Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | ||
|---|---|---|
| Сыпай — — Тимаршы — Жаңа шерік — | ||
| — | ||
| Шайқастар: | — — — | |
| Тағы қараңыз: | — — | |
Сыпай (Османлы түрікшесі: سپاهی; — Османлы империясының қарулы күштеріндегі атты әскерлердің атауы. Он тоғызыншы және жиырмасыншы ғасырларда француз және италиян отаршыл әскерлеріндегі атты әскер де осылай аталған. Бұл сөз парсы тілінен سپاه (сепоһ, «әскер» деген мағынада) шыққан.
Сипаттама
Сыпайлар Османлы империясындағы құрамындағы таңдаулы әскер — атты әскерге жатады. Сыпайларды ортағасырлық Еуропадағы салыстыруға болады. Сыпай көбінесе деп аталатын жер иелігінің иесі болатын. Бұдан османлы сұлтаны тікелей беретін тимарлы сыпай деген атақ келіп шыққан. Әскери қызмет атқарғаны үшін сол иеліктің кіргізетін бар табысы сол тимарлы сыпайға тиісті болатын. Иеліктің жерінде тұратын шаруалардың бәрі сол жерден кетуге хұқықтары болмайтын.
Сыпайлар әскердің жеке түрі ретінде кезінде пайда болды. Басында сыпай әскеріне жаңа жауынгерлер, жаңа шеріктер секілді жүйесі арқылы алынатын, бірақ сұлтан заманынан бастап олардың қатарлары империяның ішінде жерді иеленетін түрік ұлтынан толықтырылатын болды. Сыпайлар османлы атты әскерінің ең үлкен бөліміне айналды. Сыпайлардың міндетіне әскери парадтардың кезінде сұлтанның нөкерлері ретінде шеру құрып жүру де кірді. Бейбітшілік кезінде сыпайлар салық жинаумен де айналысты. Алайда сыпайларды тимаршылармен шатастыруға болмайды. Тимаршылар тұрақты емес әскери қосындарға жататын, оларды тек ауызекі тілде ғана сыпайлар деп атайтын. Ал іс жүзінде бұл екі қосынның арасында елеулі айырмашылықтар бар еді.
Сыпай иелік ететін жердің ең кіші бөлімі тимар деп аталатын. Оның кіргізетін жылдық кірісі 10000 аспайтын. (Салыстыру үшін: бұл сома мұғалімнің жылдық кірісінен 2-4 есе ғана көп болатын.) Одан үлкен жер телімі зиямет (زعامت) деп аталатын, оның кіргізетін табысы 100000 акчеге дейін барған. Зияметтерге сардар шеніндегі сыпайлар иелік ететін. Жердің ең үлкен телімі — ғас (غاص), ол 100000-нан астам акче табыс келтіретін. Оған әскердің ең жоғары лауазымды қызметкерлері ғана иелік ететін. Тимарлы сыпай әскерге 5 жауынгер, зияметті сыпай 20 жауынгер, ал ғасты сыпай 20-дан астам жауынгер жіберуге міндетті болған.
Жаңа шерік қосындарымен бақталастық
Атты әскер болғандықтан, сыпайлар өздерін жаңа шеріктерге қарағанда жоғары дәрежелі әскер қосыны деп санаған. Оның үстіне жаңа шеріктер түрік және девшірме арқылы алынған түрік еместерден тұратын да, сыпайлар толығымен дерлік түрік жер иеленушілерінен тұратын. Екі топтың арасында болып тұрған дүрдараздық Түркияда қазірге дейін қолданылатын "«Atlı er başkaldırmaz»" деген мақалдан көрінеді («Атқа мінген ер бас көтермес»). Яғни жаңа шеріктер жиі-жиі бас көтеріп тұрған болса, сыпайлар олай етпеген.
16-шы ғасырдың ортасына таман жаңа шеріктер әскердің ең маңызды бөлігіне айналып үлгерді, бірақ сыпайлар да империяның экономикасы мен саясатында маңызды роль атқаруларын жалғастыра берді. 17-ші ғасырда сыпайлар, өздерінің бақталастары жаңа шеріктермен бірге сұлтан билігінің бастапқы кезеңінде елдің іс жүзіндегі билеушілеріне айналды. 1826 жылы сыпайлар жаңа шерік қосынын таратуға белсенді түрде араласты. Сыпай атты әскерінің көмегімен сұлтан жаңа шеріктерге күш қолданып, оларды таратып жіберді.
Алайда екі жыл өткен соң сыпайлардың өздері де сол жағдайға душар болды. оларға берілген артықшылықтардың күшін жойып, заман талаптарына сай келетін әскер ұйымдастыру үшін оларды да таратып жіберді. Сыпайлар жаңа шеріктердей бұған бас көтерген жоқ. Олар тыныш, тәртіпті түрде,ешбір қан төгусіз қызметтерін тоқтатып, жаңа әскери талаптар бойынша құрылған Османлының жаңа атты әскеріне барып қосылды.
Сілтемелер
- Shaw, Stanford J. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 1.
- "Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280–1808. Cambridge: Cambridge University Press, 1976. ISBN 0-521-29163-1.
Түсініктемелер
- Shaw 26
Сыртқы сілтемелер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Sipahis |
- de: Die Spahis im Brockhaus von 1809
- de: Die Spahis im Herder von 1854
- de: Die Spahis in Pierer's Unversal-Lexikon von 1857
- Musee de Spahis, , Франция
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ұly Osmanly MemleketininSypaj Timarshy Zhana sherik Shajkastar Tagy karanyz Sypaj Osmanly tүrikshesi سپاهی Osmanly imperiyasynyn karuly kүshterindegi atty әskerlerdin atauy On togyzynshy zhәne zhiyrmasynshy gasyrlarda francuz zhәne italiyan otarshyl әskerlerindegi atty әsker de osylaj atalgan Bul soz parsy tilinen سپاه sepoһ әsker degen magynada shykkan SipattamaOsmanly atty sadakshysy Sypajlar Osmanly imperiyasyndagy kuramyndagy tandauly әsker atty әskerge zhatady Sypajlardy ortagasyrlyk Europadagy salystyruga bolady Sypaj kobinese dep atalatyn zher ieliginin iesi bolatyn Budan osmanly sultany tikelej beretin timarly sypaj degen atak kelip shykkan Әskeri kyzmet atkargany үshin sol ieliktin kirgizetin bar tabysy sol timarly sypajga tiisti bolatyn Ieliktin zherinde turatyn sharualardyn bәri sol zherden ketuge hukyktary bolmajtyn Sypajlar әskerdin zheke tүri retinde kezinde pajda boldy Basynda sypaj әskerine zhana zhauyngerler zhana sherikter sekildi zhүjesi arkyly alynatyn birak sultan zamanynan bastap olardyn katarlary imperiyanyn ishinde zherdi ielenetin tүrik ultynan tolyktyrylatyn boldy Sypajlar osmanly atty әskerinin en үlken bolimine ajnaldy Sypajlardyn mindetine әskeri paradtardyn kezinde sultannyn nokerleri retinde sheru kuryp zhүru de kirdi Bejbitshilik kezinde sypajlar salyk zhinaumen de ajnalysty Alajda sypajlardy timarshylarmen shatastyruga bolmajdy Timarshylar turakty emes әskeri kosyndarga zhatatyn olardy tek auyzeki tilde gana sypajlar dep atajtyn Al is zhүzinde bul eki kosynnyn arasynda eleuli ajyrmashylyktar bar edi kezindegi sypajlar 1683 Sypaj ielik etetin zherdin en kishi bolimi timar dep atalatyn Onyn kirgizetin zhyldyk kirisi 10000 aspajtyn Salystyru үshin bul soma mugalimnin zhyldyk kirisinen 2 4 ese gana kop bolatyn Odan үlken zher telimi ziyamet زعامت dep atalatyn onyn kirgizetin tabysy 100000 akchege dejin bargan Ziyametterge sardar shenindegi sypajlar ielik etetin Zherdin en үlken telimi gas غاص ol 100000 nan astam akche tabys keltiretin Ogan әskerdin en zhogary lauazymdy kyzmetkerleri gana ielik etetin Timarly sypaj әskerge 5 zhauynger ziyametti sypaj 20 zhauynger al gasty sypaj 20 dan astam zhauynger zhiberuge mindetti bolgan Zhana sherik kosyndarymen baktalastykSypaj 16 shy gasyrda salyngan europalyk suret Atty әsker bolgandyktan sypajlar ozderin zhana sherikterge karaganda zhogary dәrezheli әsker kosyny dep sanagan Onyn үstine zhana sherikter tүrik zhәne devshirme arkyly alyngan tүrik emesterden turatyn da sypajlar tolygymen derlik tүrik zher ielenushilerinen turatyn Eki toptyn arasynda bolyp turgan dүrdarazdyk Tүrkiyada kazirge dejin koldanylatyn Atli er baskaldirmaz degen makaldan korinedi Atka mingen er bas kotermes Yagni zhana sherikter zhii zhii bas koterip turgan bolsa sypajlar olaj etpegen 16 shy gasyrdyn ortasyna taman zhana sherikter әskerdin en manyzdy boligine ajnalyp үlgerdi birak sypajlar da imperiyanyn ekonomikasy men sayasatynda manyzdy rol atkarularyn zhalgastyra berdi 17 shi gasyrda sypajlar ozderinin baktalastary zhana sheriktermen birge sultan biliginin bastapky kezeninde eldin is zhүzindegi bileushilerine ajnaldy 1826 zhyly sypajlar zhana sherik kosynyn taratuga belsendi tүrde aralasty Sypaj atty әskerinin komegimen sultan zhana sherikterge kүsh koldanyp olardy taratyp zhiberdi Alajda eki zhyl otken son sypajlardyn ozderi de sol zhagdajga dushar boldy olarga berilgen artykshylyktardyn kүshin zhojyp zaman talaptaryna saj keletin әsker ujymdastyru үshin olardy da taratyp zhiberdi Sypajlar zhana sherikterdej bugan bas kotergen zhok Olar tynysh tәrtipti tүrde eshbir kan togusiz kyzmetterin toktatyp zhana әskeri talaptar bojynsha kurylgan Osmanlynyn zhana atty әskerine baryp kosyldy SiltemelerShaw Stanford J History of the Ottoman Empire and Modern Turkey Vol 1 Empire of the Gazis The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280 1808 Cambridge Cambridge University Press 1976 ISBN 0 521 29163 1 TүsiniktemelerShaw 26Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar Sipahisde Die Spahis im Brockhaus von 1809 de Die Spahis im Herder von 1854 de Die Spahis in Pierer s Unversal Lexikon von 1857 Musee de Spahis Franciya