Мың бір түн – араб әдебиетінің орта ғасырдағы классикалық шығармасы. Бұл прозалық жинаққа үш жүздей аңыз-әңгімелер, новелла, ертегілер топтастырылған. "Мың Бір Түн" белгілі бір қаламгердің шығармасы емес, араб-парсы, үнді халықтарының әр кезеңде туындаған ауыз әдебиеті үлгілері. “Мың Бір Түн” жөнінде түрлі пікірлер бар. Солардың бірі парсының араб тіліне аударылған “Мың ертегісі”, “Мың Бір Түн” деп кейін аталған десе, зерттеуші Сильвестер де Саси ұлттық дәстүрдің қамтылуы мен оқиға орнының араб жерінде (Бағдат, Мосул, Дамаск, Каир) өтуіне байланысты, шығарма тілінің халық қолданысындағы араб тілі екенін айтып, оны араб халқының туындысы деп дәлелдейді. Шығарма әйелдер қауымын жазықсыз жазалаған Шаһрияр патша мен уәзір қызы Шаһризаданың мың бір түн бойы айтқан қызықты әңгімелері арқылы ажал сағатын ұзартқаны төңірегінде өрбиді. Мың бір хикаяны әсерлі жеткізген ақылды қыз өмірі үшін күресіп, патшаның жауыздық әрекеттерін хикая-мысалдармен астарлай көрсетеді, қатыгездіктен бойын аулақ салуға үндейді. Соңында ол өлімнен қорықпайтынын мәлімдейді. Шығарма билеушілерінің озбырлығын әшкерелеу, жаман әдеттерден тыйылуға шақыру мақсатында туған. Жинаққа Құран Кәрім, “Қисса-ул-әнбия” оқиғаларымен байланысты діни дастандар да енген. Жанрлық тұрғыдан мұнда сатирикалық, дидактикалық шығармалар қамтылған.
Мың бір түн | |
ألف ليلة وليلة | |
Жанр | |
---|---|
Авторы | белгісіз |
Түпнұсқа тілі |
Мазмұны
Әйелінің опасыздығына тап болған Шаһзаман оны өлтіріп, қайғысын ағасы шахиншах Шаһриярмен бөлісуге барады. Алайда патшаның әйелі де оның көзіне шөп салып жүргенін білген ағайындылар оны да өлтіреді.
Содан бері әйелдің бәрі опасыз деп ойлаған Шаһрияр күн сайын пәк қызды алып, келесі күні таң ата басын шауып өлтіреді. Осылайша үш жүл өтеді. Алайда бұл сұмдық тәртіп патша уәзірінің дана қызы Шаһризадаға келгенде бұзылады. Түн сайын ол патшаға ертегі айтып, ең қызық жерінде әңгімесін тоқтатып, келесі түні жалғастыратынын айтады.
Күнде таңертең патша: «Бұл түні әңгіменің соңын естіп, Шаһризаданы келесі күні өлтіре аламын» деп ойлады. Сөйтіп, бұл бір мың бір түнге дейін жалғасады. Олар өткеннен кейін Шаһризада патшаға осы уақытта туған үш ұлын әкеліп, олардың атынан патшадан оны өлтірмеуге өтінді, оған Шахрияр әйелін балалары туғаннан бұрын кешіргенін айтады.
Аудармалары
“Мың Бір Түн” парсы (13 ғасыр), үнді (16 ғасыр), Батыс Еуропада француз (1704 – 17), неміс (1759 – 61), ағылшын (1792 – 1811), дат (1816) тілдеріне аударылды. Орыс тіліндегі толық аудармасын (1929 – 38) жасады. Шығыс елдерінде “Мың Бір Түн” сюжетінің желісінде жазылған жыр-дастандар нәзирагөйлік дәстүрін қалыптастырды. Қазақ әдебиетінде шығарма желісі бойынша “Шәкір – Шәкірат”, “Орда – Күлше”, “Мәлік – Хасан”, “Қасым – Жомарт”, “Сейфүлмәлік” сынды қисса-дастандар туған. “Мың Бір Түндегі” ертегілер негізінде “Бағдаттың қулары” (1924) “Синдбадтың жеті сапары”, “Аладиннің сиқырлы шамы” (1967), тағы басқа көркем фильмдер түсірілген.
Қазақшаға аударылуы
Қазақ ауыз әдебиетінде "Мың бір түн" сюжеттеріне қатысты туындылар кеңінен таралған. ХІХ ғасырда "Мың бір түнді" қазақ тіліне аударудың бірнеше талпыныстарын Абай Құнанбайұлы, Жүсіпбек Шайқыисламұлы жасады. 1873 жылы Түркістан уәлаятінің газетінің бірнеше санында ертегі аудармалары шықты. 1895 жылы Мейрам Жанайдаровтың "Мың бір түннің хикаясы" атты өлең жолдарымен жазылған аудармалары Дала уәлаятінің газетінің беттерінде жарық көрді. Бұл аудармалар орыс тілінен жасалынды.
1949 жылы Қалмақан Әбдіқадыров отыз жыл бойы жасаған "Мың бір түннің" еркін аудармасын аяқтады. Бұл аударма араб түпнұсқасынан бөлек, "Мың бір түннің" түрік, парсы, моңғол тіліндегі және қазақ халқының ауыз әдебиетінде таралған нұсқаларында негізделген. Өзбек және қырғыз тіліндегі "Мың бір түн" нұсқалары Қалқаман Әбдіқадыровтың аудармасынан жасалды.
Қалтай Мұхамеджановтың орыс тілінен жасаған аудармасы арабша түпнұсқаға ең жақын нұсқа болып табылады.
Тағы көріңіз
Дереккөздер
- "Қазақ энцклопедия сы - VI"
- "Тысяча и одна ночь" в казахской фольклорной традиции / С.А. Тулеубаева. - Алматы : Арыс, 2009. - 197, [3] с. - (Зерттеу). - Библиогр.: с. 192-198. - ISBN 9965-17-627-2.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
![]() | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Myn bir tүn arab әdebietinin orta gasyrdagy klassikalyk shygarmasy Bul prozalyk zhinakka үsh zhүzdej anyz әngimeler novella ertegiler toptastyrylgan Myn Bir Tүn belgili bir kalamgerdin shygarmasy emes arab parsy үndi halyktarynyn әr kezende tuyndagan auyz әdebieti үlgileri Myn Bir Tүn zhoninde tүrli pikirler bar Solardyn biri parsynyn arab tiline audarylgan Myn ertegisi Myn Bir Tүn dep kejin atalgan dese zertteushi Silvester de Sasi ulttyk dәstүrdin kamtyluy men okiga ornynyn arab zherinde Bagdat Mosul Damask Kair otuine bajlanysty shygarma tilinin halyk koldanysyndagy arab tili ekenin ajtyp ony arab halkynyn tuyndysy dep dәleldejdi Shygarma әjelder kauymyn zhazyksyz zhazalagan Shaһriyar patsha men uәzir kyzy Shaһrizadanyn myn bir tүn bojy ajtkan kyzykty әngimeleri arkyly azhal sagatyn uzartkany tonireginde orbidi Myn bir hikayany әserli zhetkizgen akyldy kyz omiri үshin kүresip patshanyn zhauyzdyk әreketterin hikaya mysaldarmen astarlaj korsetedi katygezdikten bojyn aulak saluga үndejdi Sonynda ol olimnen korykpajtynyn mәlimdejdi Shygarma bileushilerinin ozbyrlygyn әshkereleu zhaman әdetterden tyjyluga shakyru maksatynda tugan Zhinakka Қuran Kәrim Қissa ul әnbiya okigalarymen bajlanysty dini dastandar da engen Zhanrlyk turgydan munda satirikalyk didaktikalyk shygarmalar kamtylgan Myn bir tүnألف ليلة وليلةZhanrErtegiAvtorybelgisizTүpnuska tiliArab tiliMazmunyӘjelinin opasyzdygyna tap bolgan Shaһzaman ony oltirip kajgysyn agasy shahinshah Shaһriyarmen bolisuge barady Alajda patshanyn әjeli de onyn kozine shop salyp zhүrgenin bilgen agajyndylar ony da oltiredi Sodan beri әjeldin bәri opasyz dep ojlagan Shaһriyar kүn sajyn pәk kyzdy alyp kelesi kүni tan ata basyn shauyp oltiredi Osylajsha үsh zhүl otedi Alajda bul sumdyk tәrtip patsha uәzirinin dana kyzy Shaһrizadaga kelgende buzylady Tүn sajyn ol patshaga ertegi ajtyp en kyzyk zherinde әngimesin toktatyp kelesi tүni zhalgastyratynyn ajtady Kүnde tanerten patsha Bul tүni әngimenin sonyn estip Shaһrizadany kelesi kүni oltire alamyn dep ojlady Sojtip bul bir myn bir tүnge dejin zhalgasady Olar otkennen kejin Shaһrizada patshaga osy uakytta tugan үsh ulyn әkelip olardyn atynan patshadan ony oltirmeuge otindi ogan Shahriyar әjelin balalary tugannan buryn keshirgenin ajtady Audarmalary Myn Bir Tүn parsy 13 gasyr үndi 16 gasyr Batys Europada francuz 1704 17 nemis 1759 61 agylshyn 1792 1811 dat 1816 tilderine audaryldy Orys tilindegi tolyk audarmasyn 1929 38 zhasady Shygys elderinde Myn Bir Tүn syuzhetinin zhelisinde zhazylgan zhyr dastandar nәziragojlik dәstүrin kalyptastyrdy Қazak әdebietinde shygarma zhelisi bojynsha Shәkir Shәkirat Orda Kүlshe Mәlik Hasan Қasym Zhomart Sejfүlmәlik syndy kissa dastandar tugan Myn Bir Tүndegi ertegiler negizinde Bagdattyn kulary 1924 Sindbadtyn zheti sapary Aladinnin sikyrly shamy 1967 tagy baska korkem filmder tүsirilgen Қazakshaga audaryluy Қazak auyz әdebietinde Myn bir tүn syuzhetterine katysty tuyndylar keninen taralgan HIH gasyrda Myn bir tүndi kazak tiline audarudyn birneshe talpynystaryn Abaj Қunanbajuly Zhүsipbek Shajkyislamuly zhasady 1873 zhyly Tүrkistan uәlayatinin gazetinin birneshe sanynda ertegi audarmalary shykty 1895 zhyly Mejram Zhanajdarovtyn Myn bir tүnnin hikayasy atty olen zholdarymen zhazylgan audarmalary Dala uәlayatinin gazetinin betterinde zharyk kordi Bul audarmalar orys tilinen zhasalyndy 1949 zhyly Қalmakan Әbdikadyrov otyz zhyl bojy zhasagan Myn bir tүnnin erkin audarmasyn ayaktady Bul audarma arab tүpnuskasynan bolek Myn bir tүnnin tүrik parsy mongol tilindegi zhәne kazak halkynyn auyz әdebietinde taralgan nuskalarynda negizdelgen Өzbek zhәne kyrgyz tilindegi Myn bir tүn nuskalary Қalkaman Әbdikadyrovtyn audarmasynan zhasaldy Қaltaj Muhamedzhanovtyn orys tilinen zhasagan audarmasy arabsha tүpnuskaga en zhakyn nuska bolyp tabylady Tagy korinizAbaj zhәne Myn bir tүn Derekkozder Қazak encklopediya sy VI Tysyacha i odna noch v kazahskoj folklornoj tradicii S A Tuleubaeva Almaty Arys 2009 197 3 s Zertteu Bibliogr s 192 198 ISBN 9965 17 627 2 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet