Атешгях әз Atəşgah Әзірбайжанда Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы Түрлі уақытта зороастрийлер индуста

Атешгях (әз. Atəşgah) — Әзірбайжанда, Бакуден 30 шақырым жерде орналасқан от ғибадатханасы. Түрлі уақытта зороастрийлер, индустар және сикхтер киелі орын ретінде пайдаланған.

Жалпы мәлімет
Атешгях
әз. Atəşgah
Орталық өрт ғибадатханасы
Статусы	Мемлекеттік-тарихи сәулет ескерткіші; Ашық аспан астындағы мұражай
Түрі	Зороастрлық ғибадатхана
Сәулет стилі	Ширван-Абшерон сәулет мектебі
Орналасуы	Сураханы ауылы
Орналасқан қала	Баку
Мемлекет	Әзербайжан
Құрылысы басталды	I немесе XVII ғасыр
Ашылған уақыты	1975.ж
Жөнделген уақыты	2007.ж
Бұзылды	1925.ж
Техникалық сипаттамасы
Құрылыс материалы	тас

Атешгях
(ағылш.) The Ateshgah at Surakhany, Baku*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
	Әзербайжан
Түрі	тарихи-мәдени
(Критериялар)	i, iii
Сілтеме	1172
Аймақ**	Кавказ
Координаттар	40°24′56″ с. е. 50°00′31″ ш. б. / 40.41556° с. е. 50.00861° ш. б. / 40.41556; 50.00861 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 40°24′56″ с. е. 50°00′31″ ш. б. / 40.41556° с. е. 50.00861° ш. б. / 40.41556; 50.00861 ^(G) ^(O) ^(Я)
Қосылуы	1998 (22-сессия)
Картадағы Атешгях
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

17-18 ғасырларда табиғи газ бөлінетін сөнбейтін жалынның орнына салынған ғибадатхананың атауы «жалын үйі» немесе «жалын орны» дегенді білдіреді.

Архитектуралық кешен бес қырлы кертпелі қорғаныс қабырғалары мен жоспардағы үлкен кіреберіс пен аумақтың ортасында орналасқан төртбұрышты құрбандық үстелі - жалын ғибадатханасынан тұрады.

Кіреберістің үстінде Ширван-Абшерон сәулет мектебіне тән тұрғын үй-жайлар салынды – Балахандар.

Кешеннің құрылысы 1713 жылдан басталады. Ғибадатхананың өзі ежелгі дәуірден бері өмір сүрген және өзінің бастапқы құрылымын сақтай отырып, біздің уақытқа дейін сақталған. Жалынның құрбандық ошағы Мидия заманынан бері Әзірбайжан аумағында таралған құрбандық үстелінің ежелгі дәстүрлерін бейнелейді. Сонымен қатар күмбезбен көмкерілген және төрт жағынан ашық төрт бұрыштық бағандармен бекітілген жалынның құрбандық үстелінің дәстүрлі формасы.

Әзірбайжан Президентінің бұйрығына сәйкес, кешеннің айналасында ашық аспан астындағы мұражай құрылды, кешен мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жарияланды. Жыл сайын мұражайға орташа есеппен 145 000 адам келеді.

1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне қосылуға үміткерлер тізіміне енгізілді.

Тарихы

Ерте орта ғасыр кезеңі

Баку төңірегі дереккөздерде ерте орта ғасырлардан бастап Өшпейтін оттың орны ретінде аталған. Сара Ашурбейли бұл құбылыс туралы ең алғашқы ақпаратты Византия тарихшысы Приск Паний бергенін айтады.

Приск Паний кейіннен Скифиядан Мидияға дейінгі жолды «Римге одақ құру үшін келген» ғұн басшыларының сөзімен сипаттаған, парсылар қудалаған ғұн әскерлері елді Мидиядан Скифияға басқа жолмен тонады дейді "…су астындағы жартастардан жалын… (ex Petra maritim tlamma ardet)". олар қайтып келді. Н. Ханиковтың айтуынша, бұл ақпарат сөзсіз «Бакудегі мәңгілік алауға қатысты».

Бұл аумақтарда жанған газдың шығуы туралы ақпарат VII–X ғасырларда жұмыс істеген армян және араб тарихшыларының еңбектерінде де кездеседі. Оңтүстік Кавказда зороастризмге табыну дәстүрлері осында от ғибадатханаларын салған сасанидтердің кезінде тарала бастады.

Кабея зороастриялық Картирдің (III ғасыр) кітабынан ол Оңтүстік Кавказдағы қасиетті от үшін ғибадатхана салуды тапсырып, осы ғибадатханаларда ғибадат ету үшін діни қызметкерлерді тағайындағаны белгілі:

бүкіл елден....Албания мен Баласаканда мен сиқыршылар мен шамдарды ретке келтірдім...Албания қақпасы ретінде мен олардың ренжуіне және тоналуына жол бермедім, мен оларға алған барлық нәрселерін қайтардым; мен олардың кейбірін біздің елге алып келдім және жақсы магтарды керемет және құрметті магтарға айналдырып, Маздакқа деген сенімімді осында әкелдім.


Суретшінің ұсынысында Атешгяхты қайта құру

Армян тарихшы, Мовсес Каганкатваци өзінің «Албан елінің тарихы» атты еңбегінде «Атли Багаван» топонимін қолданады, Патканов және Сара Ашурбейли бұл топоним Аташи-Багаван атауының бұрмалануы нәтижесінде пайда болды деп санайды.

Мовсес Каганкатваци Багаван провинциясын сипаттаған кезде, ол оны «Атли багаван» деп атады және шахиншаһ I Ардаширдің (227-241) нұсқауымен багаванда өрт ғибадатханасы салынды дейді.

624 жылы Бакуге басып кірген Византия императоры Ираклий «парсылар жанып жатқан отқа табынатын көптеген ғибадатханаларды қиратты».

Ашурбейлидің айтуынша, бұл отқа табынушылар ғибадатханасына байланысты.

VIII ғасырдағы армян тарихшысы Гевонд өз еңбегінде өшпес алау жағылатын «Атши-Багуан» қаласын атап өтеді.

Кейбір зерттеушілердің пікірінше, «атши» – «от» сөзінің өзгертілген түрі және «Атши-Багуан» — «қасиетті шамдардың орны» дегенді білдіреді, және бұл атау Баку қаласын білдірді.

930 жылы Әл-Истахри "Жолдар мен жерлер кітаб"-ында Бакудің жанында зороастрлықтар тұратын ауылдар бар деп жазды. Кейінірек дәл осындай ақпаратты араб географы Әбілфада қайталайды. "Картлис Цховреба" атты грузин шежіресінде Баку қаласы XIII ғасырға дейін Багаван деген атпен аталған.

XVII-XVIII ғасырларда

XV – XVI ғасырлар шамасында Ширван мен Үндістан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары кеңейе бастады. Сол уақытта Солтүстік Үндістаннан келген мата және дәмдеуіштер саудагерлері, сондай-ақ шиваизм сектасының мүшелері мен сикх монахтары Сурахани ғибадатхананың қайта салып, оны индуизм мен сикх ғибадатхана ретінде пайдаланды.

XVII ғасырдағы дереккөздерде Бакудегі отқа табынуға келген индус қажылары туралы мәліметтер бар. Ғибадатхана аймағындағы ең көне ғимарат 1713 жылдан басталады, ал ең жаңа ғимарат жазуға сәйкес 1810 жылы көпес Канчанагараның қаражатына салынған орталық құрбандық үстелі болып табылады.

*«Атешгях»*, суретші Виллем Кизеветтер. Еуропалық мәдениеттер мұражайы, Берлин

18 ғасырда капелланың айналасында көршілес намазханалар, камералар мен керуен сарай салынды. Ұяшықтарда давангари және гумруки үнді әліпбиінде жасалған әртүрлі мазмұндағы жазулар біздің заманымызға дейін жеткен. 19 ғасырдың басында ғибадатхана кешені біздің уақытқа дейін жеткен пішінге ие болды. Жергілікті сәулет дәстүрлері негізінде салынған Атешгада ежелгі өрт құрбандық орындарының ерекшеліктері біріктірілген. Архитектуралық кешен бесбұрышты кертпелі және үлкен кіреберіс порталы бар қорғаныс қабырғаларынан, сондай-ақ алаңның ортасында орналасқан төрт бұрышты құрбандық үстелінен – от ғибадатханасынан тұрады.

Ғибадатхананың жанында қазір тастармен жабылған төртбұрышты терең құдық болды. Бұрын бұл құдықта өлген сенушілердің денелері қасиетті отқа жағылатын. Монастырь аумағында өмір сүрген ондаған тақуа монахтар оңаша өмір салтын ұстанып, мүбәрәк оттың көмегімен тәні мен жанын тазартты. Олар мойындарына салмағы 30 келіге дейінгі шынжырларды іліп, дененің әртүрлі бөліктері жанып кеткенше кальций оксидінің үстінде жатты. Ғибадатхананың діни қызметкерлері жұмыс істемеді және қажылардың садақаларына өмір сүрді. Олар өлгеннен кейін адамның жаны тіріліп, жерге қайтады деп сенген. Жанның құрметті адам немесе жануар кейпінде қайта оралуы адамның өмір бойы жинаған оң кармасының мөлшеріне байланысты.

Сонымен қатар, бірқатар дереккөздер ғибадатхананы индустар мен сикхтердің, сондай-ақ зороастрийлердің (парсилер мен гебралар) пайдаланғаны туралы мәліметтерді қамтиды.

17 ғасырдың 60-жылдарында француз саяхатшысы Жан Шарден Шамахи қаласынан, яғни Абшерон түбегінде екі күндік жерде болған мәңгілік оттарға табынатын гебра парсылары туралы баяндаған.

1689 жылы Әзірбайжанда өмір сүрген француз иезуиті Вийо Атешгяхқа ежелгі парсилердың мұрагерлері болып табылатын индустар мен гебралар келетінін хабарлайды. 1733 жылы ғибадатханаға барған неміс саяхатшысы Леркс мұнда «12 гебралар немесе отты жақсы көретін ежелгі парсилер» өмір сүрген деп жазды. 1747 жылы Бакуге келген Джонас Хенвей де Атешгях туралы мәлімет беріп, мұнда қызмет еткен діни қызметкерлерді индустар, парсилер және гебралар деп атайды. 1770 жылы Атешгаға барған Самуил Готтлиб Гмелин ғибадатханада индустар мен ежелгі гебрлердің мұрагерлері тұратынын жазады.

XIX-XX ғасырларда

XIX ғасырда Ресей-Иран соғысы аяқталып, бізге қол қойылғаннан кейін Оңтүстік Кавказ Ресей империясына толық қосылғаннан кейін Сурахани Ресейде танымалболды, Атешгях ғибадатханасына еуропалық және орыс саяхатшылары жиі болды. 1820 жылы ғибадатханаға француз консулы Жак Франсуа Гамба келді.

Осыдан кейін Атешгяхке көптеген еуропалық саяхатшылар келді, олардың арасында Александр Дюма да болды.

Мұнай және газ өнеркәсібі дами бастаған кезде-1855 жылы Атешгях маңында

зауыт салынып, ғибадатхананың табиғи жалыны біртіндеп әлсірей бастады. 1887 жылы ғибадатханаға жалын әлсіреген Ресей императоры III Александр келді.

"*Атешгяхдегі үнділік ғибадат*", суретші Григорий Гагарин. 1847 жыл. Нью-Йорк көпшілік кітапханасы.

1902 жылы 6 қаңтарда Баку ғибадатханасының соңғы табиғи алауы жойылды.

XX ғасырдың басында зерттеуші М.С.Саяпин Сураханадан 11 км қашықтықта орналасқан Говсан тұрғынынан алған ақпаратты атап өтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында ғибадатханада отқа табынған қарттар әлі де айналасында өмір сүргенін және олардың балалары қазірдің өзінде мұсылман болғанын айтты.

1925 жылы парси профессоры С.С.Моди Бакуге "Әзірбайжан ғылыми-зерттеу қоғамының" шақыруымен келді. Моди Әзірбайжанның сол кездегі басшысы Сәмәд Аға Ағамалыоғлымен кездеседі. Кездесу барысында ғалым парси дәстүрі әрдайым Әзірбайжанды Мәңгілік от елі деп атайды және ол бұл сапарды Мәңгілік от ғибадатханасына бару деп санайды. Ғалым сонымен қатар парси қолжазбаларында "Каспий теңізінің батыс жағалауындағы от ғибадатхана" туралы ақпарат бар деп мәлімдейді.

1925 жылдан кейін ғибадатхана елу жыл бойы қараусыз қалды. 1975 жылы егжей-тегжейлі қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін Атешгах көпшілікке қайта ашылды. 2007 жылы ғибадатханада қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді.

1998 жылы Атешгях ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізуге ұсынылды. Қазірдің өзінде Атешгях парсилер мен зороастрийлер ғұрыптар мен ғибадат үшін пайдаланады.

Жазулар

Кейбір ұяшықтардың кіреберіс есіктерінде тасқа жазылған арнау жазбалары бар. Ескерткіш аумағында бүгінгі күнге дейін 14 үнділік, 2 сикх және 1 зороастризм жазулары сақталған. XX ғасырдың басында ескерткішке барған Джексон 18 жазуды санағанын жазады. Олардың ең ертесі 1770 (б. з. 1713) Самваттан келеді.

Зороастрлық жазба
Құрбандық үстеліндегі санскрит пен хинди тіліндегі жазу
Сикхтардың жазуы

Ғибадатхананың құрылымы

Кешеннің бесбұрышты жоспары орталықта ғибадатхана орналасқан керуен сарайға ұқсайды, және қабырғалардың периметрі бойынша камералар мен шіркеулер салынды. XIX ғасырдың басында ғибадатхананың аумағында бүгінгі күнге дейін жеткен барлық ғимараттар болды. Атешгях жергілікті сәулет дәстүрлеріне сәйкес салынған және ежелгі өрт құрбандықтарының барлық ерекшеліктерін бойына сіңірген. Аумағы қырлы сыртқы қабырғамен қоршалған және

Оның кіреберіс порталы бар, оның үстінде Абшерондағы дәстүрлі қонақ бөлмесі – балахана орналасқан.

Кешен бір-біріне іргелес жатқан әртүрлі мақсаттағы 26 ғимараттан және төртбұрышты чахартагтың ортасында бөлек орналасқан, төртбұрышты күмбезбен жабылған бас киелі ғибадатханадан тұрады. Киелі жердің ортасында газ келетін шұңқыр бар. Ғимараттарда екі қора, тұрғын камералар және екі дұға оқу бөлмелері бар.

Бесбұрышты ауланың ортасында чахартаг болып табылатын ғибадатхана-ғибадатхана орналасқан. Қабырғалары жергілікті әктастардан қаланған.

Кіру порталындағы Балахана
Ғибадатхананың ауласының жалпы көрінісі
Орталық от құрбандық шалатын орын-чахартаг
бөлмелердің бірінің ішінен
От шұңқырына кіру көрінісі
Ғибадатхана ішіндегі от
Ғибадатхананың қабырғалары

Дереккөздер

Сілтемелер

Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.
Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы (орыс.) (19.12.2007).
Сара Ашурбейлі, Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327.Атешгяхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.
Х. О. Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.
Аболхассем Хамнейпур Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress. 504 (2015).
Касумова, С. Ю. Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих). (орыс.) (PDF) (1993).
Пepeв. Дayceттa, кн. З, гл. I9, c. 214 Мовсес Каганкатваци.
Армян географиясы, 50–51 б
С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.
Хоренский М., Г. Саркисян Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян (орыс.) (1990 ж).
«Г. Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет» (орыс.).
С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.
Армян тарихшы - Гевонд Халифтардың тарихы (орыс.).
С. Б. Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII–XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)
Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)
Әл-Истахри «Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje. (PDF) (1927).
Géographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en français et accompagnée de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883 (PDF).
Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)
Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы
Фарид Алакбаров "Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"." (ағыл.) (2003).
Джордж Фостер Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900 (ағыл.).
доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926) Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку (ағыл.).
Жан Шарден Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311 (фран.) (1735).
Вийо "Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты". (фран.) (1730 ж.).
Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75
Джонас Хенвей Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі. (ағыл.) (1753 ж).
Самуэль Готтлиб Гмелин "Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45 (нем.).
Жак Франсуа Гамба Ресей арқылы саяхат (фран.).
Александр Дюма "Саяхат әсерлері: Кавказ" (фран.) (1866.ж).
Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.
Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.
(«Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38
Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО (ағыл.).
Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар (орыс.).
Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне
Тельман Керимли [https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf "Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында] (орыс.) (PDF). "АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан.

Пікірлер

Балахана – бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахшыванда, Ордубадта, Абшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды.
Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды.
Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты.

[:0-1] Әзірбайжанның құрылыс өнері (көне дәуірден 19 ғасырға дейін), Баку, 1983 ж. К.М.Мамедзаде.

[3] Әзірбайжан Республикасы Президентінің «Әзербайжан Республикасы Баку қаласының Сурахани ауданындағы Атешгах ғибадатханың аумағын «Атешгах ғибадатханасы» мемлекеттік тарихи-сәулет қорығы деп жариялау туралы» Жарлығы (орыс.) (19.12.2007).

[4] Сара Ашурбейлі, Баку қаласының тарихы (408). Баку: Әзірнешр. 1992. 327.Атешгяхты жергілікті шеберлер салған болса керек, бұл ескерткішке тапсырыс берген үндістердің жоспары бойынша. Баку аймағы ерте орта ғасырларда сөнбейтін өрттер жанған аймақ ретінде дереккөздерде атап өтілгені белгілі. Бұл туралы ең алғашқы ескерту біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырдағы византиялық авторда кездеседі. Паниискийдің Прискасы. Жанғыш газдың жарылыстарын 7-10 ғасырлардағы ортағасырлық армян және араб авторлары атап өтті. әл-Истахри, Масуди, т.б. және одан кейінгі шығыс және батыс еуропалық дереккөздер Абшерон түбегінде – Пир-Аллахи аралында, ауылда. Сураханы, Баку шығанағында, Шубаны тауында. Дегенмен, газдың ең күшті ағыны Сураханы ауылдарда болды.

[5] Х. О. Ханыков, Каспий теңізі деңгейінің мезгіл-мезгіл өзгеруі туралы. Тбилиси: Батыс Кавказ. т.б. Имп. орыс. геоф. туралы. 1853. 86–89.

[6] Аболхассем Хамнейпур Заратуштра: миф-хабарлама-тарих. FriesenPress. 504 (2015).

[7] Касумова, С. Ю. Картирдің Накши-Рустамдағы «Зәрдушт Қағбасындағы» жазуы (3-7 ғасырлардағы Әзірбайжан. Этно-мәдени және әлеуметтік-экономикалық тарих). (орыс.) (PDF) (1993).

[9] Пepeв. Дayceттa, кн. З, гл. I9, c. 214 Мовсес Каганкатваци.

[10] Армян географиясы, 50–51 б

[11] С.Ашурбейли – Ширваншаһтар мемлекеті, Баку, 2007, 38-бет.

[12] Хоренский М., Г. Саркисян Армения тарихы. Аударма. ежелгі армян (орыс.) (1990 ж).

[13] «Г. Харт. Венециандық Марко Поло. М., 1956, 114-бет» (орыс.).

[14] С.Ашурбейлі – Баку қаласының тарихы, Баку, 2007, 32 б.

[15] Армян тарихшы - Гевонд Халифтардың тарихы (орыс.).

[16] С. Б. Ашурбейли. Ортағасырлық Баку тарихының очеркі (VIII–XIX ғ. басы), Әзірбайжан Ғылым академиясының баспасы. ССР, Баку 1964. 336 бет (21 парақ)

[17] Ахмад Касрави Табризи. Намха-йе шахрха ва дейеха-йе Иран, I, Тегеран, 1929 ж. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)

[18] Әл-Истахри «Масалик әл-Мамалик» кітабы. BGA, 1, ред. M. J. De Goeje. (PDF) (1927).

[19] Géographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en français et accompagnée de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I–II, Paris, 1848–1883 (PDF).

[20] Картлис Цховреба, I том, Тбилиси, 1955, б. 371 (француз тілінде); II том, Тбилиси, 1959 ж., б. 166 (грузин тілінде)

[21] Сара Ашурбейли. Сураханның отқа табынушылар ғибадатханасының тарихы туралы

[22] Фарид Алакбаров "Ежелгі бақылаулар", Azerbaijan International 11 (2): "тарихи деректерге сүйенсек, 17 ғасырдың аяғында Сураханда Үнді от ғибадатханасы (Аташгах) салынғанға дейін жергілікті тұрғындар да осы жерде ғибадат еткен, өйткені "жанып тұрған жеті тесіктен"." (ағыл.) (2003).

[23] Джордж Фостер Орта Азиядағы Үнді диаспорасы және оның саудасы, 1550-1900 (ағыл.).

[24] доктор Эрвад Шамс-Ул-Улама. Аударған Соли Дастур (1926) Менің Бомбей сыртындағы саяхаттарым: Иран, Әзірбайжан, Баку (ағыл.).

[26] Жан Шарден Шарден Дж. Перс және Шығыстың басқа елдері арқылы саяхат. Көлемі. II. Амстердам,. б. 311 (фран.) (1735).

[27] Вийо "Миссионердің Иса қоғамынан Түркияға, Персияға, Арменияға, Арабияға саяхаты". (фран.) (1730 ж.).

[28] Джон Леркс. Джон Леркстің 1733-1735 жылдар аралығында Мәскеуден Астраханға, одан Каспий теңізінің батыс жағалауындағы елдер арқылы өткен саяхатынан үзінді. «Жаңа айлық шығармалар», XLIV бөлім, ақпан, Петербург, 1790, б. 75

[29] Джонас Хенвей Ағылшындардың Каспий теңізі арқылы өткен саудасының тарихи есебі. (ағыл.) (1753 ж).

[30] Самуэль Готтлиб Гмелин "Табиғат әлемінің үш патшалығын зерттеу үшін Ресей арқылы саяхат", б. 45 (нем.).

[31] Жак Франсуа Гамба Ресей арқылы саяхат (фран.).

[32] Александр Дюма "Саяхат әсерлері: Кавказ" (фран.) (1866.ж).

[33] Сысоев В., Садиги Г. Атешях немесе Сураханидегі отқа табынушылардың ғибадатханасы және Садиги Г. Шихово ауылының көне жәдігерлері Әзірбайжан археологиялық комитетінің еңбектері, 1-санынан бөлек басылым. Баку Слово 1925. 32б.

[34] Саяпин М.С. "Баку көне заттары (Тұрғынның көзқарасы)". Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы кітапханасының ФП-328 қолжазбасы, 1930 ж.

[35] («Ағарту және мәдениет»), № 2, 1925, Баку, 2-бет. 37–38

[36] Атешгях, Сурахандар (отқа табынушылар, Сурахандағы ғибадатхана — мұражай). ЮНЕСКО (ағыл.).

[37] Атешгяхтағы ирандық зороастриялықтар (орыс.).

[38] Джексон, А. В. Уильямс (Абрахам Валентайн Уильямс). Константинопольден Омар Хайямның үйіне

[39] Тельман Керимли [https://marhi.ru/AMIT/2014/4kvart14/kerimli/kerimli.pdf "Атешгях" Ғибадатхана кешенін қалпына келтіру Баку қаласының сурахан ауылында] (орыс.) (PDF). "АЗЕРБЕРПА" ғылыми-зерттеу жобалау институты, Әзірбайжан.

[2] Балахана – бірқатар шығыс елдеріндегі тұрғын үйлердің үстінде орналасқан бөлме. Балахана жазғы маусымда қонақтарға және демалуға арналған бөлме болды, сондықтан мұндай бөлменің іші де, сырты да безендірілген. Әзірбайжан аумағында балахана Нахшыванда, Ордубадта, Абшеронда (Баку) және Лэнкарандағы үйлерге таратылды, сонымен қатар керуен сарайлар қақпаларының үстіне салынды.

[8] Қазіргі Әзірбайжанның аумағы мен аймағы «Албания» және «Кавказ Албаниясы» деп аталды.

[25] Парсылармен шатастырмау керек. Парсилер – зороастризм дінін ұстанатын халықтың аты.