Нивхтар (нивхылар, гиляктар (өз атаулары – «адам») – Ресей Федерациясындағы халық. , Амур өзенінің төменгі ағысы мен Сахалин аралын мекендейді. Жалпы саны 4,6 мың адам (2010, санақ), оның ішінде Хабаровск өлкесінде 2,1 мың адам (Николаев ауданында 0,7 мың адам және Ульч ауданында 0,6 мың адам) және Сахалин облысында 2,3 мың адам.
Нивхтар | |
нивхылар, гиляктар | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
4 600 | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Тілдері | |
| |
Діні | |
дəстүрлі наным-сенімдер |
Этнонимі
Нивх (көпше нивхгу), эндоним, нивх тілінде «бет» дегенді білдіреді. Оларды 1920 жылдардағы батыс әдебиетінде «нивх» (нивх) сөзінің көпше түрі болып табылатын орыс тіліндегі «нивхтар» терминінің латыншалануына байланысты нивхтер деп те атауға болады. XVII-XVIII ғасырларда орыс зерттеушілері топты алғаш рет Гиляк деп атады. «Гиляк» атауының этимологиясын тіл мамандары дауласа, кейбіреулер бұл атау жақын маңдағы тунгус тобының нивхтерге берген экзонимінен шыққан деп есептейді. Басқа ғалымдар «Гиляк» орыстар қателесіп нивхтер деп атаған басқа көршілес тунгус тобынан шыққан Киледен шыққан деп есептейді.
Этногенезі
Олар Сахалиннің және Амурдың төменгі ағысының ежелгі (мүмкін Айнуға дейінгі) тұрғындарының тікелей ұрпақтары. Қазіргі нивхтардың, солтүстік-шығыс палео-азиялықтардың, эскимостардың және солтүстік американдық үндістердің ата-бабаларының ортақ тамыры жоқ және сонау өткен заманда Тынық мұхитының солтүстік-батыс жағалауын қамтыған бір этникалық тізбектің буындары болып табылатын көзқарас бар.
Нәсілі, сырт келбеті
Антропологиялық жағынан олар монғолоидтық нәсілге, палео-азиялық типке жатады. Негізгі сыртқы белгілері: бойы қысқа, күшті дене бітімі, кең бет, толық, шығыңқы еріндер, түзу, тар, қысқа, сәл көтерілген мұрын, тік, бұйра қара шаш, басқа солтүстік халықтарымен салыстырғанда дене түктерінің өсуі айқынырақ.
Тілі
(еск. гиляк тілі) палеоазиялық тілдер семьясының оқшауланған тілі. Нивхтерге арналған жазу КСРО-да тілдік жүйені құру жылдарында (1932 ж.) латын графикасында құрылды, 1953 жылдан бастап орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылды. Нивх тілі үш диалектімен ұсынылған: амур, солтүстік сахалин және шығыс сахалин. Нивх тілінде сөйлейді, орыс тілі де дамыған.
Діні
Ресми түрде православиеліктер болып саналғанмен дəстүрлі наным-сенімдері (табиғатқа, аюға табыну, шамандық т.б.) сақталған.
Тарихы
Нивхтар Сахалин мен Амур өзенінің төменгі ағысын мекендеген ежелгі тайпалардың тікелей ұрпақтары. Негізгі нұсқа бойынша, халықтың ежелгі ата-бабалары аймақты 12 000 жылдан астам уақыт бұрын плейстоценнің соңғы кезеңінде қоныстанған. Нивхтардың арал және материк болып бөлінуі аралдың Азия материгімен құрлық арқылы жалғасқан кездегі Сахалинді халықтың ата-бабалары қоныстандырған кезімен түсіндіріледі. Мұз дәуірі мұхиттағы су деңгейінің көтерілуіне себеп болды, бұл территориялар мен халықты бөлетін Татар бұғазының пайда болуына әкелді. Нивхтер туралы алғашқы деректер біздің заманымыздың 7 ғасырындағы қытай жазбаларынан табылады. Олар Қытайдағы моңғол Юань әулетімен байланыста болған гилами тайпасы туралы айтады. Орыс казак зерттеушілері бұл халықпен алғаш рет 17 ғасырдың ортасында кездесті. Бір ғасырдан кейін төменгі Амурды орыс шаруалары, саудагерлер белсенді игере бастады. 1858-1860 жылдары Ресей империясы нивх жерлерін мемлекет құрамына енгізді.
Кәсіптері
Дәстүрлі кәсіптері – балық және теңіз жануарларын (итбалық, т.б.), аң аулау, жинау және ит өсіру маңызды рөл атқарды. Балықты тамаққа пайдаланып, терісінен аяқ киім мен киім тігеді. Қосымша кәсіптері – терімшілік (жидек, өсімдік тамырларын, теңіз жағалауынан моллюскілер, ұлулар, шөптер жинау). Ит өсіріп, етін тамаққа, терісін киім тігуге, сондай-ақ көлік, айырбас құралы ретінде пайдаланады. Ағаштан шаңғы, қайық, итшана, ыдыс-аяқ жасау, қайың қабығынан төсеніштер, себеттер тоқу, ұсталық өнер, сүйек, тері өңдеу сияқты қолөнер түрлері дамыған.
Өмір салты
XIX ғасырда алғашқы қауымдық жүйе мен рулық бөлінудің қалдықтары сақталды. Нивхтардың пікірінше, ғаламның моделі адамдар өмір сүретін орта әлемді, сонымен қатар жоғарғы, төменгі, тау және су әлемдерін қамтиды. Оларда рухтар – әр түрлі табиғи элементтердің иелері (таулар мен тайгалардың иесі Пал ызн, теңіз иесі Тол ызн, от иесі Тугрш ытик), жын-шайтан тіршілік иелері (жақсылық пен зұлымдық) мекендеген.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Елді мекендері әдетте өзен және теңіз жағалауларында салынады. Қыста жерден 1 – 1,5 м тереңдікте, төртбұрышты етіп қазылған, төбесі домалақ шатырмен жабылған жертөлелерде тұрса, жаздық тұрғын үйлері ағаш сырғауылдардан салынады.
Дәстүрлі киімдері
Дәстүрлі нивх костюмі қарапайымдылығымен ерекшеленді және ерлер мен әйелдерде ұқсас болды. Олар балықтан, итбалықтан, ит терісінен тігілген қысқа шалбар, бағалы тері аяқ киген. Үстіне азиялық шапан, қысқы халаттарының сыртынан ит терісінен тігілген тон, күртеше, оның сыртынан қысқа кеудеше киді. Ауқатты отбасыларда сілеусін мен түлкі терісінен тон тіккен. Жылылық үшін ерлер итбалық терісінен жасалған белдемше киген. Бас киімдері – тері құлақшын, жазда матадан немесе қайың қабығынан жасалған конус тәріздес қалпақ.
Пышақ, темекі дорбасы, шақпақ таспен және балық аулауға қажетті басқа да заттар белбеуге ілінді. Қарттар белдіктеріне тұмарлар тағып жүрді.
Дәстүрлі тағамдары
Негізгі тағамдары – балық, орман аңдары мен теңіз жануарларының еті, жидектер, моллюскілер мен жеуге жарамды шөптер. Нивхтердің рационында балық пен ет басым болды. Олар жаңа піскен балықты шикі, қайнатылған немесе қуырылған түрде жеді. Балық көп болған кезде юкола жасалған. Бастар мен ішектерден май қайнатылды. Шөптер мен тамырларды қосып, юколадан, жаңа піскен балық пен еттен сорпалар жасалды. XIX ғасырдың аяғында олар балықтың орнына орыстардан картоп сатып ала бастады. Соңғы уақытқа дейін нивхтер итбалық, теңіз арыстаны, белуга және дельфин етін кеңінен тұтынды. Үйректің, қаздың, шағаланың, құтанның, кекіліктердің, орман және басқа да аңдардың етін негізінен қайнатылған түрде жейді.
Жақында олар үй жануарларының (сиыр еті, шошқа еті, ешкі еті) және құстардың (тауық, үйрек, қаз) етін тұтына бастады. Олар ақ шайды қайың саңырауқұлағы – чагамен ішеді. Олар сондай-ақ кәдімгі шай ішкенді ұнатады. Ұннан жасалған тағамдардың ішінде ең көп тарағаны – тікелей пеште, табада немесе отта пісірілген ашытылмаған шелпек.
Фольклоры
Нивх фольклоры әртүрлі жанрларды қамтиды және сонымен бірге негізгі шаруашылық қызметімен, аңшылық және балық аулаумен ерекше байланысы бар. Нивхтардың фольклорлық дәстүрі – салт-дәстүрлері, наным-сенімдері, мифологиялық әңгімелер – өзінің таза байлығын, табиғи ортамен және ішкі тұтастықпен діни-философиялық байланысын сақтайды. Мифологиялық әңгімелер басты орынды алады. Олардың көпшілігі тотемдік идеялармен және сауда культімен байланысты. Тотемдік ата-бабамен байланыс, нивхтердің пікірінше, тікелей көмек түрінде (аю адасқан және ұяға түскен аңшыны аштықтан құтқарады) немесе махаббат немесе неке қатынастары түрінде көрсетілуі мүмкін.
Екінші тобын неғұрлым нақты мазмұндағы шығармалар құрайды. Олар күнделікті өмірдегі және балық аулаудағы мінез-құлық ережелері, адамға қажетті қасиеттерді тәрбиелеу, тыйымдарды бұзған адамдарды жазалау туралы баяндайды.
Үшінші топқа ертегілер – сиқырлы және жануарлар туралы т.б. кіреді. Бұл өз құтқарушысының отбасына алғысын білдіретін құтқарылған жолбарыс туралы әңгімелер; кедей отбасының өкілі жазалаған сараң ағайындар туралы; және де этиологиялық тақырыптарда, мысалы, масалар немесе биттер неге қан сорады.
Жұмбақтар прозалық жанрлардың бір бөлігі ретінде болуы мүмкін, бірақ көбінесе тәуелсіз. Жұмбақтардың ең көп тараған тақырыптары – дене мүшелері, материалдық мәдениет және табиғат құбылыстары.
Тынрын — нивхтардың жалғыз ішекті музыкалық аспабы. Оның атауы аспап дыбысына байланысты шыққан – «тын», «рын». Тынрында екі немесе үш дыбыс бір уақытта естілуі мүмкін.
Қазақстандағы нивхтар
Нивхтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы нивхтер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 8 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 4 адам.
Дереккөздер
- Шеломова Татьяна. Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 340. — ISBN 978-601-7472-88-7.
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Анна Шихова. Нивхтер – алғашқы адамдардың ұрпақтары. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 381. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Таксами Ч.М. Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Ресей: Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім
- Нивхтар. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Нивхтар фольклоры. Тексерілді, 18 қазан 2024.
- Этносаяси сөздік Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 154. — ISBN 978-601-287-224-8.
Сілтеме
- Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Нивхтар
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Nivhtar nivhylar gilyaktar oz ataulary adam Resej Federaciyasyndagy halyk Amur ozeninin tomengi agysy men Sahalin aralyn mekendejdi Zhalpy sany 4 6 myn adam 2010 sanak onyn ishinde Habarovsk olkesinde 2 1 myn adam Nikolaev audanynda 0 7 myn adam zhәne Ulch audanynda 0 6 myn adam zhәne Sahalin oblysynda 2 3 myn adam Nivhtarnivhylar gilyaktarBүkil halyktyn sany4 600En kop taralgan ajmaktar ResejTilderiDinidestүrli nanym senimderEtnonimiNivh kopshe nivhgu endonim nivh tilinde bet degendi bildiredi Olardy 1920 zhyldardagy batys әdebietinde nivh nivh sozinin kopshe tүri bolyp tabylatyn orys tilindegi nivhtar termininin latynshalanuyna bajlanysty nivhter dep te atauga bolady XVII XVIII gasyrlarda orys zertteushileri topty algash ret Gilyak dep atady Gilyak atauynyn etimologiyasyn til mamandary daulasa kejbireuler bul atau zhakyn mandagy tungus tobynyn nivhterge bergen ekzoniminen shykkan dep eseptejdi Baska galymdar Gilyak orystar katelesip nivhter dep atagan baska korshiles tungus tobynan shykkan Kileden shykkan dep eseptejdi EtnogeneziNivhtar 1931 Olar Sahalinnin zhәne Amurdyn tomengi agysynyn ezhelgi mүmkin Ajnuga dejingi turgyndarynyn tikelej urpaktary Қazirgi nivhtardyn soltүstik shygys paleo aziyalyktardyn eskimostardyn zhәne soltүstik amerikandyk үndisterdin ata babalarynyn ortak tamyry zhok zhәne sonau otken zamanda Tynyk muhitynyn soltүstik batys zhagalauyn kamtygan bir etnikalyk tizbektin buyndary bolyp tabylatyn kozkaras bar Nәsili syrt kelbetiAntropologiyalyk zhagynan olar mongoloidtyk nәsilge paleo aziyalyk tipke zhatady Negizgi syrtky belgileri bojy kyska kүshti dene bitimi ken bet tolyk shygynky erinder tүzu tar kyska sәl koterilgen muryn tik bujra kara shash baska soltүstik halyktarymen salystyrganda dene tүkterinin osui ajkynyrak Tili esk gilyak tili paleoaziyalyk tilder semyasynyn okshaulangan tili Nivhterge arnalgan zhazu KSRO da tildik zhүjeni kuru zhyldarynda 1932 zh latyn grafikasynda kuryldy 1953 zhyldan bastap orys kirillica grafikalyk negizine audaryldy Nivh tili үsh dialektimen usynylgan amur soltүstik sahalin zhәne shygys sahalin Nivh tilinde sojlejdi orys tili de damygan DiniResmi tүrde pravoslavielikter bolyp sanalganmen destүrli nanym senimderi tabigatka ayuga tabynu shamandyk t b saktalgan TarihyNivhtar Sahalin men Amur ozeninin tomengi agysyn mekendegen ezhelgi tajpalardyn tikelej urpaktary Negizgi nuska bojynsha halyktyn ezhelgi ata babalary ajmakty 12 000 zhyldan astam uakyt buryn plejstocennin songy kezeninde konystangan Nivhtardyn aral zhәne materik bolyp bolinui araldyn Aziya materigimen kurlyk arkyly zhalgaskan kezdegi Sahalindi halyktyn ata babalary konystandyrgan kezimen tүsindiriledi Muz dәuiri muhittagy su dengejinin koteriluine sebep boldy bul territoriyalar men halykty boletin Tatar bugazynyn pajda boluyna әkeldi Nivhter turaly algashky derekter bizdin zamanymyzdyn 7 gasyryndagy kytaj zhazbalarynan tabylady Olar Қytajdagy mongol Yuan әuletimen bajlanysta bolgan gilami tajpasy turaly ajtady Orys kazak zertteushileri bul halykpen algash ret 17 gasyrdyn ortasynda kezdesti Bir gasyrdan kejin tomengi Amurdy orys sharualary saudagerler belsendi igere bastady 1858 1860 zhyldary Resej imperiyasy nivh zherlerin memleket kuramyna engizdi ҚajyktaryKәsipteriDәstүrli kәsipteri balyk zhәne teniz zhanuarlaryn itbalyk t b an aulau zhinau zhәne it osiru manyzdy rol atkardy Balykty tamakka pajdalanyp terisinen ayak kiim men kiim tigedi Қosymsha kәsipteri terimshilik zhidek osimdik tamyrlaryn teniz zhagalauynan mollyuskiler ulular shopter zhinau It osirip etin tamakka terisin kiim tiguge sondaj ak kolik ajyrbas kuraly retinde pajdalanady Agashtan shangy kajyk itshana ydys ayak zhasau kajyn kabygynan tosenishter sebetter toku ustalyk oner sүjek teri ondeu siyakty koloner tүrleri damygan Өmir saltyXIX gasyrda algashky kauymdyk zhүje men rulyk bolinudin kaldyktary saktaldy Nivhtardyn pikirinshe galamnyn modeli adamdar omir sүretin orta әlemdi sonymen katar zhogargy tomengi tau zhәne su әlemderin kamtidy Olarda ruhtar әr tүrli tabigi elementterdin ieleri taular men tajgalardyn iesi Pal yzn teniz iesi Tol yzn ot iesi Tugrsh ytik zhyn shajtan tirshilik ieleri zhaksylyk pen zulymdyk mekendegen Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Nivh baspanalary XX gasyrdyn basy Eldi mekenderi әdette ozen zhәne teniz zhagalaularynda salynady Қysta zherden 1 1 5 m terendikte tortburyshty etip kazylgan tobesi domalak shatyrmen zhabylgan zhertolelerde tursa zhazdyk turgyn үjleri agash syrgauyldardan salynady Dәstүrli kiimderi Dәstүrli nivh kostyumi karapajymdylygymen erekshelendi zhәne erler men әjelderde uksas boldy Olar balyktan itbalyktan it terisinen tigilgen kyska shalbar bagaly teri ayak kigen Үstine aziyalyk shapan kysky halattarynyn syrtynan it terisinen tigilgen ton kүrteshe onyn syrtynan kyska keudeshe kidi Aukatty otbasylarda sileusin men tүlki terisinen ton tikken Zhylylyk үshin erler itbalyk terisinen zhasalgan beldemshe kigen Bas kiimderi teri kulakshyn zhazda matadan nemese kajyn kabygynan zhasalgan konus tәrizdes kalpak Dәstүrli kiimdegi NivhtarMuzykalyk aspaptary Pyshak temeki dorbasy shakpak taspen zhәne balyk aulauga kazhetti baska da zattar belbeuge ilindi Қarttar beldikterine tumarlar tagyp zhүrdi Dәstүrli tagamdary Negizgi tagamdary balyk orman andary men teniz zhanuarlarynyn eti zhidekter mollyuskiler men zheuge zharamdy shopter Nivhterdin racionynda balyk pen et basym boldy Olar zhana pisken balykty shiki kajnatylgan nemese kuyrylgan tүrde zhedi Balyk kop bolgan kezde yukola zhasalgan Bastar men ishekterden maj kajnatyldy Shopter men tamyrlardy kosyp yukoladan zhana pisken balyk pen etten sorpalar zhasaldy XIX gasyrdyn ayagynda olar balyktyn ornyna orystardan kartop satyp ala bastady Songy uakytka dejin nivhter itbalyk teniz arystany beluga zhәne delfin etin keninen tutyndy Үjrektin kazdyn shagalanyn kutannyn kekilikterdin orman zhәne baska da andardyn etin negizinen kajnatylgan tүrde zhejdi Zhakynda olar үj zhanuarlarynyn siyr eti shoshka eti eshki eti zhәne kustardyn tauyk үjrek kaz etin tutyna bastady Olar ak shajdy kajyn sanyraukulagy chagamen ishedi Olar sondaj ak kәdimgi shaj ishkendi unatady Ұnnan zhasalgan tagamdardyn ishinde en kop taragany tikelej peshte tabada nemese otta pisirilgen ashytylmagan shelpek Folklory Nivh folklory әrtүrli zhanrlardy kamtidy zhәne sonymen birge negizgi sharuashylyk kyzmetimen anshylyk zhәne balyk aulaumen erekshe bajlanysy bar Nivhtardyn folklorlyk dәstүri salt dәstүrleri nanym senimderi mifologiyalyk әngimeler ozinin taza bajlygyn tabigi ortamen zhәne ishki tutastykpen dini filosofiyalyk bajlanysyn saktajdy Mifologiyalyk әngimeler basty oryndy alady Olardyn kopshiligi totemdik ideyalarmen zhәne sauda kultimen bajlanysty Totemdik ata babamen bajlanys nivhterdin pikirinshe tikelej komek tүrinde ayu adaskan zhәne uyaga tүsken anshyny ashtyktan kutkarady nemese mahabbat nemese neke katynastary tүrinde korsetilui mүmkin Ekinshi tobyn negurlym nakty mazmundagy shygarmalar kurajdy Olar kүndelikti omirdegi zhәne balyk aulaudagy minez kulyk erezheleri adamga kazhetti kasietterdi tәrbieleu tyjymdardy buzgan adamdardy zhazalau turaly bayandajdy Үshinshi topka ertegiler sikyrly zhәne zhanuarlar turaly t b kiredi Bul oz kutkarushysynyn otbasyna algysyn bildiretin kutkarylgan zholbarys turaly әngimeler kedej otbasynyn okili zhazalagan saran agajyndar turaly zhәne de etiologiyalyk takyryptarda mysaly masalar nemese bitter nege kan sorady Zhumbaktar prozalyk zhanrlardyn bir boligi retinde boluy mүmkin birak kobinese tәuelsiz Zhumbaktardyn en kop taragan takyryptary dene mүsheleri materialdyk mәdeniet zhәne tabigat kubylystary Tynryn nivhtardyn zhalgyz ishekti muzykalyk aspaby Onyn atauy aspap dybysyna bajlanysty shykkan tyn ryn Tynrynda eki nemese үsh dybys bir uakytta estilui mүmkin Қazakstandagy nivhtarNivhtar Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn orta sheninen bastap bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy nivhter sany 1999 zhylgy melimet bojynsha 8 adam 2009 zhylgy melimet bojynsha 4 adam DerekkozderShelomova Tatyana Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Үlken Resej enciklopediyasy 2004 2017 zh Tekserildi 18 kazan 2024 Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 340 ISBN 978 601 7472 88 7 Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Anna Shihova Nivhter algashky adamdardyn urpaktary Tekserildi 18 kazan 2024 Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 381 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Taksami Ch M Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Resej Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Қazak Enciklopediyasy 7 tom 2 bolim Nivhtar Tekserildi 18 kazan 2024 Nivhtar folklory Tekserildi 18 kazan 2024 Etnosayasi sozdik Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 B 154 ISBN 978 601 287 224 8 SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar Nivhtar