili bir toptyn lokalizaciyasyna bajlanysty azdap erekshelenedi Soltүstik toptarga it osiru bugy osiru balyk aulau keninen damygan Ontүstik ajmaktarda mal sharuashylygy kokonis osiru eginshilik keninen taralgan Hantylardyn dәstүrli koloner tүrleri sүjekke agashka oyu ornek zhasau kajyn kabygynan zhasalgan bujymdardy ondiru shopten kamystan shybyktardan toku ustalyk koloner zhumystary Ontүstik hantylar tokymashylykpen ajnalyskan Zhartylaj otyrykshy omir saltyna bajlanysty hantylar үjlerdin 2 tүrinde meken etti turakty zhәne uakytsha baspanalar Қysky kiiz үjler turakty boldy baska mausymdarda zhenil tasymaldanatyn kiiz үjler pajdalanyldy Olar әrtүrli pishinde zhasalgan konustyk zharty shar tәrizdi kopburyshty t b En karapajym baspana konustyk pishindi chum boldy Mәdenieti Bugy osirushiler kүnin merekeleu Hantylar kuramyndagy tajpanyn biri ata babasyn ayudan zharalgan dep eseptejdi Sogan oraj Hantylarda ayuga arnalgan mejram otkiziledi Batyrlyk әngimelerge anyzdarga әnderge negizdelgen baj folklory saktalgan Hantylar kiim zhasau үshin negizinen zhanuarlardyn bugy it zhabajy an terisin pajdalandy Ontүstik ajmaktarda zygyr men kendir osirildi olardan tokyma kojlek shalbar tigildi Әjelder zhagalary zhiyrylgan tik kesilgen kojlekter kidi Soltүstik hantylary tokymashylykty bilmegen olar kiimnin en kone tүri balyk terisinen ondelgen kiimderdi kidi Olar ayaktaryna zhyly tokylgan zhүn shulyktar kiip syrtynan bugy nemese it terisinen zhasalgan etik unty kidi Hantylyktardyn negizgi tagamy zhabajy andar men bugy eti bolgan Etti kajnatyp pisirip keptirip tuzdap shiki zhegen Orystarmen aralaskannan kejin hantylar arasynda nan zheu dәstүri tarady Olar nandy әrtүrli tәsildermen ony uyldyrykpen bugy kanymen de pisiredi Delikates tagamy balyk majymen dәmdelgen zhidektermen aralaskan kyzyl balyk filesi Қazakstandagy hantylarҚazakstannyn hanty diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 35 1970 zh 49 1979 zh 53 1989 zh 24 1999 zh 429 2009 zh adam DerekkozderE D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 197 bet Zhanna Galaktionova Hanty muzhestvennye zhiteli Severa https travelask ru articles 2697 hanty muzhestvennye zhiteli severa Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 429 bet ISBN 978 601 7472 88 7 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet