Стоицизм

Стоицизм (ағылш. Stoicism) — ежелгі Грекия мен ежелгі Римде дәурендеген философия мектебі. Стоиктер (Бақытқа), яғни бақытты тұрмысқа, өркендеген өмірге жету үшін ізгілік тәжірибесі жеткілікті деп есептеді. Пантеизмді негіз ететін Стоиктер бақытқа жету жолы ретінде күнделікті өмірде даналық, батылдық, тежем және әділеттілік сынды мәлім ізгі қасиеттерді басшылыққа алу, табиғатқа сай болу, ішкі тыныштықты сақтау, қолдан келмейтін істерге енжарлық, ал қолдан келетін істерге энергия мен зейінді толық бағыштау деп есептеді. Оны алғаш ежелгі Афина агорасында біздің дәуірімізге дейінгі 300 жылдары Китийлік Зенон (шамамен бзд. 334 – бзд. 262) негізін қалаған.

Сауда кемесі суға батып кеткеннен кейін, Стоицизм мектебінің негізін қалаған Китийлік Зенон.

Стоицизмнің Зеноннан басқа негізгі өкілдері Марк Аврелий, Эпиктет, Сенека және басқалар. Кейінгі көптеген философиялық ілімдер ғана емес, көптеген орташығыстық діндердің де этика туралы түсініктері стоицизмнің ықпалына терең ұшыраған. Қазіргі заманда стоицизм ережелері жаңа ағымдарға әсер етіп қана қоймай, ерекше бір тұрмыс стилі ретінде әлі де ұсталады, дәріптеледі.

Жалпы түсінік

Стоицизм (грек stoa портик, ғимарат: Афины портигі-(Бейпелістоидің) атынан шыққан стоиктердің филос мектебі) -- Эллин мемлекетімен Рим империясының гулденген дәуірінде адамның ішкі тәулсіздігі мен дербестігін философия тұрғыснан түсіндірмекші болған эллиндік және рим философиясындағы басты бағыттың бірі. Сондықтан С.ілімінде этика мәселесі негізгі орын алды.

С.төрт кезеңен тұрады 1-кезең (б.з.б 3-2) 2-кезең (б.з.б 2-1 ғ.) Платон іліміне сүйенеді; 3-кезең (б.з 1-2 ғ.) Сократтың іліміне жандандыруға бағытталған кезең; (б.з -2 ғ .); - неоплатонизімнің даму кезеңі. С. философияны тұжырымдай келіп оны логикаға, физикаға, этикаға бөлді. Логикада олар танымның сезімдік теориясын дамытты. Кез келген ілім сезім арқылы қабылданып, адам ойының елегіне түседі.Содан барып жалпы ұғым мен пайымдау шығады. Дүниені тану процесі жан арқылы іске асады, ал жаның өзі ерекше дүние, ауа мен оттың қосындысы дейді. Бірақ С-нің өкілдері материя құдайға қарағанда дәрменсіз деп есептеді. С дүниенің бәрін қажеттілікке мәжбүр етіп, адамдарды тағдырдың өміріне бағындырды.

C-нің идеалистік этикасының негізі тағдыры мен сыртқы күшке бас иіп, өмір рахатынан бас тарту. Стоиктер сөз және сөйлеу мен ойлаудын бірлігі жайындағы ілімнің біртұтас жүйесін жасаған. Олардын ілімі жалпы философиялық тұжырымдарга негізделген, олардын пікірінше, сөз туралы ілім (логос) философияның біртұтас әлемдік парасатты күшін білдіреді, ол өмірдін материалдық және рухани жақтарын тұтас алып қарастырады. Логосқа жету үшін білім үш кұрамнан түруы керек: логика, физика, этика. "Логика" терминін логостын ішкі және сырткы жактары туралы ілімнін атауы ретінде бірінші рет стоиктер енгізген.

Логика өз ішінде диалектика мен риторикаға бөлінген. Диалектика — "дұрыс ойлау (пайымдау)" туралы ғылым, риторика — "нақыштап сөйлей білу" туралы ілімнін таңбалық сипатына (таңбалаушы — танбаланушы) негізделген. Бірақ бұл ұғымдардын шекарасын нақты айыру қиын, себебі стоиктер сөз таптары туралы (сөздін формасы мен жасалу жолдары) ілімді "таңбалаушы", ал грамматикалык категориялар туралы ілімді "таңбаланушы" ретінде қарастырған. "Таңбалау" және "таңбалану" теориясын жасагандықтан, стоиктерді тілдін негізін салған деуге болады.
Стоиктердін пікірінше, үш зат өзара байланысты: таңбалаушы, таңбаланушы және объект. Таңбалаушы — дыбыс. Үш заттын екеуінін дүниелік, заттық сипаты бар, ал біреуі сөзді, сөйлеуді білдіретіндіктен, заттық емес, онын шындықты білдіруі де, жалған болуы да мүмкін.

Стоиктер есім мен етістіктін біркатар грамматикалық категориялары туралы ілімді бастады, олардын кейбіреуі (мысалы, септік туралы) кейін еуропалық грамматикалық еңбектерге өзгеріссіз қабылданды. Аристотельден ауысып алған "септік" термині, стоиктердін түсіндіруінше, есімнін кез келген формасын білдіреді. Етістік шақтары туралы ілімінде көне грек етістіктерінің негізгі шақтық мағыналары мен формалары жіктеліп берілген.

Стоиктер еуропалык синтаксис дәстүрінін негізін калаған, "Синтаксис" терминін алғаш рет еңгізген. Логос туралы жалпы ілімнін шенберінде олар синтаксисті ең алдымен логика мец риторика тұрғысынан қарастырған. Олардын негізгісі — предикаттардын түріне, сөйлеу мақсатына қарап жасаған топ- тастырулар. Стоиктерде "баяндауыш", "предикат" терминдері осы күнгі мағыналарына жуық қалыптасқан. Стоиктер еуропалық тіл ғылымындағы құрмалас сөйлемдер теориясын жасады.

Сөз бен ол білдіретін зат арасында "табиғи" байланыс тұрғысынан карап, этимологияға көгі көңіл бөлді, бірақ олардын этимологиялық ізденістері көбінесе жалған болып шықты.

Стоиктер ілімі Александриялық мектеп пен тіл туралы көне Рим ғылымының қалыптасуына елеулі ықпал жасады.

Дереккөздер

1. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9
2. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы қаласы,1977 ж. 10-том, Самал Жел-Тегене. 421-бет