Парсы

Парсылар(өз атауы – фарсы, ирани) — ұлт, Иранның негізгі халқы. АҚШ, Ирак, Австрия, Франция, Ұлыбритания, ТМД елдері, т.б. мемлекеттерде де тұрады. Жалпы саны 33 млн. адам (2002).

Тілі

Антропология жағынан үлкен еуропоидтық нәсілдің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады. Парсы тілінде сөйлейді. Парсы тілінің жазуы қосымша дәйекші (диакритикалық) белгілері бар араб әліпбиіне негізделген. Араб әліпбиінде кездеспейтін парсы әліпбиінде 4 әріп бар. Олар: П-ڤ, Ж (гараж сөзіндегі)-ژ, Г-گ, Ч-چ. Бұл әріптер араб тілінде кездеспейді, әдетте оларды ұқсас вариантына қосаңқы нүктелер қосып жасайды. Мысалы фа - ف хәрпіне тағы 2 нүкте қосып па - ڤ болды. Жимға - ج екі нүкте қосып Чим - چ аталды және т.б. Парсы тілі ежелгі жазба дәстүріне, IX ғасырдың бірінші жартысындағы ең құнды ескерткіштерге ие.

Діні

Ислам дінінің шиит тармағын ұстанады. Қазіргі уақытта Иран мемлекеттік дінінің шииттік түрін парсылардың 90%-ы, аздаған күрдтер ұстанады.

Парсылар.

Тарихы

Ежелгі иран тайпалары Орталық Азиядан б.з.б. 2-мыңжылдық соңында оңтүстік-батыс өңірлерге қоныстанған. Олар Мидия мемлекетінде, Ахемен әулеті құрған мемлекетте негізгі рөл атқарды. 7 ғасырдағы араб шапқыншылығынан кейін парсылар арасында ислам діні тарала бастады. Парсылардың этникалық тарихында арабтардан соң түріктер (11 – 12 ғасырлар, салжұқтар), түркі-моңғолдар (13 –14 ғасырлар, Хұлағу әулеті) өз іздерін қалдырды. 16 ғасырдың бас кезінде парсылар ирандық Сефеви әулетіне бағынса, 19 ғасырдың орта тұсында оларға қаджарлар өз үстемдігін орнатты. 19 ғасыдың ортасында ұлт болып қалыптасуы аяқталды.

Кәсібі

Парсылар ежелден суармалы егіншілікпен айналысты; бидай, тары, күріш, мақта, арпа, шай, қызылша, т.б. дәнді дақылдар екті. Қой өсірді. Қалалық жерлерде қолөнер мен сауда дамыды. Парсы шеберлері жасаған кілемдер, керамик. ыдыстар, зергерлік бұйымдар көп елдерде жоғары бағаланады.

Баспаналары саз балшықтан, кірпіштен тұрғызылып, төбесі қамыспен жабылды. Ауқатты парсылар ауласына хауз (бассейн) салдыртты.

Мәдениеті

Парсылардың кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Парсы әндері негізінен монодиялык (бір дауысты) түрде орындалады. Халық музыкасының теснифи (баллады), теранс (жергілікті әуен), касида (ода), ғазал (лирикалық ән) түрлері кең тараған. Сазды аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы).

Ерлер матадан тігілген көйлек, шалбар, үстіңгі жағына жеңсіз каба, қой терісінен тігілген , басына киіз кулах киді. Әйелдердің негізгі киімі – көйлек, кофта, дамбал, бүкіл денесін жауып тұратын чадра болды.
Дәстүрлі тағамдары күріштен, еттен және сүттен жасалды. Мұсылмандық мерекелерден басқа Наурыз мейрамын да тойлайды. Өте бай ауыз әдебиеті сақталған.

Қазақстандағы парсылар

Қазақстанның парсы диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 1970 жылы - 2 983 адам;
• 1979 жылы - 2 916 адам;
• 1989 жылы - 3 125 адам;
• 1999 жылы - 2 869 адам;
• 2009 жылы - 4 819 адам.

Негізінен Түркістан облысында тұрады (80,0%).

Дереккөздер

1. name="source1">Қазақ энциклопедиясы 7 т.
2. Н.Атығаев
3. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап. – Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 170-бет.
4. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 362-бет ISBN 978-601-7472-88-7

Сілтемелер

• Иран