Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Орман сусары (лат. Martes martes) – сусарлар тұқымдасының сусарлар туысына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.
| Орман сусары | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
 () | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Martes martes (Линней, 1758) | ||||||||||||||
 Ареал (жасыл - байырғы, қызыл - жерсінген) |
Дене тұрқы 43-58 см. Салмағы 1,8 кг. Иілгіш денелі, қысқа аяқты аң; терісі қара, омырауында ақ дағы бар. Жайық бойында және оның төменгі ағысында кездеседі. Түн мен кеште ғана шығады. Сәуірде күшіктейді. Тышқан тәрізділер мен кішігірім құстары жеп қоректенеді. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Сирек. Жайық өзенінің жайылмалары мен Солтүстік Қазақстан ормандарында таралған; жапырақты және қылқан жапырақты ормандарда мекендейді. Қазақстанда жалпы саны 200 бастың шамасындай; санының азаюының негізгі себептері - орман алқабының қысқаруы және қасақылық. Қолда ойдағындай өсіп-өнеді. Үш қорықшада қорғалады. Жайық өзенінің жайылмасы мен Солтүстік Қазақстан ормандарында мекендеуге жарайтын учаскелерді сақтау қажет.
Статус
III-шы санат. Сирек түр, десе де Жайық өзенінің суалабы мен Солтүстік Қазақстанда қоныстану тығыздығы біршама жоғары. Қазақстанда түрдің таралу аймағының шеткі бөлігі жатыр.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Қазақстанда бұл түрдің белгілі бес түршесінің өте әлсіз жіктелген екі түршесі – M.m.uralensis Kuznetsov, 1941 (Жайық өзенінің суалабы) және M.m.sabaneevi Jurgenson, 1947 (Солтүстік Қазақстан ормандары) мекендейді
Таралуы
Жайық өзенінің суалабындағы жайылма тоғайлары мен Солтүстік Қазақстан ормандарында кездеседі. 1938 жыл Гурьев (Атырау) қаласынан 6 км жерде ауланған, мұнда кездейсоқ келуі мүмкін. 1986 жыл Екі сусар манынан ұсталды. 1948 жыл Шілде-тамызда Солтүстік Қазақстан облысындағы Ленин ауданынан, ал 1978 жыл Шілдеде еркек орман сусары Көкшетау облысының Зеренді ауданынан ұсталған. Егер соңғы екі кездесуді кездейсок деп есептесек, XX ғасырдың аяғы мен XXI-ғасырдың басында Солтүстік Қазақстанда ол тұрақты түрде кездеседі.
Мекендейтін жерлері
Жайық өзенінің суалабында негізгі биотоптары – көктерек, ақ терек, емен, тал өскен ормандар. Солтүстік Қазақстанда – шөптесін өсімдіктері мен бұталары сирек ескі қарағайлы ормандар, таза қайыңды ормандарда да кездеседі.
Саны
1977 жыл Жайық өзенінің жайылмасында 1000 ға 1,7 сусардан келді: бұл жерде оның жалпы саны 110-120 болды. 1978 жыл Қараша - желтоқсанда саны 150-160-қа жетті, яғни бір жылдың ішінде саны 35%-ға өсті. Ескертетін жағдай 1978 және 1979 жылдар сусарлар үшін бұл аймақта өте қолайлы болды: үлкен су тасқындары болмады, қорек мол – жануартектескеде, өсімдіктектескеде. Солтүстік Қазақстанда XXІ-ғасырдың басында орман сусарының жалпы саны 160-тай болды, олардың жартысынан көбі «Бурабай» мен «Көкшетау» ұлттық парктерінде мекендеді.
Негізгі шектеуші факторлар
Қорек қорының азаюы, әсересе тым қантәрізді кеміргіштердің, ұялауға қолайлы (ескі қуысы көп ағаштар) орындардың азаюы, және қаскерлік.
Биологиялық ерекшеліктері
Шілде-тамызда ұйығады, 236-275 күн буаз болады, ұяда 1-8, жиі 3 күшік бар, олардың көзі 34-ші күні ашылады. 2-3 жылда жыныстық жағынан жетіледі. Жасының ұзақтығы – 15 жыл. Қорегінің негізін тышқантәрізді кеміргіштер құрайды, өсімдіктектес қорек 25%-ға жетеді. Жыртқыштардың оба ауруымен ауырады. Денесінен 19 түрлі гельминт табылған, әсіресе скрябингилез қауыпты. Жауына түлкі, қасқыр, қаршыға мен үкіні жатқызуға болады. Бәсекелестері – сол жерде мекендейтін барлық жыртқыш аңдар мен құстар.
Қолда өсіру
Деректер жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
Аулауға мүлдем тиым салынған. Батыс Қазақстан облысында Кирсанов қорықшасы құрылған. Қорғауды керек ететін шаралар. Ормандағы ұялауға жарайтын учаскелерді сақтау, жасанды ұяшықтар жасау, қорегі тапшы жылдары қосымша қоректендіруді ұйымдастыру.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Сусарлар қоныстанған территорияларды қатал бақылауды қолға алу, тұрақты санын есептеу. Қолда өсіруді зерттеу
Дереккөздер
- 1. Гептнер и др., 1967; 2. Афанасьев и др., 1953; 3. Лобачев, 1982; 4. Лобачев, Байдавлетов, 1986; 5. Данилов, Туманов, 1976.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Martes martes |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Orman susary lat Martes martes susarlar tukymdasynyn susarlar tuysyna zhatatyn zhyrtkysh sүtkorekti an Orman susary Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy Susarlar tukymdasyTegi SusarlarTүri M martesMartes martes Linnej 1758 Areal zhasyl bajyrgy kyzyl zhersingen Dene turky 43 58 sm Salmagy 1 8 kg Iilgish deneli kyska ayakty an terisi kara omyrauynda ak dagy bar Zhajyk bojynda zhәne onyn tomengi agysynda kezdesedi Tүn men keshte gana shygady Sәuirde kүshiktejdi Tyshkan tәrizdiler men kishigirim kustary zhep korektenedi Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Sirek Zhajyk ozeninin zhajylmalary men Soltүstik Қazakstan ormandarynda taralgan zhapyrakty zhәne kylkan zhapyrakty ormandarda mekendejdi Қazakstanda zhalpy sany 200 bastyn shamasyndaj sanynyn azayuynyn negizgi sebepteri orman alkabynyn kyskaruy zhәne kasakylyk Қolda ojdagyndaj osip onedi Үsh korykshada korgalady Zhajyk ozeninin zhajylmasy men Soltүstik Қazakstan ormandarynda mekendeuge zharajtyn uchaskelerdi saktau kazhet StatusIII shy sanat Sirek tүr dese de Zhajyk ozeninin sualaby men Soltүstik Қazakstanda konystanu tygyzdygy birshama zhogary Қazakstanda tүrdin taralu ajmagynyn shetki boligi zhatyr Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyҚazakstanda bul tүrdin belgili bes tүrshesinin ote әlsiz zhiktelgen eki tүrshesi M m uralensis Kuznetsov 1941 Zhajyk ozeninin sualaby zhәne M m sabaneevi Jurgenson 1947 Soltүstik Қazakstan ormandary mekendejdiTaraluyZhajyk ozeninin sualabyndagy zhajylma togajlary men Soltүstik Қazakstan ormandarynda kezdesedi 1938 zhyl Gurev Atyrau kalasynan 6 km zherde aulangan munda kezdejsok kelui mүmkin 1986 zhyl Eki susar manynan ustaldy 1948 zhyl Shilde tamyzda Soltүstik Қazakstan oblysyndagy Lenin audanynan al 1978 zhyl Shildede erkek orman susary Kokshetau oblysynyn Zerendi audanynan ustalgan Eger songy eki kezdesudi kezdejsok dep eseptesek XX gasyrdyn ayagy men XXI gasyrdyn basynda Soltүstik Қazakstanda ol turakty tүrde kezdesedi Mekendejtin zherleriZhajyk ozeninin sualabynda negizgi biotoptary kokterek ak terek emen tal osken ormandar Soltүstik Қazakstanda shoptesin osimdikteri men butalary sirek eski karagajly ormandar taza kajyndy ormandarda da kezdesedi Sany1977 zhyl Zhajyk ozeninin zhajylmasynda 1000 ga 1 7 susardan keldi bul zherde onyn zhalpy sany 110 120 boldy 1978 zhyl Қarasha zheltoksanda sany 150 160 ka zhetti yagni bir zhyldyn ishinde sany 35 ga osti Eskertetin zhagdaj 1978 zhәne 1979 zhyldar susarlar үshin bul ajmakta ote kolajly boldy үlken su taskyndary bolmady korek mol zhanuartekteskede osimdiktekteskede Soltүstik Қazakstanda XXI gasyrdyn basynda orman susarynyn zhalpy sany 160 taj boldy olardyn zhartysynan kobi Burabaj men Kokshetau ulttyk parkterinde mekendedi Negizgi shekteushi faktorlarҚorek korynyn azayuy әserese tym kantәrizdi kemirgishterdin uyalauga kolajly eski kuysy kop agashtar oryndardyn azayuy zhәne kaskerlik Biologiyalyk erekshelikteriShilde tamyzda ujygady 236 275 kүn buaz bolady uyada 1 8 zhii 3 kүshik bar olardyn kozi 34 shi kүni ashylady 2 3 zhylda zhynystyk zhagynan zhetiledi Zhasynyn uzaktygy 15 zhyl Қoreginin negizin tyshkantәrizdi kemirgishter kurajdy osimdiktektes korek 25 ga zhetedi Zhyrtkyshtardyn oba auruymen auyrady Denesinen 19 tүrli gelmint tabylgan әsirese skryabingilez kauypty Zhauyna tүlki kaskyr karshyga men үkini zhatkyzuga bolady Bәsekelesteri sol zherde mekendejtin barlyk zhyrtkysh andar men kustar Қolda osiruDerekter zhok Қabyldangan korgau sharalaryAulauga mүldem tiym salyngan Batys Қazakstan oblysynda Kirsanov korykshasy kurylgan Қorgaudy kerek etetin sharalar Ormandagy uyalauga zharajtyn uchaskelerdi saktau zhasandy uyashyktar zhasau koregi tapshy zhyldary kosymsha korektendirudi ujymdastyru Zertteu үshin usynystarSusarlar konystangan territoriyalardy katal bakylaudy kolga alu turakty sanyn esepteu Қolda osirudi zertteuDerekkozder1 Geptner i dr 1967 2 Afanasev i dr 1953 3 Lobachev 1982 4 Lobachev Bajdavletov 1986 5 Danilov Tumanov 1976 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Martes martes Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz