Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сырдария — Орталық Азиядағы өзен. Ол кейде көне грек тіліндегі ὁ Ιαξάρτης деген аты бойынша Яксарт деп аталады. Өзеннің грекше аты көне парсы тіліндегі Yakhsha Arta («Үлкен маржан») деген сөз тіркесінен бастау алады, бұл өзеннің суының түсінен пайда болған. Ортағасырлық мұсылман жазбаларында өзен жұмақтағы төрт өзеннің бірінің атымен «Сейхун» (سيحون) деп аталған. Әмудария өзені болса «Жейхун» деп аталған, бұл жұмақтағы төрт өзеннің тағы бірінің аты. Қазақстанда жергілікті тұрғындар оны күнделікті тілде «Дария» деп атайды.
| Сырдария | |
|---|---|
 Сырдария өзені, Тәжікстан | |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 2212 (Нарын өзенін қосқанда 3019) км |
| Су алабының ауданы | 219 000 км² |
| Су шығыны | 703 м³/с |
| Бастауы | Нарын және Қарадария өзендерінің қосылуынан |
| • Координаттары | 40°54′00″ с. е. 71°45′27″ ш. б. / 40.90000° с. е. 71.75750° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Арал теңізі |
| • Координаттары | 46°09′15″ с. е. 60°52′25″ ш. б. / 46.15417° с. е. 60.87361° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 46°09′15″ с. е. 60°52′25″ ш. б. / 46.15417° с. е. 60.87361° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Орналасуы | |
 | |
| Ел | Қазақстан, Өзбекстан және Тәжікстан |
| Ортаққордағы санаты: Сырдария | |
Басқа мағыналар үшін Сырдария (айрық) деген бетті қараңыз.Парсы тілінен келген Сырдария атауы ежелден бері қолданылып келеді. Батыс елдеріндегілер болса 20-шы ғасырға дейін бұл өзенді Яксарт атауымен атап келді. Ескендір Зұлқарнайынның жаулап алған жерлерінің солтүстік шекарасы Сырдария өзені арқылы өтті. Грек тарихшыларының айтуы бойынша, Ескендір б.з.д 329 жылы («Ең алыстағы Александрия») деген қаланың негізін қалаған. Ол қала қазір Худжанд деп аталады.
Сипаттамасы
Өзен Қырғызстан мен шығыс Өзбекстандағы Тянь-Шань тауларындағы екі өзеннің: Нарын және Қарадария өзендерінің қосылуынан бастау алады да, 2,212 км қашықтықта орналасқан Арал теңізіне барып құяды. Сырдария өзенінің алабы 800 000 шаршы километрді құрайды, бірақ су іс жүзенде соның тек 200 000-ынан ғана жиналады. Оның біржылдық теңізге құюы — 28 км³ ғана, бұл Әмударияның теңізге құятын суының жартысына тең.
Сырдария өзенінің суы Орталық Азиядағы ең құнарлы мақта өсіретін аймақтарды суғаруға және оның бойындағы Қоқан, Худжанд, Түркістан және Қызылорда қалаларын сумен қамтамасыз етуге қолданылады.
Сырдария өзенінің атаулары
Гай Лэ Стрэнждің «The Lands of the Eastren Caliphate» (Шығыс Халифат елдері) атты кітабы Сырдария өзені жайлы мәліметтер келген. Сырдарияның Шаш деп аталғандығын жазған. Жергілікті халық Шаш өзені десе әл-Мустауфа 14 ғасырда Моңғолдар оны Гүлзариян деп атайтын еді дейді. Арабтар Сейхун деп атаған . Ал түріктер Сырдария немесе Сырсу деп атаған. Бартольдтің «Орта Азиядағы Түріктердің тарихы» атты кітабының 53 бетінде Сырдария өзені жайлы мәліметтер келген . Абу әл-Ғазида осылай атаған. Ибн Хауқал Сейхун өзені түрік елдерінен шығып ағады деп айтқан. Ибн Хауқалдың айтуынша таудан аққан бұл өзен Арал теңізіне барып құяды. Араб саяхатшылары Сейхун Жейхун өзені секілді, онда кемемен жүзуге болады дейді. Қыс мезгілдерінде ұзақ уақытқа өзеннің бетінде мұз қатады. Осы себепті өзеннің үстінен арбалар жүре беретін .
Сырдария мен Әмудария Сейхун, Жейхун болмас бұрын Жаксартекс және Оксис деп аталған. Арабтар Сейхун, Жейхун атауларын яһудилерден алуы мүмкін деген болжам айтылады. Яһудилердің жазбаларында Писон және Гихон деген өзендер жайлы айтылады. Сейхун мен Жейхун осы сөздерге жақын болуы мүмкін, бірақ мағыналары белгісіз . Моңғол шапқыншылығы заманында Сейхун атауы қолданыста шығып, Сырдария деп атала бастаған.
Сырдарияның төменгі ағысы
Сырдарияның төменгі ағысындағы өңірдің геологиясын, геоморфологиясы мен бедерін, климатын, өсімдігін, топырағын, жер бетіндегі және жерасты су қорларын, Арал теңізінің экология-географиялық жағдайын, теңіздің тартылу себептерін, шаруашылық салаларының (егіншілік, мал өсіру, балық өндірісі) дамуын, суармалы жердің мелиоративтік күйін, қоршаған орта нысандарының химиялық заттармен ластануын талдаған әдебиеттерге шолу жасалды.
Сырдария өзенінің Арал теңізіне дейін төменгі ағысында орналасқан Қызылорда облысының әкімшілік аумағы Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында жатыр. Облыс жерінің оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бор қыраты мен Қара-Құм құмдары. Аймақтың ауқымды бөлігі Сырдария өзенінің ескі атырауы. Батысында Арал теңізі.
Дереккөздер
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- [1] Мұрағатталған 21 қыркүйектің 2013 жылы.
Сілтеме
- britannica.com
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Syrdariya Ortalyk Aziyadagy ozen Ol kejde kone grek tilindegi ὁ Ia3arths degen aty bojynsha Yaksart dep atalady Өzennin grekshe aty kone parsy tilindegi Yakhsha Arta Үlken marzhan degen soz tirkesinen bastau alady bul ozennin suynyn tүsinen pajda bolgan Ortagasyrlyk musylman zhazbalarynda ozen zhumaktagy tort ozennin birinin atymen Sejhun سيحون dep atalgan Әmudariya ozeni bolsa Zhejhun dep atalgan bul zhumaktagy tort ozennin tagy birinin aty Қazakstanda zhergilikti turgyndar ony kүndelikti tilde Dariya dep atajdy SyrdariyaSyrdariya ozeni TәzhikstanSipattamasyҰzyndygy 2212 Naryn ozenin koskanda 3019 kmSu alabynyn audany 219 000 km Su shygyny 703 m sBastauy Naryn zhәne Қaradariya ozenderinin kosyluynan Koordinattary 40 54 00 s e 71 45 27 sh b 40 90000 s e 71 75750 sh b 40 90000 71 75750 G O Ya T Sagasy Aral tenizi Koordinattary 46 09 15 s e 60 52 25 sh b 46 15417 s e 60 87361 sh b 46 15417 60 87361 G O Ya Koordinattar 46 09 15 s e 60 52 25 sh b 46 15417 s e 60 87361 sh b 46 15417 60 87361 G O Ya T OrnalasuyEl Қazakstan Өzbekstan zhәne TәzhikstanOrtakkordagy sanaty Syrdariya Baska magynalar үshin Syrdariya ajryk degen betti karanyz Parsy tilinen kelgen Syrdariya atauy ezhelden beri koldanylyp keledi Batys elderindegiler bolsa 20 shy gasyrga dejin bul ozendi Yaksart atauymen atap keldi Eskendir Zulkarnajynnyn zhaulap algan zherlerinin soltүstik shekarasy Syrdariya ozeni arkyly otti Grek tarihshylarynyn ajtuy bojynsha Eskendir b z d 329 zhyly En alystagy Aleksandriya degen kalanyn negizin kalagan Ol kala kazir Hudzhand dep atalady SipattamasyӨzen Қyrgyzstan men shygys Өzbekstandagy Tyan Shan taularyndagy eki ozennin Naryn zhәne Қaradariya ozenderinin kosyluynan bastau alady da 2 212 km kashyktykta ornalaskan Aral tenizine baryp kuyady Syrdariya ozeninin alaby 800 000 sharshy kilometrdi kurajdy birak su is zhүzende sonyn tek 200 000 ynan gana zhinalady Onyn birzhyldyk tenizge kuyuy 28 km gana bul Әmudariyanyn tenizge kuyatyn suynyn zhartysyna ten Syrdariya ozeninin suy Ortalyk Aziyadagy en kunarly makta osiretin ajmaktardy sugaruga zhәne onyn bojyndagy Қokan Hudzhand Tүrkistan zhәne Қyzylorda kalalaryn sumen kamtamasyz etuge koldanylady Қazakstandagy Bajkonyr garysh ajlagynyn ornyn korsetetin karta Syrdariya ozeninin ataularyGaj Le Strenzhdin The Lands of the Eastren Caliphate Shygys Halifat elderi atty kitaby Syrdariya ozeni zhajly mәlimetter kelgen Syrdariyanyn Shash dep atalgandygyn zhazgan Zhergilikti halyk Shash ozeni dese әl Mustaufa 14 gasyrda Mongoldar ony Gүlzariyan dep atajtyn edi dejdi Arabtar Sejhun dep atagan Al tүrikter Syrdariya nemese Syrsu dep atagan Bartoldtin Orta Aziyadagy Tүrikterdin tarihy atty kitabynyn 53 betinde Syrdariya ozeni zhajly mәlimetter kelgen Abu әl Ғazida osylaj atagan Ibn Haukal Sejhun ozeni tүrik elderinen shygyp agady dep ajtkan Ibn Haukaldyn ajtuynsha taudan akkan bul ozen Aral tenizine baryp kuyady Arab sayahatshylary Sejhun Zhejhun ozeni sekildi onda kememen zhүzuge bolady dejdi Қys mezgilderinde uzak uakytka ozennin betinde muz katady Osy sebepti ozennin үstinen arbalar zhүre beretin Syrdariya men Әmudariya Sejhun Zhejhun bolmas buryn Zhaksarteks zhәne Oksis dep atalgan Arabtar Sejhun Zhejhun ataularyn yaһudilerden aluy mүmkin degen bolzham ajtylady Yaһudilerdin zhazbalarynda Pison zhәne Gihon degen ozender zhajly ajtylady Sejhun men Zhejhun osy sozderge zhakyn boluy mүmkin birak magynalary belgisiz Mongol shapkynshylygy zamanynda Sejhun atauy koldanysta shygyp Syrdariya dep atala bastagan Syrdariyanyn tomengi agysySyrdariyanyn tomengi agysyndagy onirdin geologiyasyn geomorfologiyasy men bederin klimatyn osimdigin topyragyn zher betindegi zhәne zherasty su korlaryn Aral tenizinin ekologiya geografiyalyk zhagdajyn tenizdin tartylu sebepterin sharuashylyk salalarynyn eginshilik mal osiru balyk ondirisi damuyn suarmaly zherdin meliorativtik kүjin korshagan orta nysandarynyn himiyalyk zattarmen lastanuyn taldagan әdebietterge sholu zhasaldy Syrdariya ozeninin Aral tenizine dejin tomengi agysynda ornalaskan Қyzylorda oblysynyn әkimshilik aumagy Turan ojpatynyn aukymdy kumdy sazdak zhazygynda zhatyr Oblys zherinin ontүstiginde Қyzylkum sholinin soltүstik boligi soltүstiginde ortalyk Қazakstannyn ontүstik shetindegi үshtik bor kyraty men Қara Қum kumdary Ajmaktyn aukymdy boligi Syrdariya ozeninin eski atyrauy Batysynda Aral tenizi DerekkozderOtyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 1 Muragattalgan 21 kyrkүjektin 2013 zhyly Siltemebritannica com