Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жетес Қыстаубайұлы (1828, Қызылорда облысы Арал ауданы — 1914, Арал ауданы) — би, шешен.
Кіші жүз құрамындағы әлімұлы тайпасы, шекті руының жақайым аталығынан шыққан. Жетес би ел арасындағы даулы мәселелерді шешуде тапқырлығымен, әділдігімен көзге түскен. Ол халық қамын ойлаған болыс ретінде де ел құрметіне бөленген. Жетес бидің , болыстарын басқарғаны туралы деректер бар. Оның билік кесімдері, шешендік сөздері ел арасына тарап, “тілді би” атанған. Жетес би туралы Қ.Салғариннің “Көмбе”, С.Толыбековтің “Қазақ шежіресі” кітаптары мен “ Ел аузынан” жинағында жазылған.
Әңгімелер
Кезінде қара қылды кақ жара әділ билік айтып, ел намасын қорғаған, "кімсің, Жетес би" атанған жақайым Жетес би әуелі өзін ел-жұртқа таныстырарда:
- Арты атам ұлы Шекті, Жібек апам,
- Сонан соң Тілеу, Қабақ, ол да бабам.
- Бергі атам қойлы Дәкен, Жетес бимін,
- Мекенім - Арал, Шалқар, құмды далам... -
деп термелеп алады екен. Атағы бүткіл елге жайылып кеткен, қыз біткеннің сұлуы Қыз Жібектей арудың атын есіткен жұрт "ә, Шекті елінен шыққан атақты Қыз Жібектің ұрпағы екенсіз ғой" деп, Жетес биге айрықша құрмет көрсетіпті.
Жетес бидің шыққан ата-тегі туралы жоғарыда өзі айта беретін бір шумақ өлеңді толықтыра айтсақ, былай болып шығады: Кіші жүз Бекарыс - Ордаш - Мөңке - Шаншар - Тұлпар - Тоқпан - Алау - Алшын - Құдияр - Қайырбай, Қайырбайдан Байсары, Әлім, Шөмен. Әлімнен Байсары (Кете), Айқын, Ұланақ, Жаманақ (Шекті), Тайқожа, Тегенболат. Қараманақ аталары шығады. Жаманақтан - Шыңғыс, Әріс, Баубек, Мөку. Мөкуден - Айт, Бұжыр, Назар, Жәкей - Шүрек, Айттан - Тілеу, Қабақ. Тілеуден - Әлдеберді, Есіркемес, Мөңке, Өтембек, Жақсымбет. Әлдебердіден, Қозыбай. Қозыбайдан - Қырмаңдай, Бейіс, Сүйіндік, Сәдібек. Сәдібектен - Жоңлыбай, Қуат, Қуаныш, Дәкен. Дәкеннен - Жүзбай, Мыңбай, Мыңбайдан - Таңқай, Таубай, Назарбай, Жүндібай, Жаный... (үш баласының аты белгісіз) одан соң Жетес екен. Демек, Жетес би Мыңбайдың тоғызыншы ұлы - ең кенжесі, болғанын аңғарамыз. Жетестен Сүлеймен, одан Тұраш, Сәнтай, Аскар, Абылай, Болат, Марат және үш қыз туған. Бізге осы шежіре-деректі жіберіп отырған Жетес бидің немересі - Сәнтай Жетесов. Бүгінде техника ғылымының докторы, Карағанды политехникалық институтында істейді.
Жетес бидің ғұмырнамасы жөнінде дәйекті деректеме жеткіліксіздеу. Архивте, жазба әдебиеттерде кездесе бермейді. Тек қана қазақ билері жөніндегі ел аузында кездесетін аңыздарда есімімен бірге бірер тапқыр сөздері айтылады. Жетестің шешендік атағы ең алдымен сыр Шектісі, Қыр Шектісі деп аталатын елдер арасында мәлім бола бастаған. Орта жасқа келгенде оның билік даңқы бір жаты Орынбор, бір жаты Қаракалпақ халқы арасына жайылады. Әділ төрелігі, шешендік алғырлығы үшін ел-жұрт оны құрметтеп, арнайы ат жіберіп алдырған.
- * *
Жетес би бір даумен Шектінің Назар, Жексей, Тілеу, Қабақ еліне барыпты. Ол елдің Нияз деген биі етжеңді, семіз болса керек. Ал, Жетес шағын денелі, арық кісі екен. Сөздің бір кезегінде Нияз Жетеске: -Уа, Жетесжан, дауылпаз деген құс болады, дауысы жер жарады. Жанына барсаң қауқары ұлтарақтай кән болады дегендей, Жетес атың жер жарады, мына тұрпатың жұдырықтай ғой, бұл қалай? - деп кекеткен болады. Сонда Жетес оның сөзін бөліп: -Уа, Ниязеке, оныңыз рас. Бірназар мен Бекетті Сібірге айдатқалы арлы Шекті - арық болды да, арсыз Шекті - семіз болды ғой, - депті. Жетестің онысы 1855–1858 жылдары Кіші жүз қазақтарының Ресей патшалығының отаршылдық саясатына қарсы шаруалар көтерілісін басқарған Бекет Серкебайұлы, Ерназар Қаржауұлы сияқты батырларды Нияз би ауылдарының жігіттері ұстап беріп, жер аудартқанын тұспалдап айтқаны екен. Сол Бекет пен Ерназардың артынан Жетес би қуып барады. Орынбор генерал-губернаторына ол тайсалмай кіріп барып өтінішін білдіреді. -Мен патша ағзамға бұл арызынды жеткізейін, - дейді. - Сен еліңе қайта бер. Ел дүрлікпесін. Сенің елге беделің бар, тыңдайды ғой. Оларды тыныштандыр. Сәтін салса, көп кешікпей-ақ ол адамдарың еліне қайтып оралар. Генерал осылай уәде береді. Жетес елге қайтып барады. Қаһарға мінген патша ол өтіншті тыңдасын ба, Бекет пен Ерназарды он жылдан соттатып, Сібірге айдатып жібереді. •к * * Кезінде Жетес би Украина халқының ұлы кобзары Тарас Шевченкомен де кездесіп, сырлас, мұндас болған тәрізді. Қазақ даласына жер аударылған Тарас Жетестің ауылы Райым фортында біраз уақыт болған ғой. Екеуі осы тұста кездессе керек. Олай дейтін себебіміз. Жетес би кей-кейде, реті келген жерде, сөз арасында Тарас өлеңдеріне мәндес өлең тізбектерін айтып отыратын көрінеді. Бұған бір дәлел, ол егде тартқан кезінде кейінгі жастарға ақыл-нақыл, өсиет сөздерді көбірек айтқан. Соның бірі: Ұйықтап өтсең өміріңде, Ұйқың ешбір қанбаса, Өлгенің не, тірілігің не, Артыңда ізің қалмаса? - деген сөз. Кейін байқасақ, бұл шумақ Тарас Шевченконың өлеңі екен. Кұлаққа сіңіп, көңілге жатталып калған нақыл шумақты өз сөзіндей қылып айтып жүрген.
- * *
Қыр еліндегі Төртқара ағайындары бір жылы ушыққан даудың төркінін шешіп берсін деп Жетес биді ат жібертіп алдырады. Сол жолы ол Төрт- қараның Асылбай деген ауқатты адамының үйіне түсіпті. Жетестің қасында өзіне хатшы қылып ертіп жүрген молда баласы бар екен. Ол Қазандағы медресені бітірген, өзі көп сөйлемейтін момақан ғана болса керек. Дастарқан үстінде Асылбай сөзден сөз шығарып отырып: -Жетеке, - депті, - мына қасыңа ертіп жүргенің бала екен, өзі шариғатқа шала екен. Жаныңа ерткен соң жүйрік молдалардан ертпедің бе? Сонда Жетес ойланбастан: -Ей, Есеке-ай, ағаштың емені жақсы, молданың өзіңнен төмені жақсы, немесе, молданың жаманы жақсы, халқыңның аманы жақсы. Солай емес пе ағайын? - деп төңіректеп отырғандарға қарапты. Көпшілік не десін, Жетестің табанда сөз тапқанына ырзалығын білдіріпті. Тілеу, Қабақ елінде билік құрып жүргенде бір үйде конақ болып отырған Жетестен ақсақалды қария кісі: -Жетесжан, өміріңде сөзден жеңіліп көрдің бе? - деп сұрапты. Сонда Жетес би: -Сүрінбейтін ат, сөзден жеңілмейтін адам болмайды. Пенде болған соң, кім болса да жаңылады. Мен өз басым, кейбіреулерге ұқсап жүйрік едім, алдыма жан салмадым, шешен едім, ешкімнен жеңілмедім деп мақтана алмаймын. Расын айтсам, өмірімде екі сөзден жеңілдім. Бірінде - Қадиша қыздан, екіншісінде - Есет батырдан. -Қадишамен айтыса-айтыса келіп, "қыздың жолы жіңішке, абайла биеке?" деген соң, рас екен-ау, жолдарың жіңішке, бәріміз де анадан туғанбыз, әйел затын сыйлау - бізге парыз, - деп, оған жолымды бердім. Батыр болмаса, еліңді жаудан кім қорғайды, сенің сөзге дес бермей, шешенсіп отырғаның біз сияқты батырлардың арқасы емес пе? - дегенде мен Есет ағаның алдында басымды иіп, "мен жеңілдім" деп сөз кезегін бердім. Бір биліктің кесімін сол кісі айтты, - деп Жетес би сөзін аяктады.
- -к -к
Жетес бабамыздың елден ерекше бір кызық әдеті болыпты, - деп жазады оның шөбересі Айтбазар Жанәліұлы ("Парасат", "№ 4, 1991 ж."). Қоржынынан үнемі ет салатын тері шанашы мен жол дастарқаны қалмайды екен. Қонақасы беріп, өзін сыйлаған үйдің берекелі мол дастарқанынан артылған бауырсақ, нан, жакана ет, өрік, мейізді әлгі шанашына салып алып, жолда кездескен жолаушыны тамақтандырып сыйлап жібереді екен. Бір жолы оған баласын арқалаған әйел кездеседі... Жетес: -Кім боласың, кайдан келесің? - дейді. Әлгі өйел: -Шөмекей елінің келіні едім, күйеуім өліп, жесір қалған соң, төркінімді іздеп барамын, - дейді. Ыстық, аңызақ күнде өзі шөліркеп, ашығып келе жаткан әйелді тоқтатады. Өзі және қасындағы екі серігі аттарынан түседі. Жетес би ат үстіндегі қоржынын түсіріп, дастарқанын жол шетіне жаяды. Бауырсақ, жақана ет, өрік мейізді төгеді. -Ал, қалқам, өзің де, балаң да ашығып келе жатқан шығарсың, ұялмаңдар, - дейді. Ашығып өзегі талып келе жатқан әлгі әйел, бала өзегін жалғап тойынып қалады. Жетес би: -Жесіріне ие болмайтын не қылған ел еді?! - деп, әйелден бар болған жайды сұрап алады. -Қайын, қайнағаларың кім деген еді? Ауылыңның ақсақалы кім болады? Мен Жетес деген Шекті елінің биімін. Бара жатқан дау-шарымызды шешіп, бітірген соң, әдейілеп Шөмекей еліне соғамын. Олар артыңнан іздеп баратын болады. Сонда еншіңді, ақыңды алып беремін. Әзірше, "жолақысы жүрсе бітеді" деген, төркін жұртыңа жетіп, аунап-қунап жата бер... Жетес би әлгі балалы әйелге жолазық беріп, ақылын айтып, жән сілтеп жіберіпті дейді ел.
- * *
Көпшілік бас қосқан бір үлкен жиында Жетес шешеннің тапқырлығын сынамақ болған бір беделді ақсақал: -Адамның, жердің, сөздің, пікірдің сәні неде? - деген сауал қойыпты. Сонда Жетес би: Адамның сені - өнер, білім, акылы, Жердің сәні - жеміс, әнім, дақылы, Сөздің сәні - өнегелі нақылы, Пікірдің сәні - ойландырар мақұлы,- деп жауап берген екен.
- * *
Шекті Дәрменқұл Жетестен он бес жастай үлкен екен. Болыстыққа бірде Жетес, бірде Дәрменкүл сайланып, ағайын адамдар аға-іні болып, ел басқару жұмысын кезек жүргізіп жүреді. Дәрменқұлдан гөрі Жетестің әділ билігі, халыққа қамқорлығы арта түседі. Сондықтан да ел көбінесе Жетестің төңірегіне ұйыса береді. Бірде Дәрменкүл болыстыққа сайланады. Жетес те онымен таласа қоймайды. Жетес ағасына ән беріп болыс боп сайланғанына құтты болсын айтуға бармақ болып, қасына Қопардың Баймағанбетін ертіпті. Баймағанбет сөзге шебер, әңгімешіл төкпе ақын екен. Жетес жолға шығарда Баймағанбетке: -Дәрменкүл ағаға ән беріп, болыстығына кұтты болсын айтып қайтайық. Бірақ оның аткосшы хатшы жігіті Сарбала деген бар. Өзі ұрыншақ, тентек мінезді, сөзді тауып айтатын ку. Сен одан сактанарсың, - депті. Екеуі Дәрменкүл аулына барыпты. Жетесті болыстың өзі бастап, бүкіл ауыл болып, алдынан шығып карсы алыпты. Айтқандай-ақ, олардың атын байлап жүрген Сарбала: -Ей, Баймағанбет, сен Жетекеңе құтсыз қоңсы болдың. Болыстыққа өтпей калды. Мені қарашы, құтты коңсы әрі тойшы болдым. Дәрменкүлға болыстықты алдырдым, ішіңді өрттей жандырдым, есіңнен сені тандырдым, - дейді. Сонда Баймағанбет саспапты, оған табан астында былай депті:
Жетекем - бір наз бедеу, ақбас ерлі, Топ келді талай елден алтын зерлі. Келе жаткан жеті атадан текті тұкым, Дәкеңді ардақтаған халқым еді. Таласқан болыстыққа айып емес, Екеуі ұстасып ед, бірі жеңді, Бір ағам болыс болды, бірі калды, Сен несіне боп тұрсың арам терлі? -
депті. Мұны есіткен Дәрменкүл: -Ей, Сарбала, сенікі осы не сөз? Одан да, Жетекең бастап келген қонақты үйге бастап кіргіз, өз қызметіңді біл! - деп Сарбаланың жеңілгенін мойындаткан екен.
- * *
-Жетес бабамыздың - деп бастады Жетестің жұрағаты Алдоңғар, бір көріпкел, сәуегейлігін ауыл қариялары былай аңыздайтын. Бір отырыста Жетес биден "Кімнің ажалы кімнен, неден?" - деп сұрапты. Сонда Жетес би: -Басқаларыңды кайдам, осында отырған үш болыс таяққа жығылып қайтыс болады, - депті. -Астапыралла! - деп жағасын ұстапты бір ақсақал. - Олар кімдер екен? Сонда Жетес баба жан-жағына қарап тұрып: -Біреуі мынау отырған Төртқара болысы. Екіншісі мынау Шолан болыс немесе оның ағасы Есенаман. Үшіншісі - мына менің касымда отырған Шаманның Мырзақұлы, - депті. Қымызға қызара бөртіп алған игі жақсылар "ой, Жетекең айта береді" деп оған онша мән бермей тарап кетеді. Арада біраз жылдар өтеді. Қыз-келіншектерге көбірек кырындап, түн қатып, үйді-үйдін босағасын сығалап жүрем деп, Төртқара болысы қызғаныштың кесірінен таяққа жығылып, дүниеден кайтады. Бұл - бір. Екі ел арасындағы төбелесте Шолан болыс пен оның ағасы Есенаман сойылға жығылып, Шолан ауыр жарақаттанып аман калады да, Есенаман өліп кетеді. Окиға былай болады: Кіші жүз алтон елінде сол атырапқа әншілік, салдық, батырлық атағы жайылып кеткен Батақтың Сарысы деген сері жігіт болады. Баласы мен Батақтың, атым - Сары, Дейтүғын "сары, сары" жұрттың бері. Мырзағұл шырақ алып түсті сонда, Оның да мендей болсын балалары, - дейтін әні елден-елге тарап кеткен сол сары салға бұрыннан өшігіп жүрген Шолан мен Мырзағүл "Есенаманның өлімі Сарыдан болды" деп жала жауып, солдат шақыртып, Ырғыз түрмесіне жаптырады. Расында, Есенаманның ажалы Сарыдан емес еді. Бұл - өз алдына бөлек әңгіме. Жетес бидің "Шолан болыс, не оның ағасы Есенаман сойылдан жығылады", - деп болжауының мәнісі осы. Бұл - екі. Енді, үшіншісі, Мырзағүл болысқа келейік: Шыманның Мырзағұлы 18 жасынан Қызай еліне болыс боп сайланады. Ол ақкөңіл, кеңпейіл, дастарқанды екен. Еліне жағып, ұзақ жыл болыс болып тұрады. Бір ақсақал қартайып қалған Жетес биге: -Жетеке, сіздің алғашқы екі болжамыңыз келді, ал Мырзағұлға келгенде жаңылдыңыз ғой, - депті. Сонда Жетес би: - Жоқ, мен жаңылмасам керек. "Дастарқан киесі" деген болады. Мырзағұлдың пейілі кең, дастарқаны мол. Таныса да, танымаса да, әрі өткен, бері өткенді үйіне түсіріп, ас-су беріп, сыйлап жібереді. Оны осы кең пейілі, дастаркан киесі сақтап жүр. Дәм-тұзы таусылғанда олда жәнейді. Бұл жалғанда мәңгілік өмір жок. Бәрі өткінші дүние ғой, - депті. Жетес би айтқандай, Мырзағұл да ушыққан бір дау үстінде соккыға жығылып, түрмеге түсіп, содан қайтыс боп кетеді.
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998. ISBN 5-89800-123-9
- Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
- осы мақаланың тақырыбына байланысты сурет Ортақ қорда табылуы мүмкін;
- мақаланың өзге тіл уикилеріндегі нұсқаларын қарап көріңіз;
- өзіңіз жасаған суретті жүктеңіз (авторлық құқықпен қорғалған сурет қоспаңыз!).
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhetes Қystaubajuly 1828 Қyzylorda oblysy Aral audany 1914 Aral audany bi sheshen Kishi zhүz kuramyndagy әlimuly tajpasy shekti ruynyn zhakajym atalygynan shykkan Zhetes bi el arasyndagy dauly mәselelerdi sheshude tapkyrlygymen әdildigimen kozge tүsken Ol halyk kamyn ojlagan bolys retinde de el kurmetine bolengen Zhetes bidin bolystaryn baskargany turaly derekter bar Onyn bilik kesimderi sheshendik sozderi el arasyna tarap tildi bi atangan Zhetes bi turaly Қ Salgarinnin Kombe S Tolybekovtin Қazak shezhiresi kitaptary men El auzynan zhinagynda zhazylgan ӘngimelerKezinde kara kyldy kak zhara әdil bilik ajtyp el namasyn korgagan kimsin Zhetes bi atangan zhakajym Zhetes bi әueli ozin el zhurtka tanystyrarda Arty atam uly Shekti Zhibek apam Sonan son Tileu Қabak ol da babam Bergi atam kojly Dәken Zhetes bimin Mekenim Aral Shalkar kumdy dalam dep termelep alady eken Atagy bүtkil elge zhajylyp ketken kyz bitkennin suluy Қyz Zhibektej arudyn atyn esitken zhurt ә Shekti elinen shykkan atakty Қyz Zhibektin urpagy ekensiz goj dep Zhetes bige ajryksha kurmet korsetipti Zhetes bidin shykkan ata tegi turaly zhogaryda ozi ajta beretin bir shumak olendi tolyktyra ajtsak bylaj bolyp shygady Kishi zhүz Bekarys Ordash Monke Shanshar Tulpar Tokpan Alau Alshyn Қudiyar Қajyrbaj Қajyrbajdan Bajsary Әlim Shomen Әlimnen Bajsary Kete Ajkyn Ұlanak Zhamanak Shekti Tajkozha Tegenbolat Қaramanak atalary shygady Zhamanaktan Shyngys Әris Baubek Moku Mokuden Ajt Buzhyr Nazar Zhәkej Shүrek Ajttan Tileu Қabak Tileuden Әldeberdi Esirkemes Monke Өtembek Zhaksymbet Әldeberdiden Қozybaj Қozybajdan Қyrmandaj Bejis Sүjindik Sәdibek Sәdibekten Zhonlybaj Қuat Қuanysh Dәken Dәkennen Zhүzbaj Mynbaj Mynbajdan Tankaj Taubaj Nazarbaj Zhүndibaj Zhanyj үsh balasynyn aty belgisiz odan son Zhetes eken Demek Zhetes bi Mynbajdyn togyzynshy uly en kenzhesi bolganyn angaramyz Zhetesten Sүlejmen odan Turash Sәntaj Askar Abylaj Bolat Marat zhәne үsh kyz tugan Bizge osy shezhire derekti zhiberip otyrgan Zhetes bidin nemeresi Sәntaj Zhetesov Bүginde tehnika gylymynyn doktory Karagandy politehnikalyk institutynda istejdi Zhetes bidin gumyrnamasy zhoninde dәjekti derekteme zhetkiliksizdeu Arhivte zhazba әdebietterde kezdese bermejdi Tek kana kazak bileri zhonindegi el auzynda kezdesetin anyzdarda esimimen birge birer tapkyr sozderi ajtylady Zhetestin sheshendik atagy en aldymen syr Shektisi Қyr Shektisi dep atalatyn elder arasynda mәlim bola bastagan Orta zhaska kelgende onyn bilik danky bir zhaty Orynbor bir zhaty Қarakalpak halky arasyna zhajylady Әdil toreligi sheshendik algyrlygy үshin el zhurt ony kurmettep arnajy at zhiberip aldyrgan Zhetes bi bir daumen Shektinin Nazar Zheksej Tileu Қabak eline barypty Ol eldin Niyaz degen bii etzhendi semiz bolsa kerek Al Zhetes shagyn deneli aryk kisi eken Sozdin bir kezeginde Niyaz Zheteske Ua Zheteszhan dauylpaz degen kus bolady dauysy zher zharady Zhanyna barsan kaukary ultaraktaj kәn bolady degendej Zhetes atyn zher zharady myna turpatyn zhudyryktaj goj bul kalaj dep keketken bolady Sonda Zhetes onyn sozin bolip Ua Niyazeke onynyz ras Birnazar men Beketti Sibirge ajdatkaly arly Shekti aryk boldy da arsyz Shekti semiz boldy goj depti Zhetestin onysy 1855 1858 zhyldary Kishi zhүz kazaktarynyn Resej patshalygynyn otarshyldyk sayasatyna karsy sharualar koterilisin baskargan Beket Serkebajuly Ernazar Қarzhauuly siyakty batyrlardy Niyaz bi auyldarynyn zhigitteri ustap berip zher audartkanyn tuspaldap ajtkany eken Sol Beket pen Ernazardyn artynan Zhetes bi kuyp barady Orynbor general gubernatoryna ol tajsalmaj kirip baryp otinishin bildiredi Men patsha agzamga bul aryzyndy zhetkizejin dejdi Sen eline kajta ber El dүrlikpesin Senin elge bedelin bar tyndajdy goj Olardy tynyshtandyr Sәtin salsa kop keshikpej ak ol adamdaryn eline kajtyp oralar General osylaj uәde beredi Zhetes elge kajtyp barady Қaһarga mingen patsha ol otinshti tyndasyn ba Beket pen Ernazardy on zhyldan sottatyp Sibirge ajdatyp zhiberedi k Kezinde Zhetes bi Ukraina halkynyn uly kobzary Taras Shevchenkomen de kezdesip syrlas mundas bolgan tәrizdi Қazak dalasyna zher audarylgan Taras Zhetestin auyly Rajym fortynda biraz uakyt bolgan goj Ekeui osy tusta kezdesse kerek Olaj dejtin sebebimiz Zhetes bi kej kejde reti kelgen zherde soz arasynda Taras olenderine mәndes olen tizbekterin ajtyp otyratyn korinedi Bugan bir dәlel ol egde tartkan kezinde kejingi zhastarga akyl nakyl osiet sozderdi kobirek ajtkan Sonyn biri Ұjyktap otsen omirinde Ұjkyn eshbir kanbasa Өlgenin ne tiriligin ne Artynda izin kalmasa degen soz Kejin bajkasak bul shumak Taras Shevchenkonyn oleni eken Kulakka sinip konilge zhattalyp kalgan nakyl shumakty oz sozindej kylyp ajtyp zhүrgen Қyr elindegi Tortkara agajyndary bir zhyly ushykkan daudyn torkinin sheship bersin dep Zhetes bidi at zhibertip aldyrady Sol zholy ol Tort karanyn Asylbaj degen aukatty adamynyn үjine tүsipti Zhetestin kasynda ozine hatshy kylyp ertip zhүrgen molda balasy bar eken Ol Қazandagy medreseni bitirgen ozi kop sojlemejtin momakan gana bolsa kerek Dastarkan үstinde Asylbaj sozden soz shygaryp otyryp Zheteke depti myna kasyna ertip zhүrgenin bala eken ozi sharigatka shala eken Zhanyna ertken son zhүjrik moldalardan ertpedin be Sonda Zhetes ojlanbastan Ej Eseke aj agashtyn emeni zhaksy moldanyn ozinnen tomeni zhaksy nemese moldanyn zhamany zhaksy halkynnyn amany zhaksy Solaj emes pe agajyn dep tonirektep otyrgandarga karapty Kopshilik ne desin Zhetestin tabanda soz tapkanyna yrzalygyn bildiripti Tileu Қabak elinde bilik kuryp zhүrgende bir үjde konak bolyp otyrgan Zhetesten aksakaldy kariya kisi Zheteszhan omirinde sozden zhenilip kordin be dep surapty Sonda Zhetes bi Sүrinbejtin at sozden zhenilmejtin adam bolmajdy Pende bolgan son kim bolsa da zhanylady Men oz basym kejbireulerge uksap zhүjrik edim aldyma zhan salmadym sheshen edim eshkimnen zhenilmedim dep maktana almajmyn Rasyn ajtsam omirimde eki sozden zhenildim Birinde Қadisha kyzdan ekinshisinde Eset batyrdan Қadishamen ajtysa ajtysa kelip kyzdyn zholy zhinishke abajla bieke degen son ras eken au zholdaryn zhinishke bәrimiz de anadan tuganbyz әjel zatyn syjlau bizge paryz dep ogan zholymdy berdim Batyr bolmasa elindi zhaudan kim korgajdy senin sozge des bermej sheshensip otyrganyn biz siyakty batyrlardyn arkasy emes pe degende men Eset aganyn aldynda basymdy iip men zhenildim dep soz kezegin berdim Bir biliktin kesimin sol kisi ajtty dep Zhetes bi sozin ayaktady k k Zhetes babamyzdyn elden erekshe bir kyzyk әdeti bolypty dep zhazady onyn shoberesi Ajtbazar Zhanәliuly Parasat 4 1991 zh Қorzhynynan үnemi et salatyn teri shanashy men zhol dastarkany kalmajdy eken Қonakasy berip ozin syjlagan үjdin berekeli mol dastarkanynan artylgan bauyrsak nan zhakana et orik mejizdi әlgi shanashyna salyp alyp zholda kezdesken zholaushyny tamaktandyryp syjlap zhiberedi eken Bir zholy ogan balasyn arkalagan әjel kezdesedi Zhetes Kim bolasyn kajdan kelesin dejdi Әlgi ojel Shomekej elinin kelini edim kүjeuim olip zhesir kalgan son torkinimdi izdep baramyn dejdi Ystyk anyzak kүnde ozi sholirkep ashygyp kele zhatkan әjeldi toktatady Өzi zhәne kasyndagy eki serigi attarynan tүsedi Zhetes bi at үstindegi korzhynyn tүsirip dastarkanyn zhol shetine zhayady Bauyrsak zhakana et orik mejizdi togedi Al kalkam ozin de balan da ashygyp kele zhatkan shygarsyn uyalmandar dejdi Ashygyp ozegi talyp kele zhatkan әlgi әjel bala ozegin zhalgap tojynyp kalady Zhetes bi Zhesirine ie bolmajtyn ne kylgan el edi dep әjelden bar bolgan zhajdy surap alady Қajyn kajnagalaryn kim degen edi Auylynnyn aksakaly kim bolady Men Zhetes degen Shekti elinin biimin Bara zhatkan dau sharymyzdy sheship bitirgen son әdejilep Shomekej eline sogamyn Olar artynnan izdep baratyn bolady Sonda enshindi akyndy alyp beremin Әzirshe zholakysy zhүrse bitedi degen torkin zhurtyna zhetip aunap kunap zhata ber Zhetes bi әlgi balaly әjelge zholazyk berip akylyn ajtyp zhәn siltep zhiberipti dejdi el Kopshilik bas koskan bir үlken zhiynda Zhetes sheshennin tapkyrlygyn synamak bolgan bir bedeldi aksakal Adamnyn zherdin sozdin pikirdin sәni nede degen saual kojypty Sonda Zhetes bi Adamnyn seni oner bilim akyly Zherdin sәni zhemis әnim dakyly Sozdin sәni onegeli nakyly Pikirdin sәni ojlandyrar makuly dep zhauap bergen eken Shekti Dәrmenkul Zhetesten on bes zhastaj үlken eken Bolystykka birde Zhetes birde Dәrmenkүl sajlanyp agajyn adamdar aga ini bolyp el baskaru zhumysyn kezek zhүrgizip zhүredi Dәrmenkuldan gori Zhetestin әdil biligi halykka kamkorlygy arta tүsedi Sondyktan da el kobinese Zhetestin toniregine ujysa beredi Birde Dәrmenkүl bolystykka sajlanady Zhetes te onymen talasa kojmajdy Zhetes agasyna әn berip bolys bop sajlanganyna kutty bolsyn ajtuga barmak bolyp kasyna Қopardyn Bajmaganbetin ertipti Bajmaganbet sozge sheber әngimeshil tokpe akyn eken Zhetes zholga shygarda Bajmaganbetke Dәrmenkүl agaga әn berip bolystygyna kutty bolsyn ajtyp kajtajyk Birak onyn atkosshy hatshy zhigiti Sarbala degen bar Өzi urynshak tentek minezdi sozdi tauyp ajtatyn ku Sen odan saktanarsyn depti Ekeui Dәrmenkүl aulyna barypty Zhetesti bolystyn ozi bastap bүkil auyl bolyp aldynan shygyp karsy alypty Ajtkandaj ak olardyn atyn bajlap zhүrgen Sarbala Ej Bajmaganbet sen Zhetekene kutsyz konsy boldyn Bolystykka otpej kaldy Meni karashy kutty konsy әri tojshy boldym Dәrmenkүlga bolystykty aldyrdym ishindi orttej zhandyrdym esinnen seni tandyrdym dejdi Sonda Bajmaganbet saspapty ogan taban astynda bylaj depti Zhetekem bir naz bedeu akbas erli Top keldi talaj elden altyn zerli Kele zhatkan zheti atadan tekti tukym Dәkendi ardaktagan halkym edi Talaskan bolystykka ajyp emes Ekeui ustasyp ed biri zhendi Bir agam bolys boldy biri kaldy Sen nesine bop tursyn aram terli depti Muny esitken Dәrmenkүl Ej Sarbala seniki osy ne soz Odan da Zheteken bastap kelgen konakty үjge bastap kirgiz oz kyzmetindi bil dep Sarbalanyn zhenilgenin mojyndatkan eken Zhetes babamyzdyn dep bastady Zhetestin zhuragaty Aldongar bir koripkel sәuegejligin auyl kariyalary bylaj anyzdajtyn Bir otyrysta Zhetes biden Kimnin azhaly kimnen neden dep surapty Sonda Zhetes bi Baskalaryndy kajdam osynda otyrgan үsh bolys tayakka zhygylyp kajtys bolady depti Astapyralla dep zhagasyn ustapty bir aksakal Olar kimder eken Sonda Zhetes baba zhan zhagyna karap turyp Bireui mynau otyrgan Tortkara bolysy Ekinshisi mynau Sholan bolys nemese onyn agasy Esenaman Үshinshisi myna menin kasymda otyrgan Shamannyn Myrzakuly depti Қymyzga kyzara bortip algan igi zhaksylar oj Zheteken ajta beredi dep ogan onsha mәn bermej tarap ketedi Arada biraz zhyldar otedi Қyz kelinshekterge kobirek kyryndap tүn katyp үjdi үjdin bosagasyn sygalap zhүrem dep Tortkara bolysy kyzganyshtyn kesirinen tayakka zhygylyp dүnieden kajtady Bul bir Eki el arasyndagy tobeleste Sholan bolys pen onyn agasy Esenaman sojylga zhygylyp Sholan auyr zharakattanyp aman kalady da Esenaman olip ketedi Okiga bylaj bolady Kishi zhүz alton elinde sol atyrapka әnshilik saldyk batyrlyk atagy zhajylyp ketken Bataktyn Sarysy degen seri zhigit bolady Balasy men Bataktyn atym Sary Dejtүgyn sary sary zhurttyn beri Myrzagul shyrak alyp tүsti sonda Onyn da mendej bolsyn balalary dejtin әni elden elge tarap ketken sol sary salga burynnan oshigip zhүrgen Sholan men Myrzagүl Esenamannyn olimi Sarydan boldy dep zhala zhauyp soldat shakyrtyp Yrgyz tүrmesine zhaptyrady Rasynda Esenamannyn azhaly Sarydan emes edi Bul oz aldyna bolek әngime Zhetes bidin Sholan bolys ne onyn agasy Esenaman sojyldan zhygylady dep bolzhauynyn mәnisi osy Bul eki Endi үshinshisi Myrzagүl bolyska kelejik Shymannyn Myrzaguly 18 zhasynan Қyzaj eline bolys bop sajlanady Ol akkonil kenpejil dastarkandy eken Eline zhagyp uzak zhyl bolys bolyp turady Bir aksakal kartajyp kalgan Zhetes bige Zheteke sizdin algashky eki bolzhamynyz keldi al Myrzagulga kelgende zhanyldynyz goj depti Sonda Zhetes bi Zhok men zhanylmasam kerek Dastarkan kiesi degen bolady Myrzaguldyn pejili ken dastarkany mol Tanysa da tanymasa da әri otken beri otkendi үjine tүsirip as su berip syjlap zhiberedi Ony osy ken pejili dastarkan kiesi saktap zhүr Dәm tuzy tausylganda olda zhәnejdi Bul zhalganda mәngilik omir zhok Bәri otkinshi dүnie goj depti Zhetes bi ajtkandaj Myrzagul da ushykkan bir dau үstinde sokkyga zhygylyp tүrmege tүsip sodan kajtys bop ketedi Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Dalanyn dara dilmarlary Almaty ZhShS Қazakstan baspa үji 2001 592 bet ISBN 5 7667 5647 ol Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz