Орыс әдебиеті

Орыс әдебиеті

Абай - қазақ әдебиетінің орыс өдебиетімен байланысын күшейтуге аса зор үлес қосқан қайраткер.

Абай заманы, ақындық өнерге, ағартушылық жолындағы күреске барын салып кіріскен көз - қазақ халқының тарихындағы ең күрделі, талас-тартысы, қайшылығы мол дәуір болатын. Бұрынғы хан билейтін заман артта қалып, ел арасынан сайланған аға сұлтандар шыққан болса, ондай тәртіп те жарты ғасырға жетпей өзгертіліп, қазақ даласы ұсақ-ұсақ болыстарға бөлшектеніп, ел билеу тізгіні уезд бастықтарының - патша әкімдерінің қолына көшкен еді. Бұл болыстардың билікке таласуын, Ұлықтардың жолсыздығын, бассыздығын, парақорлыққа бейімділігін арттырды.

Қазақ жерінде Ресейден кешіріліп қондырылған кедей шаруалардың саны көбейіп, патшалық әкімшілік талай шұрайлы жерлерді тартып алып, елді ата мекенінен ығыстырды. Патша үкіметінің Қазақстанды отарлау саясатының жемісі, нәтижесі болған осындай ауыртпалықтан, заңсыздықтардан, рухани кіріптарлықтан елді құтқарудың ендігі жаңа жағдайда бірден бір ұтымды жолы - білім-ғылым үйренуеді.

Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,Абай Құнанбаев секілді алдыңғы қатарлы қоғам қайраткерлері осыны жақсы тұсініп, ұлттықұранға айналдырды. Олар Ресеймен қарым-қатынасты күшейте тұсудің аса пайдалы жағы орыс мәдениетінің үздік үлгілерінел ішіне, жұртшылыққа тарату деп санады. Мал бағумен қатар елдің егіншілікке, сауда-саттық секілді кәсіптерге бейімделуі қажет екенін де олар басқалардан бұрын сөзді. Бұған дейін қазақ ақын, жыршылары шығыс халықтарының аңыз-ертегілерін, дастандарын қызықтап, ел арасына жыр етіп таратып келсе, енді орыс әдебиетін оқып, үйренуге, орыс ақын, жазушыларының шығармаларын насихаттауға көңіл бөле бастады. Әрине, шығыс халықтарының әдеби нұсқаларына құштарлық, ынта-ықылас көбеймесе азайған жоқ.

Үнді елінің ежелден белгілі «Панчатантра» («Бес кітап»), арабтың «Калила мен Димна» секілді кітаптарынан бастап, «Мың бір түн», «Тотынама» әңгімелер жинағы, «Шахнама», «Сейфул-Мәлік», «Таһир – Зуһра», «Ләйлі - Мәжнүн» сияқты дастандар, Ескендір, Лұқпан Хакім туралы аңыз-әңгімелер ауызша да баяндалып, өлең-жыр түрінде де насихатталып жатты. Алайда шығыстан келген сюжеттер көптен таныс, үйреншікті дүние секілді болса, орыс әдебиетінің шығармалары мүлде жаңа құбылыс еді. Қазақ елі мен көршілес орыс халқының арасында мәдени ауыс-түйіс бұрыннан орын алған еді десек те, орыс әдебиетінің қазақ мәдениетіне үлкен жаңа арна болып қосылуы осы кезде басталды. Орыс әдебиетін білуге, оны еркін игеруге ұмтылған Абай,орыс ақын-жазушыларының шығармаларын тек қана өнерпаздықтың, көркемдік шеберліктің үлгісі деп қараған жоқ, айналадағы қоғамдық өмірді терең танып-түсінудің таптырмас құралы деп санады. Орыс жазушыларының шығармалары Ресейдің тарихынан, орыс халқының өмірінен хабарлар болу үшін ғана емес, қазақ даласында әкімшілік жүргізіп отырған патша үкіметінің саясатын, ол саясатты жүзеге асырып отырған Ұлық-әкімдерді білу үшін де қажет еді.

Орыс классиктерінің шығармалары қазақ даласында озат адамгершілік идеалдардың жаршысы бола алатыны көп оқып, көп тоқыған Абай назарынан тыс қалмағаны анық. Ол 13 жасында Семей қаласында медреседе оқып жүрген кезінде «Приходская школаға» түсіп, орысша оқыды. Бірақ бұл оқу үш айдан аспайды. Жас Абай ел билеу ісіне араласып кетеді. Оның орысша кітаптарды, орыс әдебиетін оқуға шындап кіріскен уақыты - жасы 30-дан асқан көзі. Абайдың Семейге жер аударылып келген Е.П. Михаэлиспен танысуы осы тұста. Михаэлис Петербургте 60 жылдары студенттер қозғалысын ұйымдастырғандардың бірі болғаны үшін,біраз жылдар айдауда Сібірде жүріп, кейінірек, 1869 ж. Семейге келіп орналасқан. Абай 1870 ж. Семей кітапханасында Л. Толстодың «Русский Вестник» журналында басылған романын сұрап тұрғанда Михаэлис онымен сөйлесіп, екеуі сол жерде танысқан. Ал ондай кітапты оқу үшін орыстың әдеби тілін жақсы меңгерген адам болу керек екені анық. Бұл жылдары Абай қыс көзінде үш-төрт ай бойы Семейде жатып, кітапханадан әр түрлі кітаптар алып оқып жүреді. Сонда Михаэлиспен жиі көздесіп, кеңесетін болған. Жасынан Н. Г. Чернышевскийдің революциялық идеяларына кеңіл бұрған, ғылымның әр саласынан хабары мол, әсіресе орыстың қоғамдық ой-пікірлерінен терең мағлұматы бар осы бір айрықша білімдар адаммен жақсы таныс, жақын болуы Абайдың орыс әдебиеті, сыны, тарихы ғана емес, жалпы қоғамдық ғылымдар бойынша да көптеген құнды кітаптар оқуына ықпалы аз болмаса керек. Сонымен қатар бұлардың қарым-қатынасы Михаэлиске де пайдалы болғаны сөзсіз.

Жергілікті халық - қазақтың өмірін, тұрмыс-жағдайын жете білу оған да аса қажет еді. Михаэлис кейінірек Семейде құрылған Статистикалық Комитеттің хатшысы қызметін атқарып, қазақ даласының шаруашылық, географ. жағдайын зерттеуде елеулі еңбек еткенін ескерсек, оның Абайдан көп нәрсе естіп-білгені, үйренгені анық. Абай Михаэлиспен достасып, аралас-құралас болып жүріп, Н. И. Долгополов, С.С. Гросс сияқты Семейге айдалып келген бірнеше адамдармен де жақын танысады.

Бұлар жас көзінде рев. қозғалысқа қатысып көзге түскен, ал кейін орыс мәдениеті мен ғылымына өз қадырынша елеулі үлес қосқан адамдар. Сондықтан олар Абайға орыс халқының өмір-тұрмысынан әр түрлі мағлұмат берген болса, соның өзі оның орыс мәдениетін, әдебиетін еркін игеруіне себін тигізген деуге лайық. Ал әдебиет, тарих, қоғамдық мәселөлерді айтсақ, Абайдың ой-өрісін, дүние-танымын кеңейтіп, шырқау биікке кетерген, әрине, орыстың Александр Сергеевич Пушкин, М.Ю. Лермонтов, И. А. Крылов, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Л. Н. Толстой, Н. А. Некрасов, И. С. Тургенев, М. Е. Салтыков-Щедрин секілді ең көрнекті жазушы, қоғам қайраткерлерінің шығармаларын оқып, олардың Өзық ой-пікірлерімен тікелей танысуы екенін атап айтқан жөн. Абай сол замандағы орыстың қоғамдық ойының, әдебиетінің ең құнды жетістіктерін қадағалап, зерлеп білуге кәп күш жүмсаған.

Тұтастай алып қарағанда, Абайдың орыс әдебиетінен оқығаны, түйгені көп екені анық. Жоғарыда аталған «Русский Вестник» журналымен қатар, 1909 жылғы Абай өлеңдерінің жинағында берілген Кәкітай Ысқақұлының мақаласына қарағанда, ақын Чернышевскийдің «Современник» журналында басылған әдеби шығармаларды оқып отырған. Орыс әдебиетінен оқығаны қаншалық көп болсада, Абай поэзиялықшығармалардыаударуға немесе еркін тәржімелеп, сарындас өлең жазуға келгенде үлкен талғампаздық танытып, кейбір өлеңдерді іріктеп қана алған. Пушкин, Лермонтов, Крыловтан басқа ақындардың шығармаларын сирек аударған Я. П. Полонскийден «Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы...», И. А. Буниннен «Қорқытпа мені дауылдан» деген өлеңдер, басқа ақындардан тек екі-үш өлең ғана аударады.

Абай аудармалары жайлы сөз болғанда, алдымен айқындап аларлық жай - олардың біртапайы бүгінгі қалыптасқан мағынадағы аударма емес, Абайдың қолынан шыққан бара-бар, дәлме-дәл аударма дерлік өлеңдер бар да, сонымен қатар еркін тәржімөлеңген, әр түрлі өзгерістер енгізілгендіктен сарындас шығарма дерліктей сипат алғандары және аз емес. Осы топтағы шығармалардың ішінде төлтума туындыға айналған өлеңдер де бар. Сондықтан аударма өлеңдердегі сәйкес дәлме- дәл тұсетін тұстарын артықшылығы, ал өзғеше, өзгертіліп берілетін жерлерін кемістігі деп санау қисынға келмейді. Өйткені Абай аударып отырған өлеңінің мағынасын бастан-аяқдәл, тура жеткізуге үнемі үмтылмайды, «Жарым жақсы киім киіп...» деп басталатын Онегиннің өлердегі сөзін Абай түгелдей өз жанынан шығарған, «Евгений Онегин» романында Онегиннің өлімі туралы тура ештеңе айтылмайды. Рас, қолжазба нүсқалардың бірінде Онегиннің аузына «Мен неге оқтан жарақаттанбадым?» («Зачем я пулей в грудь не ранен?») деп сөз салатыны бар. Бірақ Онегиннің елімін айтуы Абайдың өзінің тапқан көркемдік шешімі деп санаған орынды. Орыс әдебиетіне зер салғанда Абай назарының алдымен Пушкинге ауғаны тегін емес-ті.

Пушкин еңбегі

Пушкин орыс әдебиетіндегі жаңа дәуірдің, қоғамдық мазмұны, тақырып-идеялары мен көркемдік сапасы мүлдем жаңа классик. әдебиеттің басы болды. Ол қоғамдық ой-өрісі, дүниетанымы, тарихи мақсат-нысанасы, эстетикалық-көркемдік жүйесі - барлық сипат-қасиеттері өзгеше сөз енерін қалыгггастырды, орыс әдебиетінде реализм әдісін берік орнықтырды. Пушкин қазақ жерінде, Орынбор, Орал қалаларында болған көзінде қазақ халқына сүйіспеншілік сөзіммен қарап, оныңөміріне, әдет- ғүрпына, мәдениетіне зер салды. Ол қазақ жігіттерінің Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне бел шеше қатысқанын білумен ғана тынған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының бай сөз өнеріне құмарта қызығып, ауыз әдебиетінің асыл нұсқаларының бірі - «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастанын жаздырып алды. Өмірінің соңғы көзінде жазылған белгілі «Ескерткіш» атты өлеңінде өз шығармаларын Ұлы Ресейдің барлық халықтары оқитын болады дей келіп, осы өлеңнің қолжазба түрінде сақталған бір нұсқасында қазақ халқын да атап кетеді. Пушкиннің аса кесек көркем туындыларының бірі - «Евгений Онегин» шын мағынасында халықтық шығарма.

Мұндағы басты кейіпкерлердің төменгі таптан шыққан адамдар емес екені рас. Бірақ ең маңызды нәрсе - Онегин мен Татьяна, Ленский мен Ольга - осылардың қай-қайсысы болсын қарапайым халыққа қаншалықты жақындығы турғысынан бағаланады, олардың халық мүддесін тұсіне білуі - артықшылығы болса, халықтың ой-түсінігінен алшақтығы - осалдығы болып шығады. Мұны кезінде Белинский өте қисынды дәлелдеп көрсеткен болатын. Пушкин өз романында халықтың өмірін мейлінше толық, жан-жақты суреттейді, дворяндар мен шаруалардың өзара қарым-қатынасын да айқын керсетеді. Халықтың күнделікті тұрмыс тірлігін, әдет-ғұрпын, әр алуан адамдардың мінезін, іс-әрекетін, табиғат көрінісін, бәрін де терең және керкем бейнелегендіктен бұл шығарма шын мәнінде «орыс өмірінің энциклопедиясы» болды. Әрине, Пушкиннің дастандары «Борис Годунов» атты драмасы, «Дубровский», «Капитан қызы» секілді шығармаларында сан алуан қоғамдық құбылыстар, тарихи оқиғалар, мол өмір шындығы жатыр. Алайда «Евгений Онегиннің» алатын орны ерекше. Бұл - Пушкиннің ең бір ішкі сыры молынан ақтарылған шығармасы, оның қиялының сүйікті перзенті, Пушкиннің тұлғасы «Онегинде» көрінгендей ақын түлғасы мейлінше толық, жарқын және анық көрінетін туындылар өте сирек кездеседі. «Мунда оның бар өмірі, барлық жан сыры, барлық махаббаты да, сөзімдері, ұғым тұсініктері, идеалдары да айқын көрініс тапқан» деген Белинскийдің пікірі көп жайды аңғартады. Абай Пушкиннің ең таңдаулы туындысы «Евгений Онегинді» аса жоғары бағалады, оның жеке үзінділерін бұдан бір ғасырға таяу уақыт бүрын асқан көркемдік шеберлікпен қазақшалап берді. Абай қазақ тіліне аударып, арнайы ән шығарған «Татьяна хаты» халық арасында еткен ғасырдың аяқ кезінде ете кең тарап, ең сүйікті өлеңдердің біріне айналуы - Ұлы орыс ақынының ерте кезден-ақ қазақ халқына етене жақын болып кеткенінің айқын дәлелі. Сондай-ақ, Татьяна әнінің осындай көпшілікке жағымды болуының сыры қазақтың өлең-жырға, әнге құмарлығында ғана емес, орыс халқының өміріне қазақ жұртының мейірімді сезіммен қарағандығында еді. Татьянаның тағдырын қыр елі қазақ қызының, қазақ әйелінің тағдырына орайлас сезінді. Татьянаның еркіндік сүйгіштігі мен парасаттылығы, сабырлылығы қазақ жастарын да тебірентті. Пушкиннің Ұлылығын сол заманда, сол ортада отырып тани, бағалай білгендігі - Абай Ұлылығының бір жарқын көрінісі. Абайдың Пушкинмен үндестігі, оны жақын тартуы тегін емес. Ол өз дәуіріндегі қазақ әдебиетінде бір көзде Пушкин орыс әдебиетінде атқарған қызметті атқаруды, сондай жүкті кетеруді мақсат етті. Қазақ қоғамы алдына қойған зор міндетті - жаңа реалистік әдебиетті қалыптастыру ісін Абай тиянақты атқарған болса, оған орыс әдебиетінің асқар алыбы Пушкиннің әдеби мұрасының демеуі тимей қалған жоқ. Тек осының өзі ғана Пушкиннің мұрасы, есімі қазақ әдебиетімен қаншалықты жақын болып кеткендігін айқын көрсетсе керек. Әсет, Әріп сияқты ақындардың «Евгений Онегинді» дастан етіп айтып жүргені Абай орнықтырған дәстүрдің сол көздің өзінде-ақ жалғастық тапқанын керсетеді.

Лермонтов еңбегі

Абай Пушкин шығармаларынан «Евгений Онегинді» айрықша бағалап, үңіле зерлеп, таңдаулы үзінділерін қазақша өлең еткен болса, орыстың лирикалық поэзиясынан көптен-көп сүйіп аударғаны - М. Ю. Лермонтов өлеңдері. Өзі әдебиетке Пушкиннің ізін суытпай келген, оның дәстүрлерін тікелей жалғастырған десек, Лермонтов екеуінің ақындық тұлғасында айырмашылықаз емес. Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясын салыстыра келіп, Белинский олардың тарихи тамырын анықтау үшін осы екі ақынның екі дәуірде өмір сүргенін айтқан болатын. Пушкин декабристер қӨзғалысы бел алған, декабристік идеялар өбден тарап өрістеген дәуірде өмір сүрсе, әдебиет майданына сол көзде шыққан болса, Лермонтовтың әдебиетке келген көзі - онан кейінгі дәуір, декабристердің қӨзғалысы сәтсіздікке ушыраған дәуір, жаңа рев. күштер әлі қалыптасып жетпеген көзең. Сондықтан да Белинский Лермонтовтың жырларынан, өр сөзінен ерекше күш-жігер, қуатты леп еседі, бірақ оларда Пушкин поэзиясынатәнжарқын үміт, сенімжоққатән деді. Лермонтов поэзиясы, сыншыныңайтуынша, жанды тітіркендіріп, жүректі мүздататындай сауалғатолы. Олай болса, Лермонтов - Пушкиннен кейінгі дәуірдің, енді революцияшыл-демокр. күштер ояна бастаған дәуірдің, еткеннен үміт үзіп, алдан жаңалық іздеген дәуірдің жыршысы, жаршысы. Арынды жігер, қажырлы қайрат, әрекет-күрес сағынған ақынды осынау заман туғызған. Тіпті Лермонтовтың поэзия әлеміндегі алғашқы барлауы есепті, 16-17 жасында жазған өлеңдеріне көз салсақ, солардың өзі-ақ алдымызға ақын поэзиясының өзегі - аласүрып алып-үшқан ой-қиял, өмірді терең талдау, зерлеу, іздену, сыншылдық, ереқет-күреске құмарлықекенінжайып салғандай. Ерте есейген жас Лермонтовтың өлеңдерін оқыған адам түтқиылдан ой-қиялдың соншалықты сарқылмас қызық дүниесіне кіргендей болады. Үшқыр қиял - Лермонтов поэзиясының рухы, жаны секілді. Өмірдің әрбір күнін елмес, өшпестей ете алсам деп арман етеді ақын. Әрекетсіз, күрессіз өмірбос, ынтасыз, іске ықылассыз қызықжоқдейді ол. Ал Лермонтов поэзиясының бір берік қазығындай «Ой» деген толғау-жырын еске алсақ, оның Абайдың назарына тегін ілікпегенін байқай аламыз. Дүние, өміржайлытынымсыз ойға батып, бәрінсынап, ақылменен саралап, асқаққиялға, үміт пен арманға әбден берілген күйі де, жазықсыз жапа шеккен, ауыр бейнет тартқан көптің атынан азулы, күштілерге айтқан қатты наразылығы, бәрі де осы өлеңінен мол сезіледі. Қақтығысы, қалтарысы есепсіз өмірде әділет пен шындық жол таба алмай қамауда қалып жатса, ал сол өмірдің ызғарын айықтыратын күш әлсіз көрінсе, қайғы-мұң неге болмасын.

Мейірімсіз қатал заман жан түршігер зорлық, Өзбырлыққа жол берсе, ыза, кек неге тумасын. Рас, ақынның ортасын қомсынатыны да бар. Бірақ бұл Өзық жандарға бойы теңдес адамдар көбейе, молая тұссе, олар сол ортада үлкен іске орайлас жай-жағдай таба алса деген тілектен туады. Ақынның заман соққысына мойымайтын, қайта өмір ауыртпалығы ширата тұсетін тасқындаған қайрат-жігері бар адамды көксеуі де осы келешекке сенім артуымен сабақтас. Осының бәрін былай қойғанда бұл өлеңнің салмағы тек қана сынында емес. Өйткені ақынның нені жек көретіні, нені жоққа шығаратыны қандай айқын болса, нені құптайтыны, қандай іс, өнегеөрісалсын дейтіні де соншалықты ашық, айқын. Осының шығарушысы, айтушысыөмірдіңқызығынтебірене сөзінбейді деудің өзі тіпті қиянат. Ақынжаны кейісе де, күйінсе де, көңілді үміт қӨзғап, алыс арман толқытып, содан барып жыр шертетіні байқалады. Лермонтовтың осындай өлең-жырларының бағыты, идеялық өзгешелік сырын тереңірек тұсіну үшін оларды басқа өмірге деген орасан зор сүй- іспеншілік сөзімі, жалынды махаббаты тікелей, айқын керінетін шығармаларымен қатар алып қарастырған жөн. Сонда «Ой»және «Әм жалықтым, әм жабықтым...» сияқты сын, сықаққа лық толы, қамыққан көңілдің күйін шерткендей жырларды жазған Лермонтов болса, өмірге құмарлық, оның қызығына қүштарлық, ынтықтық асқан ақындық қуатпен белгі берген «Дүға», «Жолға шықтым қараңғы түнде жалғыз...» сияқты жырларды туғыз- ған да сол Лермонтов екенін айқын аңғарамыз. Бұл тұста Лермонтовтың халықтың, қауым елдің жоқшысы, бейнет шеккен көптің жоқтаушысы ретінде әсіресе айқын көрінетін және осындай ойларын дәлдеп, туралап айтқан шығармаларын атасақ болады. Соның ішінен «Өзіңе сенбе жас ойшыл...» атты өлеңін алсақ, осы бір ғана сом бітімді, сондайлық шебер келістіріп жасалған поэзиялық туындының өзі-ақ ұлы ақын ауыр азап шеккен бұқара халықтың тағдырына қандай жанашырлық, жақындық сөзіммен қарағанына толық дәлел боларлықтай. Қорлықта, өзуде жүрген, есесі кетіп, еңсесі тұскен кедей - көптің қажырлы-беріктігін, жасу-налуды, күйініш-күйреушілікті білмейтін орасан төзімділігін айтып сүйінсе, бүқараның осындай қиын хал-жайын білмей нағыз енімді, өмірлік күші бар поэзия туғызу мүмкін емес деп қорытса, мүны халыққа қамқорлық еткендік, оның қамын жегендік демей не дейміз? Бұл жерде көңіл қоярлық мәселе мынау - осы айтылғанның өзі де белгілі бір шығармалар тобына ғана тән, солармен шектеліп жатқан ой-пікір емес. Осыған жақын пікірді талай-талай өлең- жырларынан, мысалы, «Ақын» деген жырынан да көздестіреміз. Тегінде, Лермонтов бір өлеңдерінде азаматтық намыс-арын жоғары ұстайтын адамның бұлжымайтын беріктік, түрақтылығын қастерлеп отырса, ондай жанды кеудесін толқын қанша ұрса да, мызғымайтын жартас бейнесінде көрсетсе, енді бір өлеңдерінде тартыс жолын, күрес жолын қалаған ақын-жыршының қайсар, ешкім бас имейтін табанды, темірдей берік болуын талап етеді. Мүқалмайтын, қайтпайтын апмас қанжардың бейнесі - Лермонтов шебер жасаған түлға - ақынның осындай алғырлығы, таңқаларлық табандылығының символындай болып поэзия қазынасынан берік орын алды. Абайдың Лермонтов поэзиясына деген ықыласы ерекше еді. Ол орыс ақынын айрықша жақын көрді, сырлас, мұңдасын тапқандай болды.

Орыс поэзиясына бейімделе ден қойған Абайдың ең көп үндестік тапқан ақыны, ең бір өзіне үндес сөзінген адамы Лермонтов. Абай ұлы ақынның, тіпті сол көздегі орыс қауымының тілек-талабын, мұңын ұға алатын дәрежеде еді. Ол мұңын үққан халықтың жырын да ұқты. Лермонтовтың ыза-кегі, наразылығы орыс халқының, езілген қауымның кегін, наразылығын танытатынын, оның қайғы-мұңынан, налуынан ел мұңы, халық мұңы көрінетінін сөзінді. «Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өскен», «мыңмен жалғыз алысқан» ақын, өзі де ашу-кекті, ызаны «жалын мен оттан жаралған» жырларына нәр еткен-ді. Оның «қаны қара бір жанмын, жаны жара» деп ашулы мұң шерткені де белгілі. Лермонтовты ол «ерекше ызаның ақыны, махаббаты ашумен уланған ақын» деп, өте-мөте іш тартып, жақын көрді.Абайдың ұлылығы алдымен лирикалық поэзиядан анық көрінетіні айрықша дәлелдеуді қажет етпейді. Абай қазақ әдебиетіне, поэзиясына лирикалық шығармалардың бүрын орын теппеген, таралмаған жаңа түрлерін енгізді десек, соның ішінен адамның жан дүниесін суреттейтін өлең-жырлар, ақындық өнерді, оның қоғамдық мәнін айқындайтын өлеңдер, табиғатты суреттейтін өлеңдер тобын еске алуымызға болар еді. Осы шығармапардың мүлде жаңа әдеби дәстүр орнықтырғаны айқын-ақ. Әрине, қанша тың, соны болса да, бұлар - қазақ топырағында туған жаңалық. Халықтың өлең-жыр теңізіне терең бойлап өскен жеміс. Сонымен бірге олардың ішінде суреттеу әдісі, тәсілі жағынан орыс классик. әдебиетінің үздік туындыларымен, Пушкин, Лермонтов шығармаларымен үндес көрінетіні де бар екеніне ешкім таласпас.

Абайдың кейбір өлеңдері әлеуметтік өмірдегі орнын, мақсат-міндетін терең түсіну, өлең сөздің халықтық сипатын жоғары бағалау жағынан Пушкин, Лермонтов шығармаларына ұқсас келсе, тағы бір топ өлеңдері адамның ішкі сезімін және табиғат керінісін таңқаларлық көркемдік шеберлікпен суреттеуімен, өмір шындығын мейлінше айқын, әсерлі көрсетуімен соларға жақын сезіледі. Мундай үқсастықты өмірдің өзі туғызған бірнеше ақынға ортақ белгілер деп таныған жен. «Өзіңе сенбежас ойшыл...» өлеңін Абай Лермонтовтың ақынның қоғам алдындағы міндетін түсінуі өз эстетикалық көзқарастарымен үйлес болғандықтан аударған. Өнерпаздық жолға тұскен жас ақын құрғақ қиялдануға, өзімен өзі болып, әлденеге кейіп налитын әсерленгіштікке бой алдырмай, өмірдің ауыртпалығын керіп, азабын тартып жүрген адамдардың мұңын тұсіне білсе ғана нағыз қүнды, татымды поэзиялық шығарма тудыра алады деген осы өлеңнің негізгі идеясын Абай қазақ өмірінің жағдайына сәйкестендіріп еркін жеткізеді. Лермонтов жас ақынға сахнада жасаңцы, ойыншық семсерді оКды-солды сілтейтін тра- гедиялық актерге ұқсап елге күлкі болма дейтін болса, Абай ол көзде театрды білмейтін қазақ жұртшылығына тұсініксіз бұл салыстыруды қол- данбайды, оның есесіне жеке бастың мұңын айтып, «басқаға мазақ болма» деген ойды үстемелей тұседі.

«Күлкі болмай кой, жаным,

Сен бүйтесің, ол қайтті?

Олар керген арманын

Кімге шақты, кім айтты?..»

«Альбомға» атты өлеңінде Абай поэзиялық шығарма кімнің қажетіне жарайды деген мәсөлеңі қӨзғайды. Бұл тұста ғақлияларының Бірінші сөзіндегі мына жолдар ойға оралады: «Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрсөлерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, «керегі жоқ» десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ». Осындай пікірін Абай өлең жайында да айтқан («Өзгеге кеңілім тоярсың...»). Енді Абай Лермонтовтың өзіне үндес шығармасын аударып, мынаны айтып отыр:

«Қолжазуды ермек ет, жатпа бекер, Бұл көңілсіз дуниеден көп жыл өтер. Әзі қыска, өзі асау, тентек өмір, Арттағыға бір белгі қойса нетер?

Кім біледі көз болса арттағылар, Ойға салып оқыр да, сөзін сынар. Көзін салып, ойланып кейбір сөзін, «Рас-ау» деп, мағынасын о дағы ұғар.

Кім білер, жабырқаңқы жазған сөзім Жібермей көп тоқтатар оның көзін. Жолаушы жол үстінде тамаша еткен Сықыдцы өлген жанның бір күмбөзін».

Сөйтіп, Лермонтов шығармасын аудара отырып, Абай өз пікірін де анық білдірген. «Менің сырым, жігіттер, емес оңай...» өлеңінің идеялық мазмұны Абайға жақын, өте тұсінікті еді. Ол жалғыздық сезіміне бойын жеңдірмейді. Өзін «судан қайтпас», «үлкен жартас», «үлкен жан» деп сөзінді, өзінің қандай қиыншылыққа болса да, «теңіздей таудай толқып соқса-дағы» «бет бұрып» қайтпайтын күрескер екендігіне сенді. Осы ой-сезімін ол аударма өлеңіңце де шебер жеткізеді.Абайдың оптимистік идеялары оның халықпен тығыз байланысынан, халықкүшінесенуінентуды. «Дүға» мен «Қасиетті дуға» секілді өлеңцерден біз өмірді шын сүйетін, ізгі тілек-талапқа толы, ертеңгі күнге батыл қарайтын қайраткердің бейнесін кереміз. Абайдың Лермонтов текстін қазақша жеткізу әдістері әр түрлі, аударманың түпнұсқаға жақындық дәрежесі ылғи бірдей емес. Барабар, дәлме-дәл аудармаларында Абай Лермонтов шығармасының ішкі әлемін, оның толқын-лебізін, жаңа сапасын қазақ тілінің суреттеу мүмкіншіліктерін пайдаланып мол жеткізеді. Абай Лермонтов нұсқасын барлық жарастық сәнімен, бар ерекшелігімен қазақ тілінде қайтадан туғызады. Мысалы, «Альбомға», «Жолға шықтым қараңғы түңце жалғыз...» сияқты өлеңцерді атауға болады. Абайдың Лермонтовтан тәржімелеген шығармаларының тең жартысы дерлік - осындай дәл, жақын аудармалар. Ал қалған жартысы еркін аудармалар. Буған мысап ретіңде «Теректіңсыйы», «Ой» сияқты өлеңдерді атауға болады. Осы соңғы өлеңнің бастапқы шумағында Абай Лермонтовтың бұл жұрт көңілде сенім жоқтықтан білген білімді іске жарата алмай отыр деген пікірін өзгертіп, сол көздегі қазақ жағдайына ыңғайлап: «Білім де жоқ, білімге сенім де жоқ, Өнерсіз қартаяр деп біл баланды...» - деп кетеді. Мұндайда Абайдың Лермонтов өлеңінің мазмұнын бастан-аяқ бұлжытпай дәл жеткізуді мақсат етпей, кейде толғанып, тебіреніп жарыса отыратыны көзге түседі. Осы өлеңнің аяққы біраз жолдарының орнына тыңнан біраз сөз салып, өз заманының тағы бір өрескел мінін былай суреттейді:

«Мап үшін ас қатасың, жан сатрпың, Әкесін мал өлтірген кісідей-ақ, Неткенжурт мал елгіргенжеті атасын!..»

Абай қазақ феодал-билерінің малқұмарлығын әшкерелеуді мақсат еткен. Сондықтан да ол Лермонтовтың «перед властью - прөзренные рабы» дегенін қазақ жағдайына дәлдеп, анықтап «ұлыққа қошаметшіл құл сияқты» деп, болыстардың «арқаға ұлық қаққанға» мәз болып, құл болып жүргенін айтады. Сейтіп, Абайдың түпнұсқаға өзгөріс енгізіп, мағынасын басқаша ашып келтіруі оның қазақ өмірінің шындығына жақыңдастыру, өз көңіл-күйіне үйлестіру мақсатынан туады. Абай Лермонтов шығармаларының жаңа жағдайда мейлінше әсерлі және тұсінікті болуын, оның идеялық, көркемдік сапасының жоғары болуын көздейді.Абай көбіне өз ой-сезіміне үндес шығарманы аударады. Оның Лермонтовтан аударғандары - негізінде әлеуметтік өмірдің көлеңкелі жақтарын, еріншек, белсенділігі жоқ адамды сынайтын шығармалар; азамат ақынның образын беретін өлең-ән жайындағы шығармалар; жалғыздығын, бірақ оған мойымайтын беріктігін айтатын шығармалар. Мысал өлеңдердің дуние жүзі әдебиетінде қалыптасып дамуына айтарлықтай үлкен әсер еткен Эзоп, Федр, Лессинг, Лафонтендердің еңбегі қандай зор болса, орыс әдебиетінде мысал жанрын поэзиялық үлгіде дамытуға қосқан үлесі де сондайлық мол болды. Крыловтың қаламынантуған мысал өлеңдер 1806 ж. жарық кере бастады да, 1809 ж. олар жеке кітап болып басылды. Ақынның мысал өлеңдері бірден әдебиет сүйгіш қауымның назарын аударып, жақсы баға алды. көзі тірі көзінде-ақ мысал өлеңдерініңтоғыз жинағы басылып шықты. мысал өлеңцерді орыс поэзиясында дербес әдеби жанр ретінде қалыптастырып, жаңадәуірдіңтілек-талаптарымен үштастыра, биік белеске кетере алды. Ол мысал өлеңдерді орыс өмірінің шындығымен тығыз байланыстырып, оларға шынайы халықтық, ұлттық сипат дарытты. Сондықтан да оның мысалдары дүние жүзі халықтарының көптеген тілдеріне аударылып, кеңінен тарады. Мысал өлеңдерінде қоғамдық өмір қайшылықтарын, әр түрлі топтардың мінез-құлқын ашып көрсетіп, күнделікті тұрмысқа қатысты сан түрлі жәйттарды орынды қӨзғап, баяндап береалған. Бір апуан мысалдардан үстем тап екілдері мен теменгі тап өкілдері арасындағы қайшылықты, еңбекқор қарапайым шаруа адамдарыныңжағымды қасиеттерін көреміз («Қасқыр мен қӨзы», «Жапырақтар мен тамырлар», «Шегіртке мен күмырсқа» т. б.).

Орысхалқыныңсол дәуірдегі өмірін асқан шыншылдықпен суреттеуінен, әр түрлі таптар мен топтардың екілдерінің мінезін, іс-әрекетін дәл көрсете білуінен, халық тілінің байлығын, бейнелілік нақышын шебер пайдалана білуінен - осының бәрінен үздік керкөмдік шеберлігі толықтанылады. Абайдың мысал өлеңдері шығармаларынан аударма деп саналып жүр. Алайда осы өлеңдерді талдап, бағалағанда бір жайды толық ескеру қажет. Олар толық мағынасында аударма емес, көбінесе белгілі бір сипат еркін баяндалады. Абай орысша мысалдың тексін делме-дәл тәржімелеуді мақсат етпеген, оқиға желісін негізінен сақтай отырып, бірақ мысалдағыжай-жағдайларды қазақөміріне, уғым- тұсінігіне, ойлау, сейлеу ерекшелігінежанастырып, өзінше бейнелеугеұмтылған. СондықтанАбайдың мысал өлеңдерін орысша текске сәйкестігі тұрғысынан қарап, ана жері дәл тұскен, мына жері дәл емес, кем тұскен деудің ешбір қисыны жоқ. Кейде қазақша баяндау, бейнелеу орысша текстегі сөздің айтылу қалпына ұқсас шыққанда ұтымды болса, ал кейде қазақша ойлау, сөйлеу ерекшелігіне орай басқаша берілгенде келісті, оралымды болатыны - кім де болсын санаспай түра алмайтын бұлтартпас шындық, оны сөз зергері жақсы сөзінеді. Мұның өзі ақынның қолын байлайтын, шеберлігіне шек қоятын жағдай деп емес, көрісінше, ойдың, сөздің оралымын өзінше келтіріп, тың, жаңа өрнек табуына мумкіңдік беретін жағдай деп тұсінген жөн. Абайдың мысал өлеңдерінің ішінде кейбір аудармаларға жатқызуға болатыны да көздессе, дені еркін тәржімөлеңгендіктен белгілі сюжеттің сарынымен жазылған деуге лайық болып келеді. Айталық, «Жарлы бай» атты мысал өлеңінде Абай оқиға желісін еркін баяндап, соңында:

«Алтын қайда, сөз қайда? Қу нәпсіден не пайда», - дегенді өз жанынан қосады. Сондай-ақ «Шегіртке мен құмырсқа» атты өлеңдегі: «Мен өзіңдей шаруашыл Жұмсақ илеу үйлі ме?..»- деген сөздер, сондай-ақ шегірткенің қүмырсқаға барған қалпын:

«Селкілдеп келіп жығыдцы, Аяғына бас үра...» - дегендей суреттеме орысша нұсқада жоқ. Абай қүмырсқаның еңбекқорлығын, шегірткенің қамсыздығын көзге айқын елестетерліктей белгілермен үстелей тұскен. Осы өлеңдегі:

«Қайтсін, қолы тимепті, Өлеңші, әнші есіл ер...»- деген Абайдың өзі қосарлап келтірген сөздері де нағыз қазақша сөйлеу қалпындағы әдемі кекесіннің үлгісі деп санауға лайық. Әдейі аяныш сезімін, жаны ашығанды бідціргендей етіп, көрісінше айтылған нағыз ирония, келемеждеудің келісті, өткір турі. Кейде мысалда оқиғаны баяндауы, айтуы уқсас болса да, содан қорытынды шығарып, түйіндеу әрқалай келеді. Айталық, «Қарга мен бүркіт» атты мысадца Крылов үлкен уры құтылып, кішкене үры тұтылады, қолға тұседі дегендей түйіндейді. Бүркітті уры деу қазақ ұғымына үйлесе қоймайды. Соңцықтан болар Абай ол жағын сөз қылмай, тек қарғаның әліне қарамай қайрат етуге үмтылғанын әжуалап: «Азат басың болсын құл, Қоддан келмес іске ұмтыл», - деп тужырым жасайды.

Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе - мысал дегеннің өзін жанрлық түрі жағынан шарттылығы басым, қалыптасқан, өзгермейтін, ескі сюжетке негізделетін, ойдыаң-күстың, жануар-жәндіктіңіс- әрекеті арқылы тұспалдап қана білдіретін, белгілі бір шындықты уағыздап айтуға бейім тұратын шығарма деп қарау жиі кездеседі. Осындай тұсінік мысал өлеңнің өзгешелігін, поэзиялық қасиетін жете тұсінбеуге әкеліп соғады. Ал шынында мысал өлеңдегі шарттылық, тұспалдап айту тәсілін, белгілі сюжетті, әр түрлі тұспал бейнөлерді қолдану - мүның бәрі тек сыртқы сипат-белгілер. Мысал өлеңдердің артықшылығын алдымен олардың поэзиялық қуат-күшімен, тұспал бейнөлер арқылы сан алуан адамдардың мінез-қүлқын, іс-әрекетін аңдатып, айқын көзге елестетіп, сол арқылы қоғамдық өмірдің шындығын, қайшылықтарын терең ашып бере алатын мол мүмкіндігінен іздесек керек. Көркем шығармада мәселе не айтылғандығында ғана емес, сонымен бірге қалай айтылғандығында, қандай әсер ететіндігінде десек, осыны әсіресе мысап өлеңге, яғни өмірлік шындық пен көркемдік қиялды, көркемдік шарттылықты шебер сабақтастырып, ұштастырып келтіретін жанрға байланыстыра айтуымыз орынды. Мысалдағы ойды тура, ашық айтпай, ақтарасапмай, тұспалдап, апыстанорап, орағытып айтудың өз артықшылығы бар екені сөзсіз. Оқушы бүкпелеп айтылған жайды, астарлы мағынаны өз ойымен бағдарлап, өзінше аңғарып, үғып-тұсінуге мәжбүр болады. Бұл одан тапқырлықты, сөздің астарына үңіле білуді, айтылып отырған нәрсені де, ишарат етіп, тұспалмен аңғартылған нәрсені де айқын елестете білуге қабілеттілікті тапап етеді, ойынатүрткі болып, сезіміне әсер береді. Сонымен қатар мысал өлеңде сан-алуан жан-жануар, аң- қүстарды, жәңціктерді іс-әрекет үстіңде бейнелеу, тілдестіру, айтылған жайдан ғибратты түйін түю және осы орайда жасаңцы, жаттаңцы ақылгөйлікке әуестенбей, терең мағынапы қоғамдық ой қорыту үлкен ақындық шеберлікті, талғампаздықты танытады. Абайдың мысап өлеңдерінен осындай қасиеттерді, әсіресе ақынның әзілдеуге, мысқылдап келемеждеуге, сықақетуге шеберлігін айқын байқаймыз. Кейде мысалға тілге тиек болатын шынында да әлдеқандай бір ғажайып жай да кездеседі. «Жарлы бай» атты өлеңдегі түбінен қанша апсаң да ділдә бірінен кейін бірі шыға беретін дорбаның кедейдің қолына келіп тұсуі - бұл, әрине, арғы түбі ескі ертек, аңыздармен жалғасатын сюжет. Ал кейде мысал өлеңдегі оқиғаның взі мейлінше қарапайым, күнделікті өмірде көздесетін жай боп шығады. Айталық, «Қазаға үрынған кара шекпен» дейтін өлеңцегі қораға ұры тұскенін айту ешкім таңқалатындай нәрсе емес. Өлеңнің түйіні басқада, барынан бір сәтте айрыпып журдай болып қалған адамға ағайындары келіп әр түрлі ақыл- кеңес беріп, желдей есіп «бишара», «байғус» деп жарылқаған болады. «Бақа мен өгіз» атты мысалда өгіздей болаапамындепісініп, көбініп, ішіжарьіпған бақаның ессіз мақтаншақтықтың қүрбаны болғаны баяндалады. Мұндай шартты түрде әдейі әсірелеп айтушылық мысал жанрында жиі көздесетін үйреншіктіжай, соңцықтанонытабиғи құбылысдеп санап, осы оқиғаға қаңцай мағына беріліп айтыл- ғанына көбірек көңіл қою орынды секілді. осы мысалдың сюжетінен әр түрлі қоғамдық топтардың өкілдері бірдей бола алмайды деген нақтылы түжырым жасап, қатардағы жай адам (мещанин, мелкая сошка) атақты адамдай, ақсүйектей (дворяниндей) бола алмайды деген түйін жасаған. Ал Абай жалпы моральдық түрғыдан келіп, іштарлықты, басқа біреуді көре алмай, күндеуді, қалай да соған жетем дейтін мінезді сынауды жен көрген. Осыған орай ол мысалды: «Тапаспа, жаным-ай, Қолыңнан келмеске, Боларсың бақадай, Көп тұссең егеске», - деген ғибрат сөзбен аяқтайды. Және мысалды бірден оқиғаны баяндаудан бастамай, кірісперетіндежанынансөз қосарлап, былай дейді: «Қарасаң, дым-ақ көп Көре апмас іші тар. Несі артық бізден деп, Сапыспақ жұртта бар...» «Есек пен бұлбұл» атты мысал өлеңін Абай есекті сипаттаудан бастаған: «Тойған есек шөпті оттап маңайдағы, Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы, Қаңғырып өлкені өрлеп келе жатып, Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы...» Орысша тексте мұндай кіріспе жоқ, есек бұлбұлды көздестірді делінеді де, бірден оғанайтқан есектің сөзі келтіріледі.Абайдың өлеңді бастауынан есектің қарны тойып, көңілденіп, ерігіп келе жатқандықтан тоғайдағы бұлбұлды көріп, соған ән салғызып, өзінше сынап көрмекші болғанын аңғарамыз. Есектің бұлбұлмен ұшырасуы көздейсоқ болса да, оған тіл қатып, бір ән салып жіберші деп тілек айтуы көңіл-куйіне ұйлес сезіледі. Ал есектің сыншыл болып шыға келуі, бұлбұлға (Абай «ақын бұлбұл» дейді) сын айтуы - әбден қисынды. Бұл топас, ақымақ, өнерден махрұм адамның басқаны сынағыш болатынын аңғарту жағынанұтымды. Апбұлбұлдыңаңыратып, шырқап ән салғанын суреттеғен тұста Абай айтарлықтай алшақтамайды. Есектің бұлбұл әнін тыңдап алып, «сен біраз әтеш әнін үйрен!» деп өзінше білгішсіп ақыл бергенсігендей болғаны орысша текстегідей мейлінше әсерлі, тартымды көрсетілген. Өлеңнің аяғын :

«Избави, бог, и нас от этаких судей», - деп қысқа қайырса, Абай осы тұжырымды тірек ете отырып, істің мәнісін тұсінбейтін, шынайы өнерді бағалай алмайтын топас сыншысымақты келемеждеп:

«Демеймін мені мақтасын, Я жақсын, я жақпасын, Сүйтсе де мұндай сыншыдан Құдайым бізді сақтасын», - деп, ойын нақыл сөз үлгісінде өрбітіп, мысалды бір шумақ өлеңмен қортындылай түйіндейді. «Емен мен шілік» атты өлеңдегі еменнің шілікке айтқан:

«Құдай басқа сапмасын сен секілді Желмен жерге жығылып, жар сұзбекті, Обапың бір құдайға, байғұс, сенің, Қақтырып қойған мұнша бос селтекті. Қарашы маған, сеңдей сорлы емеспін, Тау, жартасқа ұзатып бой теңестім. Сенің қорыққан дауылың - маған әлкек, Маңыма сәуле өткізбей күнге егестім...» - деген сөздерін, немесе:

«Есіркегіш екенсің, - деді шілік, - Онша сорлы емеспін, тартпа күйік! Сынбаймын майыссам да, солқылдаймын, Желден маған келмейді еш кемшілік...» - деген сөздер емен мен шіліктің бойына лайық деуге болатын сипаттамапар десек те, оларға тіл бітіп, сөйлеуі шартты түрде алынғанын былай қойғанда, жаңағы сөздер өркеуде, менменсіген адам мен дене бітімі нәзік, жұқа да болса жаны берік, қиындыққа төзімді адамды меңзеп, тұспалдап айтылғаны айқын байқалады. Бір жағынан емен мен шілікті сол көрсетілген нақтылы сипаттары арқылы айқын көзге елестетсек, сонымен қатар екі түрлі адам бейнесін, мінезін танығандай боламыз. Ал одан ары айтылатын:

«Бүгінгі аман бола ма үнемі аман?

Кердеңдікпен деп тұрсың не бар маған.

Шалқақтык иілмейтін кімгежаққан,

Екпінге ерегіссең, қатар саған», -

деген сөздерді алсақ, мұны түгелдей тек есті адамның, алды-артын ойлайтын кісінің көкірегін керіп, дандайсыған біреуге айтқаны деп қарауға әбден саяды. Абай мысалдары оның ақындық шеберлігін танып-білу жағынан бағалы екенін атап айтуымыз керек. Көп ретте ақынның шеберлігін, өнерпаздық өнегесін сөз еткенде аударма деп саналған өлеңдер есепке алынбайды, оларға пәлендей мән берілмейді. Ал шынына келгенде ақынның өнер жарысына тұсетін, сыналатын бір тұсы - осы басқа ақыңцардың шығармасына үңіліп, соны өзінше қалай айтып жеткізетіні десек, артық емес. Дәл аударма болсын, тек жалпы сарынын сақтай отырып еркін тәржімөлеңген шығарма болсын, түпнұсқасымен салыстыра тексерілсе, ақынның көркемдік талғамы, тақырып таңдауы, өзіншеайта білетін тапқырлығы, шеберлігіжайында нақтылы ой-түйіндер жасауға мүмкіндік береді. Түгелдей алғанда,Абай аудармалары қазақ поэзиясының еркендеп өсу жолындағы баға жетпес зор табыс болды. Олардың өткен ғасырда қазақ сөз өнеріне мол жаңалық әкелген тарихи мәнін былай қойғанда, қайталанбас көркемдіксипаты да ешқашан кемімейтін айрықша құндылығын таныта алады. Орыс әдебиетініңжетістіктерін еркін игеріп, таңдауііы үдгілерін кеңінен насихаттаған Абай дәстүрлерін Шәкерім Құдайбердіұлы, , Міржақып Дулатов, , , Сұлтанмахмұт Торайғыров,. Спандияр Көбеев секілді көрнекті ақын-жазушылар жалғастырып, өрістетіп, жан- жақтыдамыты.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9