Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ақбас үйрек (лат. Oxyura leucocephala) — қазтәрізділер отрядының үйректер тұқымдасына жататын су құсы.
| Ақбас үйрек | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Кежек  Мекиен | ||||||||||||||
| (IUCN3.1) | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Oxyura leucocephala (, 1769) |
Қанатының ұзындығы 15-17 см, салмағы 500-900 г. Қоразы қара сұр түсті, басы ақ, мойны мен төбесі қара, тұмсығы көгілдір. Мекиенінің басы қоңыр, көзінің жоғары жағында ақ жолағы бар. Басқа үйректерден айырмашылығы жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды, жақсы сүңгиді, құрғақта жүре алмайды. Ұясын терең сулардағы қамыс пен қоғаның арасына салады. Басқа үйректердің ұяларын да пайдалана береді.
Саны тез азайып бара жотқан, ала-құла тараған, сирек кездесетін түр. Қазақстанның солтүстік бөлігінде қалың сулы терең көлдерде кездейсоқ ұялайды. Қазақстандағы саны белгісіз, бірақ, шамамен бірнеше жүзден аспайтын шығар. Санының азаюының негізгі себептері - шөп шабу, өрт, өзен-көлдердің су жүйесінің бұзылуынан, қамысты қопалардағы тіршілік жағдайының нашарлауы. Торғай өзенінің сағасы мен Шаны көліндегі қорықтарды ұйымдастыру жұмысын жеделдету керек. Мекиені 6 — 10 ірі (салмағы 80 — 100 г) жұмыртқа басады. Шілде — тамызда балапандарын ұшырады. Су өсімдіктерімен және су жәндіктерімен қоректенеді. Ақбас үйрек — жыл құсы. Қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді. , Иран, Түркия жерлерінде қыстайды. Сәуір — мамыр айларында қайта оралады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (1996).
Статусы
1-ші санат. Саны аз, шашырап орналасқан, саны күрт қысқарып келе жатқан түр. Халықаралық тіркелген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
, таралу аймағындағы төрт , мекендейтін популяциясын қоса, өкілі.
Таралуы
Солтүстік Африка, Оңтүстік Еуропа, Алдыңғы Азия және Орта Азия, . Жерорта теңізі елдерінде, Иранда, Пәкістанда және Индияда қыстайды, сол сияқты сонда отырықшы мекендейді . Қазақстанда тұщы не кермек сулы суқоймаларында, биік таулар мен шөлдерден басқа, шашырап ұялайды Долгушин, 1960; Гаврилов, 1999. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде тек мен , сирек те болса ортаңғы сағасындағы көлдерде ұялауы мүмкін, ұшып-қайту кезінде барлық жерде де сирек кездесті. Санының өсуі 1995 жылдан кейін байқалады және қазіргі кезде Қазақстанның батыс, оңтүстік және шығыс аймақтарындағы көптеген көлдерде ұялай бастады, ұшып келу-кетуде көп . көлдерінде, ұялайтындарымен қатар, жылма-жыл жазда көбеюге қатыспайтын ақбас үйректер шоғырланады
Мекендейтін жерлері
өскен терең тұщы не кермек сулы көлдер.
Саны
XX ғасырдың 70-ші жылдарының ортасында саны өте күрт азайған кезде, онда жалпы саны 8 мыңнан аспайтын, қазір оның бірте-бірте өсіп келе жатқаны байқалады, 2003 жылы – 13 мың болды . Қазіргі кезде Қазақстандағы саны 10 мыңға жетті, соның ішінде Теңіз-Қорғалжын ойпатында: жазда – 2 мың, күзде, ұшып кету алдында – 6 мыңнан асты.
Негізгі әсер ететін факторлар
Климаттың өзгеруі, ұзақ мерзімді қуаңшылықтар, әсіресе азиядағы таралу аймағының оңтүстік бөлігінде , өсуі – балық аулау, аңшылық, рекреациялық қысым
Биологиялық ерекшеліктері
Толық зерттелмеген. Ұялайтын жерлеріне ұшып келуі сәуірдің аяғы – мамырдың басы. Ұшып келе салысымен жұп түзіледі, бірақ олардың жұптасуы қыстау кезінде-ақ қалыптасады. Ұясын суүсті өсімдіктеріне, қопаларға салады, ұяда 5-10 үлкен жұмыртқа болады, 25-26 күн шайқайды. Балапандары 29-30 күнде өз бетінше тіршілік ете бастайды, бірақ қанатына тек 40-45 күнде – басқа үйректерден кейін – қонады. Қорегінде, негізінен, өсімдіктектес азықтар, бірақ өсімдікқоректі балықтар көп болғандықтан, қорек жетіспеуден зардап шегеді. Насекомдар мен моллюскалар сирек кездеседі.
Қолда өсіру
Испания және басқа елдердің инкубаторларында ойдағыдай шайқап шығарады . Қазақстан парктерінде ұсталмайды
Қабылданған қорғау шаралары
Қазақстанда Наурызым, Қорғалжын және Алакөл қорықтарында, Сарықопа мен қорықшаларында қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Ұялайтын жерлерінде балық аулауға тиімді бақылау жасау, жасанды ұялар жасап құстарды тарту тәжірибелерін қайта жандандыру. Аңшылар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
бекіткен жүзеге асыру.
Дереккөздер
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Li et al., 2006
- Ерохов и др., в печати.
- Ерохов и др., в печати
- Esquivias Jose A.Torres
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Akbas үjrek lat Oxyura leucocephala kaztәrizdiler otryadynyn үjrekter tukymdasyna zhatatyn su kusy Akbas үjrekKezhek Mekien IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby ҚaztәrizdilerTukymdasy ҮjrekTegi Tүri O leucocephalaOxyura leucocephala 1769 Oxyura leucocephala Қanatynyn uzyndygy 15 17 sm salmagy 500 900 g Қorazy kara sur tүsti basy ak mojny men tobesi kara tumsygy kogildir Mekieninin basy konyr kozinin zhogary zhagynda ak zholagy bar Baska үjrekterden ajyrmashylygy zhүzip zhүrgende kujrygyn tik ustajdy zhaksy sүngidi kurgakta zhүre almajdy Ұyasyn teren sulardagy kamys pen koganyn arasyna salady Baska үjrekterdin uyalaryn da pajdalana beredi Sany tez azajyp bara zhotkan ala kula taragan sirek kezdesetin tүr Қazakstannyn soltүstik boliginde kalyn suly teren kolderde kezdejsok uyalajdy Қazakstandagy sany belgisiz birak shamamen birneshe zhүzden aspajtyn shygar Sanynyn azayuynyn negizgi sebepteri shop shabu ort ozen kolderdin su zhүjesinin buzyluynan kamysty kopalardagy tirshilik zhagdajynyn nasharlauy Torgaj ozeninin sagasy men Shany kolindegi koryktardy ujymdastyru zhumysyn zhedeldetu kerek Mekieni 6 10 iri salmagy 80 100 g zhumyrtka basady Shilde tamyzda balapandaryn ushyrady Su osimdikterimen zhәne su zhәndikterimen korektenedi Akbas үjrek zhyl kusy Қazan ajynda zhyly zhakka ushyp ketedi Iran Tүrkiya zherlerinde kystajdy Sәuir mamyr ajlarynda kajta oralady Sanynyn zhyldan zhylga azayuyna bajlanysty Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 Statusy1 shi sanat Sany az shashyrap ornalaskan sany kүrt kyskaryp kele zhatkan tүr Halykaralyk tirkelgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzy taralu ajmagyndagy tort mekendejtin populyaciyasyn kosa okili TaraluySoltүstik Afrika Ontүstik Europa Aldyngy Aziya zhәne Orta Aziya Zherorta tenizi elderinde Iranda Pәkistanda zhәne Indiyada kystajdy sol siyakty sonda otyrykshy mekendejdi Қazakstanda tushy ne kermek suly sukojmalarynda biik taular men sholderden baska shashyrap uyalajdy Dolgushin 1960 Gavrilov 1999 Өtken gasyrdyn songy shireginde tek men sirek te bolsa ortangy sagasyndagy kolderde uyalauy mүmkin ushyp kajtu kezinde barlyk zherde de sirek kezdesti Sanynyn osui 1995 zhyldan kejin bajkalady zhәne kazirgi kezde Қazakstannyn batys ontүstik zhәne shygys ajmaktaryndagy koptegen kolderde uyalaj bastady ushyp kelu ketude kop kolderinde uyalajtyndarymen katar zhylma zhyl zhazda kobeyuge katyspajtyn akbas үjrekter shogyrlanadyMekendejtin zherleriosken teren tushy ne kermek suly kolder SanyXX gasyrdyn 70 shi zhyldarynyn ortasynda sany ote kүrt azajgan kezde onda zhalpy sany 8 mynnan aspajtyn kazir onyn birte birte osip kele zhatkany bajkalady 2003 zhyly 13 myn boldy Қazirgi kezde Қazakstandagy sany 10 mynga zhetti sonyn ishinde Teniz Қorgalzhyn ojpatynda zhazda 2 myn kүzde ushyp ketu aldynda 6 mynnan asty Negizgi әser etetin faktorlarKlimattyn ozgerui uzak merzimdi kuanshylyktar әsirese aziyadagy taralu ajmagynyn ontүstik boliginde osui balyk aulau anshylyk rekreaciyalyk kysymBiologiyalyk erekshelikteriTolyk zerttelmegen Ұyalajtyn zherlerine ushyp kelui sәuirdin ayagy mamyrdyn basy Ұshyp kele salysymen zhup tүziledi birak olardyn zhuptasuy kystau kezinde ak kalyptasady Ұyasyn suүsti osimdikterine kopalarga salady uyada 5 10 үlken zhumyrtka bolady 25 26 kүn shajkajdy Balapandary 29 30 kүnde oz betinshe tirshilik ete bastajdy birak kanatyna tek 40 45 kүnde baska үjrekterden kejin konady Қoreginde negizinen osimdiktektes azyktar birak osimdikkorekti balyktar kop bolgandyktan korek zhetispeuden zardap shegedi Nasekomdar men mollyuskalar sirek kezdesedi Қolda osiruIspaniya zhәne baska elderdin inkubatorlarynda ojdagydaj shajkap shygarady Қazakstan parkterinde ustalmajdyҚabyldangan korgau sharalaryҚazakstanda Nauryzym Қorgalzhyn zhәne Alakol koryktarynda Sarykopa men korykshalarynda korgalady Қazhetti korgau sharalaryҰyalajtyn zherlerinde balyk aulauga tiimdi bakylau zhasau zhasandy uyalar zhasap kustardy tartu tәzhiribelerin kajta zhandandyru Anshylar arasynda үgit nasihat zhumystaryn zhүrgizu Zertteu zhonindegi usynystarbekitken zhүzege asyru DerekkozderҚazak ulttyk enciklopediyasy Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Li et al 2006 Erohov i dr v pechati Erohov i dr v pechati Esquivias Jose A TorresBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz