Мордва Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

Мордва Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы - 1934 жылы 20 желтоқсанда құрылған. Жері 26,2 мың км² Мемлекеттік әкімшілік жағынан 21 аудаңға бөлінеді, 7 қаласы, 17 қала тектес поселкесі бар, астанасы-Саранск қаласы.

Табиғаты

Мордваның шығыс бөлігін шығыс Еуропа жазығы, (Волга алабы), оңтүстік-шығысын Волга бойы қыраты алып жатыр. Пайдалы қазындылары әк тас, доломит, шымтезек, бор, мергель, саз балшық. Климаты қоңыржай, континенттік. Қаңтар айының орташа температурасы: 11,2°С, маусым айында 19,2°С; Жауын шашынның жылдық орташа мөлшері 450-525 мм, ірі өзендері Ока, оның саласы , , . Қасқыр, борсық, құндыз, қабан, , түлкі, қоян, бұлан мекендейді.

Халқы

Мордва АССР-нің жергілікті тұрғындары мордвалар. Бұлардан басқа орыстар, татарлар, украиндар тұрады. Орташа тығыздығы 1м² жерге 38,7 адам Қала халқының 40 пайыз. Ірі қалалары Саранск, Рузаевка, Ковылкино, Ардатов, Инсар, Красноблодск, Темников.

Тарихы

Мордва жерінен табылған ең ежелгі археологиялық ескерткіштер неолит дәуіріне жатады. Темір дәуірінің бастапқы кезеңінде бұл өлкені Городец мәдениетінің отырықшы, егінші, аңшы тайпалары мекендеген. Мордва (mordens) деген ортақ этникалық атқа жататын алғашқы жазба дерек біздің заманның 6 ғасырында кездеседі. 10 ғасырда Византия императоры Константин ҮІІ Богрянародный Мордию елі барын айтады. Бұл өлкені орыс жылнамасында «Пургас болысы» деп атайды. (Пургас Русь) Мордвада 12-13 ғасырда феодал қатынас дамыды, сонымен қатар 17 ғасырда мордвадарды зорлап христиан дініне еңгізу оларды тұған жерін тас тап, Засурье, Заволожье, кейін Уралға, Сібірге қашуына себебші болды. Мордва халқы И.И Болотников, (1606-1607 жылдар), С.Т Разин (1667-1671 жылдар) бастаған шаруалар соғысына белсене қатысты. Олардың ішінен көтерлісші отрятдарға басшы еткен Воркадин, Москов, Алена сияқты ерлер шықты. Осыған байланысты 18 ғасырда адамдардың толқулары болды. 18 ғасырда товарлы-ақша қатынастары күшейуіне байланысты мордва қалаларынан Москва, төменгі Новоград, Саратов тағы басқа қалалрымен қатынастар күшейді. Мордвада помещниктер жердің шурайлысын алды. Жер орыс мордва, татар кулактар мен көпестерінің қолына көшті. Жер аз 100 мыңнан астам шаруа Мордвадан Уралға, Сібірге, Орта Азияға көшті. 19 ғасырдан Мордва қыстақтарында мектептер ашылды, сабақ орыс тілінде жүріле бастады. Халық ағарту саласының прогресшіл қайраткерлері В.И Лениннің әкесі И.Н Ульянов, В.Х. Хохряков тағы басқа бала оқытуға зор рөл атқарды. Мордвада Ұлы Октябрь революциясы жеңгеннен кейін Мордва Совет өкіметі құрылды. 1921 жылы Самарда өткен съезі Мордва автономиясын құру мәселесін көтерді, 1928 жылы Ортаңғы Еділ өлкесі құрамында Мордва округі құрылып, 1930 жылы Мордва автономиялық округі болып өзгертілді. 1934 жылы Мордва АССР болып аталды. Соғысқа дейінгі жылдарда Мордва негізінен социализм құрылды, экономика, мәдени мешеулік жоғалды. 1940 жылы 1913 жылғыдан өнеркәсіп орындардың беретін жалпы өнім 9,5 есе артып түсті. 1932 жылы қарсаңында шаруалар колхозға ұйымдастырылды.

Халық шаруашылығы

Мордвада халық шаруашылық пен өнеркәсіп қатар дамыған. 1950 жылға дейін жеңіл және ағаш, тамақ, өнеркісібінің үлесі басым болды. Өнеркәсіптің жалпы өнімі машина жасау металл өнімі 46 пайыз, жеңіл 15 пайыз, тамақ 17 пайыз, құрылыс материалдары 6,4 пайыз, ағаш, ағаш өңдеу 4,7 пайыз сонымен қатар электро энергетика 1,2 квт.сағат болып өндірілді. Алексеевкіге Ромодановода және Саранскіде жылу электр стансиялары бар.

Ауыл шаруашылығы

Мордва астық және мал шаруашылық дамыған республикалардың бірі. Ауыл шаруашылық жері 1,7 млн га, оның ішінде егістік 1,3 млн га, шабындығы 0,1 мың га, жайылымы 0,3 млн га, 1973 жылдың басында барлық егіс көлемі 1208,1 млн га, дәнді дақылдар 761,3 млн га овощ бақша және картоп 83,3 , жемшөп 334,3 мың тонна. Мал шаруашылығының жетекші саласы сүтті-етті мүйізді ірі қара мал, өсіру. Шошқа шаруашылығы, құс өсіру қой шаруашылығы дамыған.

Транспорт

Темір жолының ұзындығы 539 км, оның 303 км-і электрлендірілген. Мордва жерінің батысынан шығысына қарай Москва-куйбышев темір жолы, шығыс бөлігінен Горький-Пенза, Красный, Узел-Казань темір жолдар өтеді. Автомобиль жолдарының ұзындығы 8,5 мың км, оның ішінде асфальттаңғаны 1,4 мың км.

Денсаулық сақтау

1913 жылы Мордва жерінде не бары 517 төсектік 29 аурухана болса 1973 жылы 9,8 мың төсектік аурухана (100 тұрғынға 9,6 төсек) болды. Республикада 1,9 мың дәрігер, 8,1 мың орта білімді дәрігер жұмыс істейді. Мордва университетінің медицина факультетімен 5 мед училище дәрігерлерді және медицина қызметкерлерді даярлайды. Мордвада 4 санатория және 4 демалыс үй бар.

Оқу-ағарту ісі

1914/1915 жылы Мордва территориясында 787 жалпы білім беру мектепте 58 мың оқушы болса 1972/1973 жылғы оқу жылында 238,5 мың оқушы болды. Мордва университеті мен пед институтында 18,7 мың студент оқиды. 1973 жылы 622 кітапхана, республикалық өлке тану музейі, Ф.В Сычков атындағы республикалық сурет галереясы, 851 клубтік мекеме, 889 кино қондырғы жұмыс істейді.

Баспасөз, радиохабары, телевизиясы

Республикалық газеттер Мокша тілінде «Мокшень правда», эрзя тілінде «Эрзянь правда», орыс тілінде «Советская Мордавия», «Молодой ленинец», әдеби журналдары «Сятко» бар. Москва радиохабарымен телехабарларын қабылдайды.

Әдебиеті

Мордва әдебиеті Октябрь революциасына дейін ауызша қалыптасыпты. Жазба әдебиеті тек совет өеімет орнаған соң дамыды. Оның ірге тасын қалаушылар З.Ф. Дорофеев, және Я.П. Григошин. 1934 жылдан Мордва әдебиетінің классиктері П.С Кириллов, М.И Безбородовтар әдеби қызметін бастады.

Дереккөздер

1. “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, VI том
2. Документы и материалы по истории Мордовской АССР, Саранск, 1939.
3. Рамзи Валеев. Хроника "Забулачной республики"."Республика Татарстан" 26.07.1997