Мұхаммед әл Мұғтасым араб محمد المعتصم 13 сәуір 794 Бағдат 5 қаңтар 842 Самарра Ислам халифатының 27 ші халифасы мүмінде

Әл-Мұғтасым әл-Мәмуннен тоғыз жас кіші болатын. Ол әл-Мәмунның дәуірінде Шам мен Мысырда әкім болды. Әл-Мәмун ұлын тақ мұрагерлігінен алып, батылдығына сенім артып, әл-Мұғтасымды халифа етіп тағайындады. Әл-Мәмун дүниеден өткен күні халық әл-Мұғтасымға серт беріп, әл-Мұғтасым Билләһ деген лақап тақты.

Әл-Мұғтасымның дәуірінде зәйдия мәзһабынан Мұхаммед ибн Қасым ибн Әлидің көтерілісі Хорасан әкімі Әбдуллаһ ибн Тахирдің әскер жіберуімен басылды.

Түркі ықпалының басталуы

Халифа әл-Мұғтасым әскердің әртүрлі ұлттардан құралуы сенімсіз болатындығын ойлап, түркілердің батырлығы мен жауынгерлігінің себебінен тек қана солардан тұратын жеке әскер құру үшін астанаға түркі текті құлдарды алдыртты. Халифа оларды басқа жауынгерлерден бөліп ұстап, арнайы жасақты түркілерден құрады. Бұл дәуірде арнайы жасақтың қолбасшылығында Афшин және Әшнәс атты түркі текті қолбасшылар болды. Араб қолбасшылар түгелдей орындарынан алынды. Әскердің түркілерге негізделуі алдыңғы уақытта басқа да өзгерістерге алып келіп, әскер тізгінін ұстаған қолбасшылар халифа мен мемлекет қызметкерлерінің алдында үлкен орынға ие болары анық еді. Шындығында, әл-Мұғтасымның дәуірінде Аббас ибн әл-Мәмун халифаның кейбір түркі қолбасшыларымен бірігіп оны биліктен тайдырып, орнына отыруға тырысады. Алайда әл-Мұғтасым олардың жоспарынан алдын ала хабардар болғандықтан, тізе біріктірген қолбасшылар мен Аббас өлтіріледі.

Әл-Мұғтасымның дәуірінде арабтардан кейін парсылар да мемлекеттің ішкі және сыртқы істерінде ықпалдарынан айырыла бастайды. Түркілер халифат әскеріне түгелдей билік етеді. Ақыр соңында әл-Мұғтасым тым көбейіп, бағдаттың жергілікті халқымен жақсы қарым-қатынас құра алмаған түркілер үшін Бағдат қаласын тастап, Самарра қаласына қоныс аударады. Енді түркілер халифаға бұрыннан бетер ықпал етеді. Кейін түркілер тек әскери салада ғана емес, саяси және басқару саласында да үлкен орынға ие болады. Түркілердің ықпалы тек астанамен ғана шектелмей Ислам мемлекетінің басқа қалаларына да жүре бастайды.

Ғылымға деген демеуі

Әл-Мұғтасымды бауыры әл-Мәмун немесе әкесі әр-Рашид секілді ғылымға ерекше көңіл бөлген деп айту қиын. Өйткені ол көбінесе әскери салаға назар аударатын. Десек те әл-Мұғтасым әл-Мәмунның себебімен дами бастаған ғылым-білімнің одан әрі дамуына қол ұшын созып, ғалымдар мен сәулетшілерге қолдау білдіріп отырған. Әл-Мұғтасым халифалық дәуірінде де "Құранның жаратылуы" мәселесіне қатысты ұстаным жалғасын тапқан.

Самарраның тұрғызуы

Әл-Мұғтасым Бағдаттан 150 шақырым қашықтықта Тигр өзенінің жағасынан Самарра қаласын тұрғызды. Бұл жаңа астана әсем сарайлар мен көздің жауын алатын бақшалармен безендірілді. Әскерлерді руға және туыстық дәрежелеріне қарай жақын қоныстандырды. Самарра тұрғызылған кезде Тигр өзенінен жаңа арналар аштырып, егістік ісін жандандырып, көрші аймақтардан әртүрлі ағаштар алдырып, Самарраны жасыл аймаққа айналдыруды көздеуі — оның құрылыс пен сәулет өнеріне қаншалықты назар аударғандығының айғағы болса керек.

Соғыстары

Афшинның қолбасшылығындағы Аббаси әскерінің Бабекпен әуре болуын оңтайлы сәт деп ұққан Византия императоры 100 мың кісілік қолмен мұсылмандарға шабуыл жасап, Малатья мен Забтараға кіріп, ол жерде көптеген адамдарды өлтіріп, қалғандарын тұтқынға алған. Бірақ Бабек көтерілісі басылғаннан кейін Византияға қарсы әскери жорық ұйымдастырылып, оларға тойтарыс беріліп, мұсылмандар біраз аймақтарды қолдарына қаратып, византиялықтардан есе қайтарылады.

Әл-Мұғтасым Әл-Андалусиге шабуыл жасауды ойлап, осы мақсатта дайындалғанымен, мақсатына жете алмай дүниеден озды. Ол өзінен кейін ұлы Һәрунды ғана тақ мұрагері етіп тағайындайды.

Тұлғалық қасиеттері

Әл-Мұғтасымның ең басты ерекшелігі батырлығы, іскерлігі мен төзімділігі болса керек.

Дереккөздері

Ислам тарихы. Алматы: Ернар Есімқұлов, 2018 ISBN 978-601-7929-37-4

[1] Ислам тарихы. Алматы: Ернар Есімқұлов, 2018 ISBN 978-601-7929-37-4