Жай

Найзағай — бұлттар не бұлт пен жер арасында болатын ұзындығы бірнеше км, диаметрі ондаған см және ұзақтығы секундтың ондаған үлесіндей болатын алып электрлік ұшқынды разряд. Найзағай - кешенді атмосфералық құбылыс. Бұл құбылыс кезінде қалың будақ-жаңбырлы бұлттарда және бұлттар мен жер арасында көп еселі электр разрядтары пайда болады, күн күркірейді. Ұйтқыма жел, дауыл соғып, кейде бұршақ аралас нөсер жаңбыр жауады. Найзағайды шептік және масса ішіндегі деп ажыратады. Шептік найзағай атмосфера шебінде, ал масса ішіндегі найзағай ауаның жер бетінде жылынуынан пайда болады.

"Перде" тәрізді найзағай түрі.

Эйфель ғимаратына соғылған "жерден-бұлтқа" найзағай түрі.

Найзағайдың "бұлттан-бұлтқа" және "бұлттан-жерге" түрі.

Найзағайдың "бұлттан-жерге" түрі.

Жалпы мәліметтер

Табиғатта найзағайдың сызықтық түрі жиі кездеседі. Найзағай пайда болу үшін бұлттың шағын көлемінде басталуына жеткілікті электр заряды түзіліп, ал оның қалған едәуір бөлігінде басталған разрядты әрі қарай демейтіндей, орташа кернеулігі 0,1 – 0,2 Мв/м электр өрісі болуы керек. Реакция жоғарғы энергетикалық ортада өтеді. N2 + O2 = 2NO2 + H2O = 2HNO2

Найзағай түрлері

Сызықтық найзағай түрлері:

• "Бұлттан–жерге" – бұлттың жоғарғы жағы оң зарядты, төменгі жағы теріс зарядты болуынан түзілетін найзағай түрі. Найзағай сызықтары бұлттан жерге қарай тармақталады.
• "Жерден–бұлтқа" – жердегі ең биік жерде жинақталған электр зарядының ауа қабаты арқылы найзағайлы бұлтпен жанасуынан болатын найзағай түрі. Найзағай сызықтары биік жерден бұлтқа қарай тармақталады.
• "Бұлттан–бұлтқа" – бұлттардың жоғарғы жағы оң зарядты, төменгі жағы теріс зарядты болғандықтан қатар тұрған бұлттар бір-біріне электрлік зарядтар жіберулерінен болатын найзағай түрі.
• "Көлденең найзағай" – жерді соқпай тек аспанда көлденең болатын найзағай түрі. Мұндай найзағайлар өте қуатты және қауіпті болады.
• "Таспалы (ленточный) найзағай" – бұлттан жерге қарай бірнеше қатарлы немесе тұтастай таспалы түрде түсетін найзағай түрі.
• "Перде тәрізді найзағай" – бұлттан жерге қарай тігінен бірнеше қатар тізбектеліп перде тәрізді болып түсетін найзағай түрі.
• "Көлемі жуан найзағай" – ақшыл немесе қызғылтым түсті, әр тұстан қатты сытырлап естілетін, найзағайлы дауылдың алдында болатын найзағай түрі.

Басқа түрлері:

• "Үзік сызықты (пунктирный) найзағай – сирек кездесетін тізбекті найзағай түрі. Сызықтық найзағайлардан айырмашылығы бұл найзағай тармақталмайды.
• "Шар найзағай" – ауада қалқып жүретін ионды газдардан (плазма) тұратын, шар тәрізді найзағай түрі.
• "Әулие Эльма жарығы" – ауада электр өрісі қатты болғанда жердегі биік заттардың (мұнара, жеке өскен ағаштар, кеме діңгектері, т.б.) үшкір ұштарынан пайда болатын шоғырлы жарқыл. Бұл жарқыл жазда найзағайлы дауылдың, қыста боранның алдында болады.
• "Жанартаулық найзағай" – ғалымдардың болжамы бойынша жанартаудан атқылайтын магма немесе жанартаулық күлдердің электрлік өрістерінен болатын найзағай түрі.

Атмосфераның жоғарғы қабатындағы найзағайлар мен электрлік разрядтар

Атмосфераның жоғарғы қабатында болатын найзағай түрлері:

• "Эльф" – найзағайлы бұлттардың үстіңгі жағынан шығатын, диаметрі 400 км-дей, ұзындығы 100 км-ге дейін жететін, жарқылы көмескі электрлік жарқыл.
• "Джет" – көгілдір түсті құбырлы конус сияқты электрлік жарқыл. Биіктігі 40-70 км-дей.
• "Спрайт" – бұлттан төмен қарай емес, керісінше, бұлттың жоғары жағынан жарқылдайтын найзағай түрі.

Қаупі

Найзағай жарқылы үлкен разрядты тоқпен тең, ал оның температурасы 30000 градусқа дейін жетеді (бұл күн аймағындағы температурадан 6 есе жоғары). Найзағайдың орын ауыстыру жылдамдығы секундына 100 мың километр. Найзағай түскенде талдың жанып кетуі де мүмкін. Найзағайдың адамға түсуі, өлімге дейін алып келеді. Жыл сайын әлемді найзағайдан 3000 адам қайтыс болады. Найзағай бірінші биік затқа (талға т.б.) түседі.

Найзағайға қалай дайындалу керек

Найзағайдың түсу қаупінен қорғану үшін, оған қарсы жерасты орасты орнатқаштарын орнату қажет. Табиғатқа шығу алдында ауа райы болжамын тыңдау қажет. Егер күн бұзылады деп болжаса, басқа күні шыққаныңыз дұрыс болады.

Егер сіз найзағай болатынын сезсеңіз, онда бірінші кезекте оның жерге түсу жақындығын анықтаңыз және дауыл жақындап не болмаса қойғандығын қараңыз. Жарық жылдамдығының тездігіне тездігіне байланысты (300000км/с) онда найзағай жарқылын тез арада байқай аламыз. Мүмкіндігінше дыбыс кешігуі арақашықтық пен оның тездігіне байланысты анықталады. Мысалы: егер жарқылдан кейін найзағайға 5 с өтсе, онда найзағай фронтының арасы 340м/с*5с = 1700м.

Егер дыбыс кешігуі жиіленсе, онда найзағай фронты сирейді ал егер дыбыс азайса, онда найзағай фронты жақындап келе жатқандығы. Найзағай жарқылынан кейін қатты дауыл болса, найзағай өте қауіпті. Егер сіз ауылдық жерде болсаңыз: терезені, есікті, құбырларды жабыңыз. Пеш жақпаңыз, себебі пеш трубасынан шығатын жоғары температуралы газда қарсыласа алмаушылық болады. Телефонмен сөйлеспеңіздер: кейде найзағай столбылардың арасында тартылған сымдарға түседі.

Найзағай болып жатқан сәтте электр желісіне, антеннаға, терезе жанындағы орнықтарғыштарға, үйдің төбесінен су ағатын жерлерге жақындамаңыз, сонымен қатар теледидар, радио және т.б. электрлі қондырғыларды қоспаңыз.

Егер сіз орманда болсаңыз, қысқа талдар өскен жерлерді паналаңыз. Биік талдардың қасына, әсіресе қайыңның, еменнің қастарына тығылмаңыз. Су жиналатын жерде немесе оның жағысында тұрмаңыз. Жағадан аласырақ, яғни жоғары жерден төменге түсіңіз.

Жазық далада, немесе қорғанатын жер болмаған кезде жерге жатпаңыз, қазылған жердің шетіне аяғыңызды қолыңызбең ұстап отырыңыз. Егер найзағай дауылы сіз спортпен айналысу барысында болса, дереу тоқтатыңыз. Металлдан жасалған заттарды (мотоцикл, велосипед, және т.б. ) шетке қойыңыз және 20-30 м алыс тұрыңыз.

Егер найзағай сіз көліктің ішінде отырған кезде болса, машинадан түспей, терезені жауып, радиоқабылдағыштың антеннасын төмен түсіріңіз.

Сілтемелер

• Физика
• Табиғат

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002.
2. Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
3. "Қазақ Энциклопедиясы", 6 том